Pfukelani kha mafhungo

Pfukelani kha zwi re ngomu

NDIMA 4

“Vhanna Vha Songo Funzeaho Vha Re Vhathu Zwavho”

“Vhanna Vha Songo Funzeaho Vha Re Vhathu Zwavho”

Vhaapostola vha vha na tshivhindi vha dzhia vhukando, Yehova a vha fhaṱutshedza

Yo thewa kha Mishumo 3:1–5:11

1, 2. Ndi vhuṱolo vhufhio he Petro na Yohane vha vhu ita tsini na khoro ya thembele?

 GOGO ḽa vhathu ḽi ḓuvhani. Vhayuda vho ḓiṋekedzaho na vhafunziwa vha Kristo vha khou swika thembeleni. “Tshifhinga tsha u rabela” tshi ḓo swika hu si kale. a (Mish. 2:46; 3:1) Petro na Yohane vha fhiruludza kha ḽeneḽo gogo, vha ya khoroni ya thembele ine ya vhidzwa Khoro Yavhuḓi. Musi vhathu vhe kati na nyambedzano, hu tshi khou pfala mitsindo ya vhathu vha tshi khou tshimbila, muṅwe munna a re na miṅwaha ya 40 o bebwaho o holefhala, o mbo ḓi humbela tshelede.​—Mish. 3:2; 4:22.

2 Musi Petro na Yohane vha tshi swika tsini na onoyo munna, o mbo ḓi vha humbela tshelede samusi o vha o ḓowela u ita nga u ralo. Vhaapostola vho mbo ḓi ima tsini na onoyo munna we a vha o lavhelela uri vha ḓo mu ṋea zwe a humbela. Petro o amba nae a ri: “Siḽiva na musuku a thi na, ndi ḓo u ṋea zwine nda vha nazwo. Dzinani ḽa Yesu Kristo wa Nazaretha ndi ri, takuwa u tshimbile.” Edzani u humbula nḓila ye ḽeneḽo gogo ḽa vha ḽo akhamala ngayo musi Petro a tshi fara nga tshanḓa onoyo munna o holefhalaho nahone lwa u tou thoma vhutshiloni hawe a ima nga milenzhe! (Mish. 3:6, 7) Naa ni khou vhona onoyo munna nga ḽiṱo ḽa muhumbulo o sedza milenzhe yawe yo fhodzwaho, a tshi khou lingedza u tshimbila lwa u tou thoma vhutshiloni hawe? Ndi ngazwo o thoma u fhufhafhufha, a renda Mudzimu nga ipfi ḽihulu!

3. Gogo na munna we a vha o holefhala vho vha vha tshi ḓo wana tshifhiwa tshifhio tsha khwinesa?

3 Ḽeneḽo gogo ḽe ḽa vha ḽi tshi khou fhufhuma nga dakalo, ḽo mbo ḓi gidimela phasedzhini ya Salomo he Petro na Yohane vha vha vhe hone. Musi vhe henefho phasedzhini he Yesu a vhuya a funza e hone, Petro o vha vhudza uri zwe zwa itea ndi zwa ndeme lungafhani. (Yoh. 10:23) O ṋea ḽeneḽo gogo na munna we a vha o holefhala tshifhiwa tshi fhiraho musuku kana siḽiva. Tshenetshi tshifhiwa tshi fhira nga kule u fhodzwa. Vho vha vhe na tshibuli tsha uri vha rembuluwe, vha hangwelwe zwivhi na u vha vhatevheli vha Yesu Kristo, we a vhewa nga Yehova uri a vhe “Murangaphanḓa Muhulwane wa vhutshilo.”—​Mish. 3:15.

4. (a) Vhuṱolo he ha itwa ho ita uri hu vhe na khuḓano ifhio? (b) Ri ḓo fhindula mbudziso dzifhio mbili?

