1. Paulo na khonani dzawe vha fhulufhela nnyi, nahone ndi ngani?

 HU ṰOḒAHO u vha nga ṅwaha wa 59 C.E., tshikepe tshihulu tsho hwalaho goroi tshi re na tshifanyiso tsha “Vharwa vha Ziasi,” tshi khou bva Meditherenieni tshiṱangadzimeni tsha Melite tshi tshi ya Italia. Kha tshenetsho tshikepe, hu na muapostola Paulo, ane a vha mufariwa na khonani dzawe Luka na Aristariko. (Mish. 27:2) U fhambana na vhaṅwe vhathu vha re kha tshenetsho tshikepe, vhenevha vhaevangeli a vha ṱoḓi u tsireledzwa nga Castor na Pollux vhane vha vha vharwa vha Ziasi, mudzimu wa Vhagerika. (Sedzani study note tsha Mish. 28:11, kha nwtsty-E.) Nṱhani hazwo, Paulo na khonani dzawe vha gwadamela Yehova, we a vhudza Paulo uri u ḓo ṱanziela ngei Roma nahone a ḓiimelela phanḓa ha Kesare.​—Mish. 23:11; 27:24.

2, 3. Tshikepe tshe Paulo a vha o tshi ṋamela tsho fara nḓila ifhio, nahone ndi nnyi we a vha a tshi khou mu tikedza tshifhinga tshoṱhe?

² Musi tshikepe tsho no fhedza maḓuvha mararu tshi Sirakusa, ḓorobo yo nakaho i re Sisili ine ya vha ya ndeme u tou fana na Athene na Roma, tsha takuwa tsha ya Regio hu re tshipembe ha Italia tshi tshi thuswa nga muya u vhudzulaho u tshi bva tshipembe. Tshenetsho tshikepe tsho tshimbila khilomithara dza 320, tsha swika Puteoli (tsini na hune ṋamusi ha vha Naples). Tsho swika henefho nga u ṱavhanya, nga ḓuvha ḽa vhuvhili.​—Mish. 28:12, 13.

³ Paulo u kha tshipiḓa tsha u fhedza tsha lwendo lwawe lwa u ya Roma, hune a ḓo ima phanḓa ha Muvhusi Nero. U bva mathomoni a lwonolwo lwendo, “Mudzimu wa u khuthadza hoṱhe” o vha e na Paulo. (2 Vhakor. 1:3) Samusi ri tshi ḓo zwi guda, Yehova o bvela phanḓa a tshi tikedza Paulo nahone Paulo o bvela phanḓa a tshi fhisea sa murumiwa.

4, 5. (a) Paulo na khonani dzawe vho ṱanganedzwa hani Puteoli, nahone ndi ngani mulindi o tendela Paulo uri a dzule na vhahawe? (b) Vhakriste vha nga vhuyelwa hani nga u ḓifara nga nḓila yavhuḓi naho vhe dzhele?

⁴ Musi vha tshi swika Puteoli, Paulo na khonani dzawe ‘vha wana vhahavho, vha vha humbela uri vha dzule navho maḓuvha a sumbe.’  (Mish. 28:14) Yeneyi ndi tsumbo yavhuḓisa ya u ṱanganedza vhaeni. Ri nga vha na vhungoho ha uri vhenevha vhahashu vho vhuyelwa zwihulu ngauri Paulo na khonani dzawe vho vha khuthadza. Fhedzi ndi ngani muthu o fariwaho a tshi nga ṋewa mbofholowo yo raloho? Khamusi vho mu lindaho vho kona u mu fhulufhela nga nṱhani ha nḓila ye a vha a tshi ḓifara ngayo.

⁵ Na ṋamusi, musi vhashumeli vha Yehova vhe dzhele kana gammbani dza tshengedzo, vha anzela u tendelwa u ita zwiṅwe zwithu zwine vhaṅwe vhafariwa vha si zwi ite. Zwenezwi zwi itiswa nga nṱhani ha nḓila yavhuḓi ine vha ḓifara ngayo sa Vhakriste. Sa tsumbo, ngei Romania, munna o gwevhelwaho u dzula dzhele miṅwaha ya 75 nga nṱhani ha u tswa, o thoma u guda Bivhili nahone a ita tshanduko dzi mangadzaho. Vhalindi vha dzhele vho ṱhogomela tshanduko dze a dzi ita, vha thoma u mu fhulufhela. O vha a tshi rumiwa ḓoroboni u ya u renga zwithu zwa henefho dzhele hu si na muthu o mu lindaho. Tsha ndeme u fhira zwoṱhe, ndi uri u ḓifara hashu nga nḓila yavhuḓi zwi rendisa Yehova.​—1 Pet. 2:12.

