Pfukelani kha mafhungo

Pfukelani kha zwi re ngomu

NDIMA 2

“Ni Ḓo Vha Ṱhanzi Dzanga”

“Ni Ḓo Vha Ṱhanzi Dzanga”

Nḓila ye Yesu a lugiselela ngayo vhaapostola vhawe uri vha range phanḓa mushumo wa u huwelela

Yo thewa kha Mishumo 1:1-26

1-3. Ho itea mini musi Yesu a tshi onesa vhafunziwa vhawe, nahone hu takuwa mbudziso dzifhio?

 VHAAPOSTOLA vho vha vha sa ṱoḓi zwi tshi fhela. Vho ḓiphiṋa nga maanḓa vhege dzo fhiraho! Vho dovha vha takadzwa nga u vhona uri Yesu o vuswa. Kha eneo maḓuvha a 40, Yesu o no vhona vhatevheli vhawe lunzhi, a tshi vha funza na u vha ṱuṱuwedza. Fhedzi ṋamusi u khou vha vhona lwa u fhedza.

2 Vhaapostola vho ima vhoṱhe Thavhani ya Miṱwari, vho thetshelesa nga vhuronwane zwoṱhe zwine Yesu a khou zwi amba. Musi a tshi tou fhedza u amba, a imisela zwanḓa zwawe nṱha a vha fhaṱutshedza. A thoma u gonyela nṱha! Vhaapostola vhawe vho mu sedza musi a tshi gonyela nṱha makoleni. Mafheleloni a mbo ḓi tsirwa nga gole vha si tsha mu vhona. Vha bvela phanḓa vho sedza ṱaḓulu naho vha si tsha mu vhona.​—Luka 24:50; Mish. 1:9, 10.

3 Tshenetshi tshiitea tsha ndeme tsho vha tshi tshi ḓo shandula vhutshilo ha vhaapostola vha Yesu. Vha ḓo ita mini zwino samusi Yesu Kristo ane a vha Muṋe wavho o no takulelwa ṱaḓulu? Ri nga vha na vhungoho ha uri Muṋe wavho o vha lugiselela uri vha kone u bvela phanḓa na mushumo we a u thoma. O vha lugiselela hani wonoyu mushumo wa ndeme? Vho ita mini? Zwi kwama hani Vhakriste ṋamusi? Ri wana phindulo dzine dza ṱuṱuwedza kha ndima ya u thoma ya bugu ya Mishumo.

“Vhuṱanzi Vhunzhi Vhu Fushaho” (Mish. 1:1-5)

4. Luka u thoma hani mafhungo awe kha bugu ya Mishumo?

4 Musi Luka a tshi thoma mafhungo awe, u thoma nga u amba na Theofilo, we a amba nga hae musi a tshi ṅwala Evangeli yawe. a U itela u sumbedza uri u khou bvela phanḓa na mafhungo e a amba kha Evangeli yawe, Luka u thoma nga u amba nga ha zwiitea zwi re kha yeneyo Evangeli, fhedzi u shumisa maipfi a sa fani na u ri ṋea zwiṅwe zwidodombedzwa.

5, 6. (a) Ndi mini zwine zwa nga thusa vhatevheli vha Yesu uri vha vhe na lutendo lwo khwaṱhaho? (b) Lutendo lwa Vhakriste ṋamusi lwo thewa hani kha “vhuṱanzi vhunzhi vhu fushaho”?

5 Vhatevheli vha Yesu vho vha vha tshi ḓo thuswa nga mini uri vha dzule vhe na lutendo lwo khwaṱhaho? Mishumo 1:3 i amba uri Yesu “o ya khavho a vha sumbedza vhuṱanzi vhunzhi vhu fushaho ha uri u khou tshila.” Bivhilini, ndi Luka fhedzi “wa dokotela, ane a funwa” we a shumisa maipfi ane a ri “vhuṱanzi vhunzhi vhu fushaho.” (Vhakol. 4:14) Enea maipfi o vha a tshi shumiswa kha bugu dza ngalafho nahone a ambela kha vhuṱanzi vhune ha fusha na vhune ha fhulufhelwa. Na Yesu o ṋea vhuṱanzi ho raloho. O ḓivhonadza lunzhi kha vhatevheli vhawe. Nga tshiṅwe tshifhinga, o ḓivhonadza kha muthihi kana vhavhili, a ḓivhonadza kha vhaapostola vhoṱhe nahone a dovha a ḓivhonadza kha vhatendi vha fhiraho 500. (1 Vhakor. 15:3-6) Honoho ho vha hu vhuṱanzi vhu fushaho vhukuma!