4 Ḽo vha ḽi ḓuvha ḽo khetheaho vhukuma! Ho fhodzwa muthu muthihi nahone zwino u vho kona u tshimbila. Vhathu vhanzhi vho ṋewa tshibuli tsha uri vha vhe na nḓivho yo teaho ya Ipfi ḽa Mudzimu na uri vha ḽi pfesese, uri vha kone u tshila nga nḓila i rendisaho Mudzimu. (Vhakol. 1:9, 10) Zwiṅwe hafhu, zwe zwa itea ḽeneḽo ḓuvha, zwo ita uri hu vhe na khuḓano vhukati ha vhatevheli vha Kristo vha fhulufhedzeaho na vhavhusi. Vhenevho vhavhusi vho vha vha tshi ḓo lingedza u thivhela vhatevheli vha Kristo uri vha si ite mushumo we Yesu a vha ṋea wa u huwelela nga ha Muvhuso wa Mudzimu. (Mish. 1:8) Naho Petro na Yohane vho vha vhe “vhanna vha songo funzeaho vha re vhathu zwavho,” ri nga guda mini kha mavhonele avho na nḓila ye vha huwelela ngayo kha gogo? b (Mish. 4:13) Ri nga edzisa hani nḓila ye vhone na vhaṅwe vhafunziwa vha ita ngayo zwithu musi vha tshi pikiswa?

A Si “Nga Maanḓa Ashu” (Mish. 3:11-26)

5. Ri guda mini kha nḓila ye Petro a amba ngayo na gogo?

5 Petro na Yohane vho ima phanḓa ha gogo vha tshi ḓivha uri vhaṅwe vha vhenevho vhathu vho shela mulenzhe kha u ita uri Yesu a vhulawe. (Marko 15:8-15; Mish. 3:13-15) Humbulani nga ha nḓila ye Petro a sumbedza ngayo u vha na tshivhindi musi a tshi amba uri munna we a vha o huvhala, o fhodzwa dzinani ḽa Yesu. Petro ha ngo ofha u amba ngoho yo livhaho. O amba nga ho livhaho uri ḽeneḽo gogo ḽo shela mulenzhe kha u vhulawa ha Kristo. Fhedzi Petro ha ngo fara vhenevho vhathu nga mbilu ngauri vho “zwi ita nga u sa ḓivha.” (Mish. 3:17) O amba navho sa vhahawe, a livhisa ṱhogomelo kha zwithu zwavhuḓi nga ha mulaedza wa Muvhuso. Arali vha rembuluwa, vha vha na lutendo kha Kristo, Yehova o vha a tshi ḓo vha ‘homolosa.’ (Mish. 3:19) Na riṋe nga hu fanaho, ri fanela u vha na tshivhindi nahone ri ambe nga ho livhaho musi ri tshi ḓivhadza nga ha khaṱulo ya Mudzimu ine ya khou ḓa. Fhedzi a ro ngo fanela u amba na vhathu nga nḓila i si yavhuḓi kana u vha haṱula. Nṱhani hazwo, ri fanela u vha dzhia sa vhathu vhane ḽiṅwe ḓuvha vha ḓo vha vhahashu. U fana na Petro, ri fanela u livhisa ṱhogomelo kha mafhungo avhuḓi a mulaedza wa Muvhuso.

6. Petro na Yohane vho sumbedza hani u ḓiṱukufhadza?

6 Vhaapostola vho vha vha tshi ḓiṱukufhadza. A vho ngo ṱoḓa u huliswa nga nṱhani ha vhuṱolo he vha vhu ita. Petro o amba na gogo a ri: “Ndi ngani no ri sedza zwa tou nga ro ita uri a tshimbile nga maanḓa ashu kana nga u ḓikumedzela hashu kha Mudzimu?” (Mish. 3:12) Petro na vhaṅwe vhaapostola vho vha vha tshi zwi ḓivha uri zwithu zwoṱhe zwavhuḓi zwe vha kona u zwi ita vhuḓinḓani, vho zwi koniswa nga maanḓa a Mudzimu, hu si avho. Ndi ngazwo vho ḓiṱukufhadza vha ṱoḓa uri hu rendwe Yehova na Yesu kha zwoṱhe zwe vha zwi ita.