6, 7. Vhahashu vha Roma vho sumbedza hani uri vha funa Paulo nga maanḓa?

⁶ Musi vha tshi bva Puteoli, Paulo na khonani dzawe vha nga vha vho tshimbila khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 50, vha swika Capua nḓilani ya Appia ine ya swika Roma. Yeneyo nḓila yo vha yo itiwa nga matombo mahulwane nahone vhane vha tshimbila khayo vho vha vha tshi nga kona u vhona lunako lwa shango ḽa Italia nahone kha zwiṅwe zwipiḓa, vho vha vha tshi nga kona u vhona Lwanzhe lwa Meditherenieni. Yeneyo nḓila yo vha i tshi fhira nga fhethu  hu re na matope hune ha vhidzwa Mativha A Pontine hu ṱoḓaho u vha khilomithara dza 60 u bva Roma nahone ndi hone he ha vha hu na Makete wa Apiosi. Luka o ṅwala uri: “Musi vhahashu vha henefho vha tshi pfa nga ha riṋe, vha ḓa vha ri ṱanganedza Makete wa Apiosi,” vhaṅwe vha ri lindela Nḓuni Tharu dza Vhaeni. Henefho fhethu ho vha hu khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 50 u bva Roma nahone vhathu vha tshi ima henefho u itela u awela. Zwe vha zwi ita zwo sumbedza uri vha a funa Paulo nga maanḓa.​—Mish. 28:15.

⁷ Makete wa Apiosi ho vha hu si fhethu havhuḓi hune muthu o netaho a nga awela hone. Horace ane a vha murendi wa Muroma, o ṱalutshedza henefho fhethu a ri “ho vha ho tsitsikana nga vhatshimbidzi vha zwikepe nahone vhaṋe vha henefho fhethu vha si na vhuthu na luthihi.” O ṅwala uri: “Maḓi a hone a tshi nengisa” kana a tshi nukha. O vha a sa tendi na u ḽa zwiḽiwa zwa henefho. Hu sa londwi zwenezwo zwithu zwoṱhe zwi si zwavhuḓi, vhahashu vha bvaho Roma vho lindela Paulo vho takala u itela uri vha vha fhelekedze kha tshipiḓa tsha u fhedza tsha lwendo lwavho.

8. Ndi ngani Paulo o livhuwa Mudzimu musi ‘a tshi vhona’ vhahawe?

⁸ Bivhili ri: “Musi Paulo a tshi vha vhona, a livhuwa Mudzimu a vha na tshivhindi.” (Mish. 28:15) Onoyo muapostola o pfa o khwaṱhiswa na u khuthadzwa musi a tshi vhona vhahawe vhane a vha funa, vhe khamusi vhaṅwe vhavho a vha a tshi vha ḓivha. Ndi ngani o livhuwa Mudzimu? O vha a tshi zwi ḓivha uri lufuno ndi tshiṅwe tsha zwi aṋwiwaho nga muya mukhethwa. (Vhagal. 5:22) Na ṋamusi, muya mukhethwa u ṱuṱuwedza Vhakriste uri vha ḓidzime zwiṅwe zwithu u itela uri vha khuthadze vhahavho.​—1 Vhathes. 5:11, 14.