6 Nga hu fanaho ṋamusi, lutendo lwa Vhakriste vha ngoho lwo thewa kha “vhuṱanzi vhunzhi vhu fushaho.” Naa hu na vhuṱanzi vhune ha sumbedza uri Yesu o tshila kha ḽifhasi, a fela zwivhi zwashu nahone a vuswa? A zwi vhuyi zwa vhudziswa! Vhathu vho vhonaho nga maṱo zwenezwi zwiitea zwo ṅwalwaho Ipfini ḽa Mudzimu, vho ri ṋea vhuṱanzi hoṱhe vhune ra vhu ṱoḓa. U vhala enea mafhungo na u rabela u itela u shumisa zwine ra zwi guda, zwi ḓo khwaṱhisa lutendo lwashu. Ni songo hangwa uri vhuṱanzi ho khwaṱhaho vhu nga ita uri ri vhe na lutendo lwo khwaṱhaho nṱhani ha u sokou tenda. Ndi zwa ndeme uri ri vhe na lutendo lwo khwaṱhaho arali ri tshi ṱoḓa u wana vhutshilo vhu sa fheli.​—Yoh. 3:16.

7. Yesu o vhetshela vhatevheli vhawe tsumbo ifhio zwi tshi ḓa kha u funza na u huwelela?

7 Yesu o dovha a vha “ṱalutshedza nga ha Muvhuso wa Mudzimu.” Sa tsumbo, o amba nga ha vhuporofita vhune ha sumbedza uri Messia u ḓo tambudzwa na u vhulawa. (Luka 24:13-32, 46, 47) Musi Yesu a tshi bvisela khagala mushumo une a vha nawo sa Messia, o livhisa ṱhogomelo kha Muvhuso wa Mudzimu ngauri ndi ene Khosi yo vhewaho. Yesu Kristo o vha a tshi dzula a tshi huwelela nga ha Muvhuso wa Mudzimu, na vhatevheli vhawe ṋamusi vha huwelela nga ha wonoyo mulaedza wa ndeme.​—Mat. 24:14; Luka 4:43.

“U Swika Magumoni A Ḽifhasi” (Mish. 1:6-12)

8, 9. (a) Ndi afhio mahumbulele mavhili o khakheaho e vhaapostola vha vha vhe nao? (b) Yesu o khakhulula hani mahumbulele a vhaapostola, nahone Vhakriste ṋamusi vha guda mini kha zwenezwi?

8 Vhaapostola vho kuvhangana lwa u fhedza na Yesu Thavhani ya Miṱwari. Vha mu vhudzisa vha ri: “Murena, naa u ḓo vusulusa muvhuso wa Isiraele zwino?” (Mish. 1:6) Musi vhaapostola vha tshi vhudzisa yeneyo mbudziso, zwo sumbedza uri ho vha hu na zwithu zwivhili zwe vha vha vha songo zwi pfesesa nga nḓila yone. Tsha u thoma, vho vha vha tshi humbula uri Muvhuso wa Mudzimu u ḓo vusuluswa kha muvhuso wa Isiraele. Tsha vhuvhili, musi vha tshi ri “zwino,” vho vha vha tshi khou lavhelela uri Muvhuso we wa fhulufhedziswa u ḓo thoma u vhusa nga tshenetsho tshifhinga. Yesu o khakhulula hani mahumbulele avho?

9 Zwi tshi ḓa kha mahumbulele avho a u thoma, Yesu o vha a tshi zwi ḓivha uri zwi ḓo lugiswa hu si kale. Nga murahu ha maḓuvha a fumi, vhatevheli vhawe vho vha vha tshi ḓo vhona hu tshi thomiwa lushaka luswa, lune lwa vha Isiraele wa Mudzimu. Hu si kale Mudzimu o vha a tshi ḓo litsha u shumisana na lushaka lwa Isiraele. Zwi tshi ḓa kha mahumbulele a vhuvhili, Yesu o vha humbudza nga nḓila yavhuḓi a ri: “Ndi Khotsi wa ṱaḓulu fhedzi ane a vha na maanḓa a u vhea tshifhinga tshine zwithu zwa ḓo itea ngatsho, inwi a no ngo tea u ḓivha tshenetsho tshifhinga.” (Mish. 1:7) Yehova u dzula a tshi ita zwithu nga tshifhinga tshee a tshi vhea. Musi Yesu a sa athu fa, o amba uri na ene ha ḓivhi “ḓuvha na tshifhinga” tshine vhufhelo ha ḓo ḓa ngatsho, fhedzi “zwi ḓivhiwa nga Khotsi.” (Mat. 24:36) Nga hu fanaho ṋamusi, Vhakriste a vho ngo tea u vhilaela nga ha uri vhufhelo ha ḽino shango vhu ḓo ḓa lini ngauri khavho, a hu na ane a ḓivha tshenetsho tshifhinga.