7, 8. (a) Ndi tshifhiwa tshifhio tshine ra nga tshi ṋea vhathu? (b) Zwe zwa fhulufhedziswa nga ha u ‘vusuluswa ha zwithu zwoṱhe’ zwi khou itea hani ṋamusi?

7 Na riṋe ri tea u ḓiṱukufhadza nga nḓila i fanaho musi ri tshi huwelela. Ndi ngoho uri muya mukhethwa wa Mudzimu a u iti uri Vhakriste vha musalauno vha ite vhuṱolo ha u fhodza. Fhedzi ri nga thusa vhathu uri vha vhe na lutendo kha Mudzimu na Kristo na uri vha wane tshifhiwa tshi fanaho na tshe Petro a tshi ṋea. Tshenetsho tshifhiwa ndi tshibuli tsha uri vha hangwelwe zwivhi na uri vha homoloswe nga Yehova. Ṅwaha muṅwe na muṅwe, vhathu vhanzhi vha ṱanganedza tshenetshi tshifhiwa, vha lovhedzwa, vha vha vhafunziwa vha Kristo.

8 Ri khou tshila tshifhingani tshee Petro a amba nga hatsho tshine Mudzimu a khou “vusulusa ngatsho zwithu zwoṱhe.” U tendelana na zwe Mudzimu “a zwi amba a tshi shumisa vhaporofita vhawe vhakhethwa vha kale,” Muvhuso wa Mudzimu wo thoma u vhusa ṱaḓulu nga 1914. (Mish. 3:21; Ps. 110:1-3; Dan. 4:16, 17) Nga u ṱavhanya, Kristo o mbo ḓi thoma u ranga phanḓa mushumo wa u vusulusa vhurabeli ho kunaho kha ḽifhasi. Zwenezwo zwo ita uri vhathu vha dzimiḽioni vha ḓiswe pharadisoni ya pfanyisedzo, vha vha fhasi ha Muvhuso wa Mudzimu. Vho bvula vhumuthu havho ha kale ho tshinyalaho, vha ambara “vhumuthu vhuswa he Mudzimu a vhu ita u tendelana na zwine a zwi funa.” (Vhaef. 4:22-24) U fana na u fhodzwa ha munna we a vha o holefhala, wonoyu mushumo wo khetheaho wo khunyeledzwa nga muya mukhethwa wa Mudzimu, hu si nga maanḓa a vhathu. U fana na Petro, ri fanela u vha na tshivhindi nahone ri shumise zwavhuḓi Ipfi ḽa Mudzimu u itela u funza vhaṅwe. Zwoṱhe zwine ra nga kona u zwi khunyeledza musi ri tshi khou thusa vhathu uri vha vhe vhafunziwa vha Kristo, ri zwi koniswa nga maanḓa a Mudzimu, hu si ashu.

“Ri Nga Si Litshe U Amba” (Mish. 4:1-22)

9-11. (a) Vharangaphanḓa vha Vhayuda vho ita mini musi vha tshi vhona Petro na Yohane vha tshi khou funza? (b) Vhaapostola vho ita mini?

9 Zwe Petro a zwi amba na zwe zwa vha zwi tshi khou itwa nga munna we a vha o holefhala musi o no fhodzwa, zwo vusa bonyongo. Musi mulangi wa vhalindi vha thembele o vhewaho uri a ṱhogomele thembele na vhahulwane vha vhotshifhe vha tshi vhona ḽeneḽo bonyongo, vho mbo ḓi gidimela henengei u itela u vhona uri hu khou itea mini. Zwi vhonala uri vhenevho vhanna vho vha vhe Vhasadukei, vhe vha vha vhe tshigwada tsho pfumaho tshi re na maanḓa kha zwa politiki. Vho vha vha tshi shuma nga maanḓa kha u ita uri hu vhe na mulalo vhukati ha Vhayuda na Vharoma. Vhasadukei vho vha vha sa tendi mulayo we wa vha u tshi funiwa nga maanḓa nga Vhafarisei nahone vho sasaladza vhathu vhe vha vha vha tshi tenda kha mvuwo. c Zwi tou pfala uri vho vha vho dinalea musi vha tshi vhona Petro na Yohane thembeleni vha tshi khou funza nga tshivhindi nga ha uri Yesu o vuswa!