9. Ri nga edzisa hani tsumbo ya vhahashu vhe vha ṱanganedza Paulo?

⁹ Sa tsumbo, muya mukhethwa u ṱuṱuwedza vhaṅwe vhahashu uri vha ṱhogomele vhalavhelesi vha ḽiisela, vharumiwa na vhaṅwe vhathu vha re kha tshumelo ya tshifhinga tshoṱhe. Vhunzhi ha vhahashu vha re kha tshumelo ya tshifhinga tshoṱhe vho ḓidzima zwithu zwinzhi u itela uri vha shumele Yehova nga ho engedzeaho. Ḓivhudziseni uri: ‘Naa ndi nga ita zwo engedzeaho u itela u tikedza vhege ya musi mulavhelesi o dalela tshivhidzo tshashu, khamusi nga u mu ṱanganedza na mufumakadzi wawe arali o vhinga? Naa ndi nga dzudzanya vhuimo hanga uri ndi shume navho vhuḓinḓani?’ Arali na ita zwenezwo, ni nga fhaṱutshedzwa zwihulu. Sa tsumbo, edzani u humbula nḓila ye vhahashu vha Roma vha vha vho takala ngayo musi vho thetshelesa Paulo na khonani dzawe vha tshi anetshela nga ha tshenzhelo dzi khwaṱhisaho lutendo.​—Mish. 15:3, 4.

10. Paulo o ḓiwana e kha vhuimo vhufhio ngei Roma, nahone ndi mini zwe a zwi ita musi a tshi tou bva u swika?

¹⁰ Musi Paulo na vhe a vha a tshi khou tshimbila navho vha tshi swika Roma, “Paulo a tendelwa u dzula e eṱhe, o lindwa nga swole.” (Mish. 28:16) U itela uri a si shavhe, kanzhi muthu o valelwaho nḓuni, o vha a tshi vhofhelelwa nga ngeḓane kha mulindi wawe. Fhedzi a hu na ngeḓane ye ya vha i tshi nga thivhela Paulo uri a huwelele mafhungo maḓifha nga u fhisea. Nga zwenezwo, musi o no awela lwa maḓuvha mararu, o vhidza vharangaphanḓa vha Vhayuda ngei Roma uri a ḓi ḓivhadze na u ṱanziela khavho.

11, 12. Musi Paulo a tshi amba na Vhayuda ngei Roma, ndi mini zwe a zwi amba u itela uri vha mu thetshelese?

¹¹ Paulo a ri: “Vhahashu, ndo farwa ngei Yerusalema nda kumedzelwa Vharoma naho ndi songo khakhela vhathu kana u nyadza mikhuvha ya vhomakhulukuku washu. Musi vho no ntsengisa, vha ṱoḓa u mmbofholola, samusi ho vha hu si na tshiitisi tsha uri ndi vhulawe. Musi Vhayuda vha tshi hana, nda humbela u ya u sengiswa nga Kesare, hu si ngauri hu na tshine nda pomoka lushaka lwa hashu.”​—Mish. 28:17-19.

 ¹² Nga u vhidza Vhayuda vho mu thetshelesaho uri “vhahashu,” Paulo o vha a tshi khou lingedza u wana zwithu zwine vha nga tendelana khazwo na u kunda luvhengelambiluni lune vha nga vha vhe nalwo. (1 Vhakor. 9:20) O dovha a zwi bvisela khagala uri o vha a sa khou ḓa henefho u itela u vha pomoka, o ḓa u itela uri a sengiswe nga Kesare. Naho zwo ralo, Vhayuda vha re Roma vho vha vha sa athu pfa tshithu nga ha uri Paulo o fhirisela mulandu kha Kesare. (Mish. 28:21) Iṅwe bugu i ṱalutshedza uri ndi ngani Vhayuda vha re Yudea vha songo kona u vhudza Vhayuda vha re Roma nga ha Paulo, i ri: “Tshikepe tshe Paulo a vha o tshi ṋamela, tsho vha tshiṅwe tsha u thoma u swika Italia nga murahu ha vhuria. Samusi zwikepe zwo vha zwi sa anzeli u tshimbila vhuria, zwo vha zwi sa konadzei uri Vhayuda vha re Yerusalema vha rumele muthu Roma na vhurifhi vhune ha khou amba nga ha Paulo.”

13, 14. Paulo o thoma hani nyambedzano a tshi amba nga ha Muvhuso wa Mudzimu, nahone riṋe ri nga edzisa hani tsumbo yawe?