10. Ndi afhio mavhonele a vhaapostola ane ra tea u a edzisa, nahone ndi ngani?

10 Ri tea u ṱhogomela uri ri sa dzhiele fhasi vhenevho vhaapostola vha Yesu ngauri vho vha vhe vhanna vha re na lutendo lwo khwaṱhaho. Vho ḓiṱukufhadza, vha tenda u khakhululwa. Naho mbudziso ye vha vhudzisa yo sumbedza uri vha na mavhonele o khakheaho, kha ḽinwe sia yo dovha ya sumbedza uri vha na mavhonele avhuḓi. Yesu o ṱuṱuwedza vhatevheli vhawe lunzhi-lunzhi a ri: “Dzulani no fhaṱuwa.” (Mat. 24:42; 25:13; 26:41) Vho vha vho fhaṱuwa, vho lindela u vhona Yehova a tshi dzhia vhukando. Ri tea u vha na mavhonele a fanaho ṋamusi. Kha enea ‘maḓuvha a vhufhelo,’ ndi zwa ndeme nga maanḓa uri ri dzule ro fhaṱuwa.​—2 Tim. 3:1-5.

11, 12. (a) Yesu o ṋea vhatevheli vhawe mushumo ufhio? (b) Ndi ngani zwo vha zwo tea uri Yesu a ambe nga ha muya mukhethwa a sa athu vha ṋea mushumo wa u huwelela?

11 Yesu o humbudza vhaapostola zwithu zwa ndeme zwe vha vha vha tshi tea u humbula nga hazwo. O ri: “Ni ḓo wana maanḓa musi muya mukhethwa u tshi ḓa kha inwi, ni ḓo vha ṱhanzi dzanga Yerusalema na kha ḽoṱhe ḽa Yudea na Samaria, u swika magumoni a ḽifhasi.” (Mish. 1:8) Mafhungo a uri Yesu o vuswa o vha a tshi ḓo thoma u ḓivhadzwa Yerusalema, henefho he a vhulayelwa hone. U bva henefho, eneo mafhungo o vha a tshi ḓo phaḓaladzwa a swika Yudea, Samaria na magumoni a ḽifhasi.

12 Zwo vha zwo tea uri Yesu a thome nga u vha fhulufhedzisa uri u ḓo vha ṋea muya mukhethwa a sa athu vha ṋea mushumo wa u huwelela. Maipfi ane a ri “muya mukhethwa” a bvelela lu fhiraho 40 kha bugu ya Mishumo. Yeneyi bugu i zwi bvisela khagala lunzhi-lunzhi uri arali ri si na muya mukhethwa, ri nga si kone u ita zwine Yehova a zwi funa. Ndi ngazwo zwi zwa ndeme uri ri dzule ri tshi rabela, ri tshi humbela muya mukhethwa! (Luka 11:13) Ri khou ṱoḓa muya mukhethwa zwino u fhira naho hu lini.

13. Mushumo wa u huwelela wo phaḓalala lungafhani ṋamusi, nahone ndi ngani ri tshi tea u u dzhiela nṱha?

13 Kha vhaapostola, maipfi ane a ri “u swika magumoni a ḽifhasi,” o vha a tshi ambela kha zwipiḓa zwiṱuku zwa ḽifhasi. Fhedzi ṋamusi ri huwelela ḽifhasini ḽoṱhe. Samusi ro zwi vhona kha ndima yo fhiraho, Ṱhanzi Dza Yehova vho ṱanganedza mushumo wa u huwelela nga mbilu yoṱhe, vha tshi ḓivha uri Mudzimu u ṱoḓa vhathu vhoṱhe vha tshi pfa mafhungo maḓifha a Muvhuso. (1 Tim. 2:3, 4) Naa no tou fombe kha wonoyu mushumo wa ndeme une wa tshidza? A hu na muṅwe mushumo une wa fusha u fana na hoyu! Yehova u ḓo ni ṋea maanḓa uri ni kone u u ita. Bugu ya Mishumo i ḓo ni vhudza nḓila dzavhuḓi dzine na nga dzi shumisa na mavhonele ane na tea u vha nao uri ni bvelele.