10 Vhapikisi vhe vha vha vho sinyuwa vho mbo ḓi valela Petro na Yohane dzhele. Ḓuvha ḽi tevhelaho vha vha isa khothe khulwane ya Vhayuda. Vhavhusi vhe vha vha vha tshi ḓidzhiela nṱha, vho vha vha tshi dzhia Petro na Yohane vhe “vhanna vha songo funzeaho vha re vhathu zwavho,” vha songo tea u funza thembeleni. Petro na Yohane vho vha vha songo ya zwikoloni zwa nṱha zwa vhurereli. Fhedzi khothe yo mangadzwa nga nḓila ye vha amba ngayo na nḓila ye vha imelela ngayo zwine vha zwi tenda. Ndi ngani Petro na Yohane vho ita nga u ralo? Ndi ngauri “vho vha vha tshi tshimbila na Yesu.” (Mish. 4:13) Musi Muṋe wavho a tshi vha funza, zwo vha zwi tshi pfala uri o ṋewa maanḓa. O vha a sa fani na vhamaṅwalo.—​Mat. 7:28, 29.

11 Khothe yo vhudza vhaapostola uri vha litshe u huwelela. Khothe yo vha i na maanḓa nga tshenetsho tshifhinga. Vhegeni dzo fhiraho musi Yesu o ima phanḓa ha yeneyo khothe, vho amba uri “o tewa nga u fa.” (Mat. 26:59-66) Fhedzi zwenezwo a zwo ngo tshuwisa Petro na Yohane. Vho ima phanḓa ha vhenevho vhanna vho pfumaho, vho funzeaho na vha re na maanḓa, vha amba nga tshivhindi na nga ṱhonifho vha ri: “Inwi haṱulani arali zwo luga phanḓa ha Mudzimu uri ri thetshelese inwi nṱhani ha u thetshelesa Mudzimu. Fhedzi riṋe ri nga si litshe u amba nga ha zwe ra zwi vhona na u zwi pfa.”—​Mish. 4:19, 20.

12. Ndi mini zwine zwa nga ri thusa uri ri vhe na tshivhindi na u imelela zwine ra zwi tenda?

12 Naa ni nga kona u sumbedza u vha na tshivhindi nga nḓila i fanaho? Ni ḓipfa hani musi ni tshi wana tshibuli tsha u huwelela kha vhathu vho pfumaho, vho funzeaho kana vhane vha dzhiiwa vhe vha ndeme hune na dzula hone? Hu pfi mini arali vha muṱa wahaṋu, vhane na dzhena navho tshikolo kana vhane na shuma navho vha ni kolela nga nṱhani ha zwine na zwi tenda? Naa ni ḓo ofha? Arali zwo ralo, ni nga kona u kunda yeneyo thaidzo. Musi Yesu e kha ḽifhasi, o funza vhaapostola vhawe nḓila ine vha nga imelela ngayo zwine vha zwi tenda nga tshivhindi na nga ṱhonifho. (Mat. 10:11-18) Musi Yesu o no vuswa, o fhulufhedzisa vhafunziwa vhawe uri u ḓo bvela phanḓa a tshi vha navho “misi yoṱhe u swika vhufheloni ha shango.” (Mat. 28:20) Yesu u livhisa “mulanda a fhulufhedzeaho na wa vhuṱali” uri a ri funze nḓila ine ra nga imelela ngayo zwine ra zwi tenda. (Mat. 24:45-47; 1 Pet. 3:15) U ri ṋea honoho vhulivhisi miṱanganoni ya tshivhidzo a tshi shumisa zwithu zwi ngaho sa Vhutshilo Na Vhuḓinḓa Hashu Ha Vhukriste na khandiso dzo thewaho Bivhilini dzi ngaho sa thero dzi re kha “Mbudziso Dza Bivhili Dzo Fhindulwa” dzi wanalaho kha website ya jw.org. Naa ni khou shumisa dzenedzi ndugiselelo nga vhuḓalo? Arali na ita nga u ralo, ni ḓo vha na tshivhindi na kona u imelela zwine na zwi tenda. U fana na vhaapostola, ni songo tendela tshithu na tshithihi tshi tshi ni thivhela uri ni ambe nga ha ngoho yavhuḓisa i re Bivhilini ye na i guda.