¹³ Paulo a amba zwiṅwe zwithu zwe zwa ita uri vha ṱoḓe u ḓivha zwo engedzeaho. O ri: “Ndi ngazwo ndo humbela u ni vhona na u amba na inwi, ngauri ndo vhofhiwa nga ngeḓane nga nṱhani ha zwine Isiraele a zwi lavhelela.” (Mish. 28:20) Vhakriste vho vha vha tshi khou huwelela nga ha Messia na Muvhuso wawe. Vharangaphanḓa vha Vhayuda vha fhindula vha ri: “Ri ṱoḓa u pfa zwine wa ḓo zwi amba, ngauri ri a zwi ḓivha uri vhathu vha sasaladza tshenetshi tshigwada fhethu hoṱhe.”​—Mish. 28:22.

¹⁴ Musi ri tshi wana tshibuli tsha u huwelela, ri nga edzisa Paulo nga u vhudzisa mbudziso kana u amba zwithu zwine zwa nga ita uri vhathu vha ṱoḓe u ḓivha zwinzhi nga ha Bivhili. Ri nga guda dziṅwe nḓila dza u huwelela kha khandiso dzi ngaho Vhuyelwani Nga Pfunzo Ya Tshikolo Tsha Vhuḓinḓa Ha Lwa Ṱaḓulu, Ḓiṋekedzeleni Kha U Vhala Na U Funza na kha Tshibugwana Tsha Vhuḓinḓa Na Vhutshilo. Ni nga vha mugudisi wavhuḓi arali na nga bvela phanḓa ni tshi shumisa dziṅwe dza dzenedzi nḓila dzi re kha dzenedzi khandiso.

15. Ndi zwithu zwifhio zwiṋa zwine ra nga zwi guda kha nḓila ye Paulo a huwelela ngayo?

¹⁵ Nga ḓuvha ḽe ḽa vha ḽo vheiwa, Vhayuda “vha ḓa vhe vhanzhi” he Paulo a vha a tshi dzula hone. Paulo a ‘huwelela nga vhuḓalo khavho u bva nga matsheloni u swika ḽi tshi kovhela nga ha Muvhuso wa Mudzimu, a vha ṱalutshedza nga Mulayo wa Mushe na nga Vhaporofita uri vha tende Yesu.’ (Mish. 28:23) Ri nga guda zwithu zwiṋa kha nḓila ye Paulo a huwelela ngayo. Tsha u thoma, o livhisa ṱhogomelo kha Muvhuso wa Mudzimu. Tsha vhuvhili, o lingedza u amba nga nḓila ine ya ita uri vhathetshelesi vhawe vha tende zwine a khou zwi amba. Tsha vhuraru, o amba navho a  tshi shumisa Maṅwalo. Tsha vhuṋa, o sumbedza u vha na ndavha na vhathetshelesi vhawe nge a huwelela khavho “u bva nga matsheloni u swika ḽi tshi kovhela.” Ndi tsumbo yavhuḓi lungafhani kha riṋe! Ha itea mini? “Vhaṅwe vha tenda,” fhedzi vhaṅwe vha si tende. Luka o amba uri vhathu vho thoma u hanedzana nahone vhaṅwe vha “ṱuwa.”​—Mish. 28:24, 25a.

16-18. Ndi ngani Paulo a songo mangala musi Vhayuda vha Roma vha tshi hana u thetshelesa mulaedza wawe, nahone ri tea u ḓipfa hani musi vhathu vha tshi hana u thetshelesa mulaedza washu?

¹⁶ Zwe vha zwi ita, a zwo ngo mangadza Paulo ngauri o vha a tshi zwi ḓivha uri Bivhili yo dzula yo amba uri zwi nga itea nahone zwo vha zwi si zwiswa khae. (Mish. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Musi vhe vha hanedza mulaedza vha tshi khou ṱuwa, Paulo o vha vhudza uri: “Muya mukhethwa wo amba na muporofita Yesaya uri a ye a vhudze vhomakhulukuku waṋu wa ri, ‘Iya u vhudze vhathu u ri: “U pfa ni ḓo pfa, fhedzi a ni nga zwi pfesesi, ni ḓo lavhelesa, fhedzi ni si vhone tshithu. Ngauri mbilu dza havha vhathu dzo rindila.”’” (Mish. 28:25b-27) Ipfi ḽo ṱalutshedzelwaho u “rindila,” ḽi ambela kha mbilu yo omaho, zwine zwa ita uri mulaedza wa Muvhuso u si swikelele yeneyo mbilu. (Mish. 28:27) Zwi a ṱungufhadza nga maanḓa uri vhenevho vhathu vho hana u thetshelesa ngoho.