14, 15. (a) Vharuṅwa vho ri mini nga ha u vhuya ha Yesu, nahone zwo vha zwi tshi amba mini? (Sedzani na ṱhaluso i re magumoni a siaṱari.) (b) Kristo o vhuya hani “nga nḓila i fanaho” na ye a ṱuwa ngayo?

14 Samusi ro zwi vhona mathomoni a ino ndima, Yesu o takulelwa nṱha vhathu vha si tsha kona u mu vhona. Fhedzi vhaapostola vha 11 vho bvela phanḓa vho ima henefho vho sedza makoleni. Ho mbo ḓi bvelela vharuṅwa vhavhili vha amba navho vha ri: “Vhanna vha Galilea, ndi ngani no ima no lavhelesa nṱha? Onoyo Yesu we na mu vhona a tshi takulelwa nṱha u ḓo vhuya nga nḓila i fanaho na ye na mu vhona a tshi ṱuwa ngayo.” (Mish. 1:11) Naa vharuṅwa vho vha vha tshi khou amba uri Yesu u ḓo vhuya e kha tshivhumbeo tshi fanaho, samusi vhaṅwe vhathu vha vhurereli vha tshi amba nga u ralo? Hai, vho vha vha sa khou amba nga u tou ralo vho lini. Ri zwi ḓivha hani?

15 Vharuṅwa a vho ngo amba uri Yesu u ḓo vhuya e kha tshivhumbeo tshi fanaho, fhedzi vho ri u ḓo vhuya “nga nḓila i fanaho.” b Yesu o ṱuwa nga nḓila-ḓe? Musi vharuṅwa vha tshi amba, Yesu o vha a si tsha vhonala. Ndi vhaapostola fhedzi vhe vha pfesesa uri Yesu o ṱuwa kha ḽifhasi nahone u khou ya kha Khotsi awe ṱaḓulu. Kristo o vha a tshi ḓo vhuya nga nḓila i fanaho. Zwo itea nga yeneyo nḓila. Ṋamusi, vhane vha zwi ṱhogomela uri Yesu u hone na uri u khou vhusa, ndi vhane vha pfesesa Maṅwalo na zwine zwa khou itea kha tshino tshifhinga. (Luka 17:20) Ri tea u pfesesa vhuṱanzi vhune ha sumbedza uri Yesu u hone. Ri vhudze vhaṅwe uri na vhone vha kone u pfesesa nḓila ye zwithu zwa ṱavhanyiswa ngayo tshifhingani tshashu.

“Ri Sumbedze Uri Wo Nanga Ufhio” (Mish. 1:13-26)

16-18. (a) Ri guda mini nga ha u kuvhangana ha Vhakriste kha Mishumo 1:13, 14? (b) Ri nga guda mini kha tsumbo ya Maria, mme a Yesu? (c) Ndi ngani miṱangano ya Vhakriste i ya ndeme ṋamusi?

16 Zwi a pfala uri ndi ngani vhaapostola vho “humela Yerusalema vho takala zwihulu.” (Luka 24:52) Fhedzi naa vho vha vha tshi ḓo tenda Kristo a tshi vha eletshedza na u vha livhisa? Kha Mishumo 1:13, 14, ri vhudzwa uri vho vha vho kuvhangana “kamarani ya nṱha.” Ri dovha ra vhudzwa zwiṅwe zwidodombedzwa nga ha honoho u kuvhangana. Nga tshenetsho tshifhinga, nnḓu dza ngei Palestina dzo vha dzi tshi fhaṱwa dzi na kamara ya nṱha, ine muthu a kona u ya khayo a tshi shumisa zwiṱepisi zwi re nga nnḓa. Naa yeneyi ‘kamara ya nṱha’ i nga vha i yone yo ambiwaho kha Mishumo 12:12, ye ya vha i ya mme a Marko? Hu sa londwi uri zwone ndi zwifhio, henefho hu nga vha ho vha hu fhethu havhuḓi hune vhatevheli vha Kristo vha kuvhangana hone. Fhedzi ho vha hu tshi kuvhangana vhonnyi henefho nahone vha tshi ita mini?

17 Ṱhogomelani uri henefho fhethu ho vha hu sa kuvhangani vhaapostola kana vhanna fhedzi. Na “vhaṅwe vhafumakadzi” vho vha vhe hone henefho, u katela na Maria mme a Yesu. Ndi henefha hune ha ambiwa nga ha Maria nga ho livhaho lwa u fhedza Bivhilini. Zwo tea uri ri humbule nga hae e kha honovhu vhuimo, e muthu a sa ḓiiti mmboneni, fhedzi a tshi ḓiṱukufhadza, o kuvhangana na vhahawe u itela u gwadamela Mudzimu. Zwi nga vha zwo mu khuthadza u vha na vharwa vhawe vhaṋa, vhe vha vha vhe si vhatendi musi Yesu a kha ḓi vha kha ḽifhasi. (Mat. 13:55; Yoh. 7:5) U bva tshee mukomana wavho a vhulawa nahone a vuswa, vho vha vho no shanduka.​—1 Vhakor. 15:7.

18 Ṱhogomelani uri ndi ngani vhaapostola vho vha vho kuvhangana. Bivhili i ri: “A vho ngo litsha u rabela nga vhuthihi.” (Mish. 1:14) U kuvhangana fhethu huthihi zwo dzula zwi zwa ndeme kha Vhakriste. Ri kuvhangana u itela u ṱuṱuwedzana, u wana vhulivhisi na nyeletshedzo nahone u fhira zwoṱhe, ri kuvhangana u itela u gwadamela Khotsi ashu wa ṱaḓulu Yehova. Zwi a mu takadza musi ri tshi mu rabela na u mu imbela nyimbo dza u mu renda nahone ndi zwa ndeme kha riṋe. Ri songo vhuya ra dzhiela fhasi honoho u kuvhangana ho khetheaho hune ha ri fhaṱa!—Vhahev. 10:24, 25.

19-21. (a) Ri guda mini kha zwe Petro a zwi ita tshivhidzoni? (b) Ndi ngani Yudasi o dzhielwa vhudzulo, nahone ri guda mini kha nḓila ye zwithu zwa itwa ngayo?

19 Vhenevho vhatevheli vha Kristo vho vha vho sedzana na fhungo ḽa ndeme nahone muapostola Petro o ranga phanḓa kha u ḽi dzudzanya. (Vese 15-26) Zwi a ri khuthadza u vhona tshanduko dze Petro a dzi ita u bva tshee a landula Murena wawe luraru. (Marko 14:72) Roṱhe ri a khakha tshifhinga tshoṱhe nahone ri ṱoḓa u dzula ri tshi humbudzwa uri Yehova ndi “wavhuḓi, [o] ḓiimisela u hangwela” vhane vha rembuluwa zwi tshi bva mbiluni.​—Ps. 86:5.

20 Petro o amba uri hu tea u vhewa muṅwe muthu vhudzuloni ha muapostola Yudasi we a fheṱa Yesu. Fhedzi ndi nnyi we a vha a tshi ḓo dzhia vhudzulo hawe? Muapostola ane a ḓo vhewa u tea u vha o tshimbila na Yesu, o vhona mishumo yawe na u vhona musi a tshi vuswa. (Mish. 1:21, 22) Zwenezwo zwo vha zwi tshi tendelana na zwe Yesu a zwi fhulufhedzisa. O ri: “Inwi vhe na ntevhela ni ḓo dzula kha khuluṋoni dza 12 na haṱula tshaka dza 12 dza Isiraele.” (Mat. 19:28) Zwi vhonala uri Yehova o vha a tshi ṱoḓa uri vhaapostola vha 12 vhe vha tshimbila na Yesu musi a tshi ita mushumo wawe kha ḽifhasi, vha vhe mutheo u re “na matombo a 12,” a muḓi Muswa wa Yerusalema. (Nzumb. 21:2, 14) Nga zwenezwo, Mudzimu o thusa Petro uri a vhone uri maipfi a vhuporofita ane a ri, “mushumo wawe wa u vha mulavhelesi nga u dzhiiwe nga muṅwe,” o vha tshi ambela kha Yudasi.​—Ps. 109:8.