¹⁷ Mafheleloni, Paulo o vhudza vhenevho Vhayuda vha si na lutendo uri: “Dzitshaka dzi ḓo . . . thetshelesa.” (Mish. 28:28; Ps. 67:2; Yes. 11:10) O vha e na vhuṱanzi ha zwenezwo ngauri o vha o no vhona vhathu vhanzhi vha dzitshaka vha tshi tenda mulaedza wa Muvhuso.​—Mish. 13:48; 14:27.

¹⁸ U fana na Paulo, a ro ngo tea u sinyuwa musi vhathu vha tshi hana u thetshelesa mafhungo maḓifha. Ri a zwi ḓivha uri vhathu vhanzhi a vha nga tendi u tshimbila kha nḓila i yaho vhutshiloni. (Mat. 7:13, 14) Fhedzi musi vhathu vha mbilu dzavhuḓi vha tshi thoma u gwadamela Yehova, ri a takala nahone ra vha ṱanganedza zwavhuḓi.​—Luka 15:7.

19. Ndi mini zwe Paulo a zwi ita musi o valelwa nḓuni?

¹⁹ Maipfi a Luka a u fhedzisela kha bugu ya Mishumo a a ṱuṱuwedza nga maanḓa, o ri: “[Paulo] a fhedza miṅwaha mivhili e henefho nḓuni ye a tou hira, a tshi ṱanganedza zwavhuḓi vhathu vhoṱhe vhane vha mu dalela, a tshi vha vhudza nga ha Muvhuso wa Mudzimu na u vha funza nga ha Murena Yesu Kristo, a sa ofhi tshithu, hu si na tshine tsha mu thivhela.” (Mish. 28:30, 31) Paulo u tsumbo yavhuḓisa ya u ṱanganedza vhaeni, u vha na lutendo na u fhisea.

20, 21. Ndi vhafhio vhaṅwe vhe Paulo a kona u vha thusa musi e Roma?

²⁰ Muṅwe wa vhe Paulo a mu ṱanganedza ndi munna ane a pfi Onesimo, mulanda o shavhaho u bva Kolosa. Paulo o thusa Onesimo uri a vhe Mukriste  nahone a mu vhidza uri “wahashu Onesimo a fhulufhedzeaho ane nda mu funa.” Paulo o vha a tshi mu funa nga maanḓa lwe a mu ṱalusa sa “ṅwananga Onesimo, we nda vha khotsi awe.” (Vhakol. 4:9; Filem. 10-12) Zwi tou pfala uri Onesimo a nga vha o ṱuṱuwedza Paulo nga maanḓa. a

²¹ Na vhaṅwe vho vhuyelwa nga tsumbo yavhuḓi ya Paulo. O ṅwalela Vhafilipi uri: “Zwo iteaho kha nṋe zwo ita uri mafhungo maḓifha a ḓivhadzwe, ngauri u vhofhiwa hanga nga ngeḓane ndi tshi itela Kristo zwi vho ḓivhiwa nga Vhalindi vhoṱhe vha Khosi khulu ya Roma na nga vhathu vhoṱhe. Vhahashu vhanzhi Murenani vho no vha na tshivhindi ngauri ndo vhofhiwa nga ngeḓane, a vha tsha ofha u ḓivhadza ipfi ḽa Mudzimu.”​—Vhafil. 1:12-14.

22. Ndi zwifhio zwiṅwe zwe Paulo a zwi ita musi o valelwa Roma?

²² Naho Paulo o vha o valelwa Roma, o shumisa tshenetsho tshifhinga u itela u ṅwala marifhi a ndeme ane zwino a vha tshipiḓa tsha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika. b Eneo marifhi e a vha o ṅwaleliwa Vhakriste vha ḓanani ḽa u thoma o vha vhuyedza. Na riṋe ri a vhuyelwa ngao samusi zwe Paulo a zwi ṅwala zwi tshi kha ḓi shuma na ṋamusi.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. U fana na Paulo, Vhakriste ṋamusi vha sumbedza hani uri vha dzula vho takala naho vho valelwa dzhele nga nṱhani ha lutendo lwavho?