21 Ho khethiwa hani muthu we a vha a tshi ḓo dzhiela vhudzulo Yudasi? Nga u ita madeṅwa. Ho vha hu zwithu zwe zwa vha zwo ḓowelea tshifhingani tsha Bivhili. (Mir. 16:33) Fhedzi lwo vha lu lwa u fhedza Bivhili i tshi amba nga ha u ita madeṅwa nga yeneyi nḓila. Zwi vhonala uri musi vha tshi wana muya mukhethwa, zwa u ita madeṅwa zwo mbo ḓi fhela. Fhedzi vhonani uri ndi ngani ho vha hu tshi itwa madeṅwa. Vhaapostola vho rabela vha ri: “Iwe Yehova, u ḓivhaho zwi re mbiluni dza vhathu vhoṱhe, ri sumbedze uri wo nanga ufhio kha havha vhanna vhavhili.” (Mish. 1:23, 24) Vho vha vha tshi ṱoḓa uri hu nange Yehova. Ho mbo ḓi khethiwa Mathia, we khamusi a vha e muṅwe wa vha 70 vhe vha rumiwa nga Yesu uri vha ye u huwelela. Mathia o mbo ḓi vha muṅwe wa vhaapostola “vha 12.” c​—Mish. 6:2.

22, 23. Ndi ngani ri tshi fanela u ḓiṱukufhadza na u thetshelesa vhane vha ranga phanḓa tshivhidzo ṋamusi?

22 Zwenezwi zwi ri humbudza nḓila ine zwa vha zwa ndeme ngayo uri vhathu vha Mudzimu vha ite zwithu nga nḓila yo dzudzanyeaho. Na ṋamusi hu a khethiwa vhanna vha faneleaho uri vha shume sa vhalavhelesi tshivhidzoni. Vhahulwane vha sedzulusa nga vhuronwane zwine zwa ṱoḓea u ya nga Maṅwalo uri muthu a fanelee u vha mulavhelesi nahone vha dovha vha rabela uri muya mukhethwa u vha livhise. Tshivhidzo tshi dzhia vhenevho vhanna vho vhewa nga muya mukhethwa. Riṋe ri tea u dzula ri tshi ḓiṱukufhadza na u thetshelesa musi vha tshi ri ranga phanḓa. Zwenezwo zwi ḓo ita uri ri shumisane zwavhuḓi tshivhidzoni.​—Vhahev. 13:17.

Ri dzula ri tshi ḓiṱukufhadza na u thetshelesa musi vhalavhelesi vho vhewaho vha tshi ri ranga phanḓa

23 Vhenevho vhafunziwa vho khwaṱhiswa nga u vhona Yesu a tshi vuswa vhafuni na u vhona hu tshi khwiniswa nḓila ine tshivhidzo tsha tea u dzudzanywa ngayo. Zwenezwo zwo ita uri vha dzule vho lugela zwi ḓaho. Ndima i tevhelaho i ḓo haseledza nga ha tshenetsho tshiitea tsha ndeme.

a Kha Evangeli yawe, Luka u vhidza onoyu munna uri “Muṋe wanga Theofilo.” Zwenezwi zwi ita uri vhaṅwe vha humbulele uri Theofilo o vha e muthu wa ndeme na uri o vha a sa athu vha mutendi. (Luka 1:3) Fhedzi kha bugu ya Mishumo, Luka u vhidza onoyu munna uri “Iwe Theofilo.” Vhaṅwe vhagudi vha amba uri Theofilo a nga vha o vha mutendi musi a tshi fhedza u vhala Evangeli ya Luka. Ndi ngazwo kha bugu ya Mishumo, Luka a songo mu vhidza nga nḓila ya u mu hulisa, fhedzi o mu vhidza sa wahawe.

b Kha heyi vese, Bivhili yo shumisa ipfi ḽa Tshigerika troʹpos ḽine ḽa ambela kha “nḓila.” A yo ngo shumisa ipfi mor·pheʹ ḽine ḽa ambela kha “tshivhumbeo.”

c Nga murahu, Paulo o vhewa uri a vhe “muapostola wa dzitshaka,” fhedzi ho ngo vhuya a vha muṅwe wa vhaapostola vha 12. (Vharoma 11:13; 1 Vhakor. 15:4-8) Ho ngo tshimbila na Yesu musi e kha ḽifhasi, ndi ngazwo o vha a sa fanelei u vha na yeneyo ndugelo yo khetheaho.