²³ Naho zwi songo ambiwa kha Mishumo, Paulo o fhedzisela o vhofhololwa nga murahu ha miṅwaha miṋa. O vha o fhedza miṅwaha mivhili e Kesarea na miṅwe mivhili o valelwa nḓuni Roma. c (Mish. 23:35; 24:27) Hu sa londwi zwenezwo, o bvela phanḓa o takala na u ita zwoṱhe zwe a vha a tshi nga kona u itela u shumela Yehova. Na vhaṅwe vhashumeli vha Yehova vho valelwaho dzhele ṋamusi nga nṱhani ha lutendo lwavho, vha bvela phanḓa vha tshi huwelela vho takala. Iṅwe tsumbo ndi ya wahashu Adolfo, o vha o valelwa dzhele nga ṅwambo wa u sa dzhia hawe sia. Muṅwe muofisiri o ri: “Ni a ri mangadza, ndi kale ri tshi khou lingedza u ni konḓisela vhutshilo, fhedzi musi ri tshi ṋaṋa u ni konḓisela zwithu, ni bvela phanḓa ni khou ṅweṅwela nahone ni amba nga nḓila ya vhuthu na riṋe.”

²⁴ Nga u ya ha tshifhinga, Adolfo o thoma u fhulufhelwa lwe muṋango wa he a vha o valelwa hone u si tsha valiwa. Nga zwiṅwe zwifhinga, maswole o vha a tshi mu dalela u itela u vhudzisa nga ha Bivhili. Muṅwe wa vhalindi o vha a tshi anzela u dalela Adolfo u itela u vhala Bivhili, ngeno Adolfo a tshi vha o sedza uri hu si vhe na ane a vhona onoyo mulindi. Zwo vha zwi tshi vho sia onoyo wahashu ho no vha ene “mulindi.” Tsumbo dza vhenevha vhahashu vha fhulufhedzeaho, dzi nga ri ṱuṱuwedza u vha na ‘tshivhindi tsha u ḓivhadza ipfi ḽa Mudzimu ri sa ofhi,’ na nga fhasi ha vhuimo vhu konḓaho.

25, 26. Hu sa athu fhela miṅwaha ya 30, ndi vhuporofita vhufhio he Paulo a vhu vhona vhu tshi khou itea, nahone zwenezwi zwi khou itea hani ṋamusi?

²⁵ Bugu ya Mishumo i amba mafhungo manzhi a takadzaho a Vhakriste vhe vha ita zwoṱhe zwine vha nga kona u itela u huwelela mafhungo maḓifha. Mafheleloni i amba nga ha tsumbo i ṱuṱuwedzaho ya Paulo we a bvela phanḓa a tshi vhudza vhoṱhe vho mu dalelaho “nga ha Muvhuso wa Mudzimu.” Kha ndima ya u thoma, ro guda nga ha mushumo we Yesu a u ṋea vhatevheli vhawe, o ri: “Ni ḓo wana maanḓa musi muya mukhethwa u tshi ḓa kha inwi, ni ḓo vha ṱhanzi dzanga Yerusalema na kha ḽoṱhe ḽa Yudea na Samaria, u swika magumoni a ḽifhasi.” (Mish. 1:8) Hu sa athu fhela na miṅwaha ya 30, mafhungo a Muvhuso wa Mudzimu o vha o no “ḓivhadzwa vhathu vhoṱhe shangoni ḽoṱhe.” d (Vhakol. 1:23) Zwenezwi zwoṱhe zwi sumbedza uri muya wa Mudzimu u na maanḓa lungafhani!​—Sak. 4:6.

²⁶ Na ṋamusi, muya wa Mudzimu u fha maanḓa vhahashu vho ḓodzwaho na vha “dziṅwe nngu” uri vha bvele phanḓa vha tshi khou ‘huwelela nga vhuḓalo nga ha Muvhuso wa Mudzimu’ kha mashango a 240. (Yoh. 10:16; Mish. 28:23) Naa ni khou ita zwoṱhe zwine na nga kona kha wonoyu mushumo?