Ni songo tendela tshithu na tshithihi tshi tshi ni thivhela uri ni ambe nga ha ngoho yavhuḓisa i re Bivhilini ye na i guda

“Vha Rabela Mudzimu Nga Ipfi Ḽihulu” (Mish. 4:23-31)

13, 14. Ri fanela u ita mini musi ri tshi pikiswa, nahone ndi ngani?

13 Nga u ṱavhanya musi Petro na Yohane vha tshi vhofhololwa dzhele, vho ya vha ṱangana na tshivhidzo. Vhoṱhe vho mbo ḓi “rabela Mudzimu nga ipfi ḽihulu,” vha mu humbela uri a vha thuse uri vha vhe na tshivhindi tsha u bvela phanḓa vha tshi huwelela. (Mish. 4:24) Petro o vha a tshi zwi ḓivha zwavhuḓi uri ndi vhutsilu u ḓitika nga maanḓa au musi u tshi khou lingedza u ita zwine Mudzimu a zwi funa. Vhegeni dzo fhiraho, o vha a tshi khou ḓifhulufhela a vhudza Yesu uri: “Naho vhaṅwe vhoṱhe vha tshi ḓo u ṱutshela vha tshi vhona zwine zwa itea kha iwe, nṋe ndi nga si ḓo vhuya nda u ṱutshela!” Fhedzi samusi Yesu o vha o dzula o amba, nga u ṱavhanya Petro o mbo ḓi thoma u ofha vhathu, a landula Yesu ane a vha khonani yawe na mufunzi wawe. Fhedzi Petro o guda kha vhukhakhi hawe.—​Mat. 26:33, 34, 69-75.

14 Hu ṱoḓea zwi fhiraho u sokou ḓiimisela uri ni kone u ita mushumo wa u huwelela we Kristo a ni ṋea wone. Edzisani tsumbo ya Petro na Yohane musi vhapikisi vha tshi lingedza u ita uri ni si tsha vha na lutendo kana vha tshi ṱoḓa uri ni litshe u huwelela. Humbelani Yehova uri a ni ṋee nungo. Ṱoḓani thikhedzo tshivhidzoni. Vhudzani vhahulwane na vhaṅwe Vhakriste vho vhibvaho nga ha zwine na khou sedzana nazwo. Thabelo dza vhaṅwe dzi na maanḓa, dzi nga ni thusa.—​Vhaef. 6:18; Yak. 5:16.

15. Ndi ngani vhe vha vhuya vha litsha u huwelela vha songo tea u kulea nungo?

15 Arali no vhuya na tsikeledzwa lwe na litsha u huwelela lwa tshifhinganyana, zwi songo ni kula nungo. Ni songo hangwa uri vhaapostola vhoṱhe vho vhuya vha litsha u huwelela lwa tshifhinganyana nga murahu ha lufu lwa Yesu, fhedzi vho mbo ḓi dovha vha thoma u huwelela. (Mat. 26:56; 28:10, 16-20) Ni songo kulwa nungo nga nṱhani ha vhukhakhi he na vhu ita tshifhingani tsho fhiraho, fhedzi gudani kha honoho vhukhakhi nahone ni shumise zwe na zwi guda u itela u khwaṱhisa vhaṅwe!

16, 17. Ri nga guda mini kha zwe vhatevheli vha Kristo vha rabela nga hazwo vhe Yerusalema?

16 Ri fanela u rabela nga ha mini musi ri tshi tsikeledzwa nga vhavhusi? Ṱhogomelani uri vhafunziwa a vho ngo humbela uri vha si tsha sedzana na milingo. Vho humbula maipfi a Yesu ane a ri: “Arali vho ntovhola, na inwi vha ḓo ni tovhola.” (Yoh. 15:20) Fhedzi vhenevho vhafunziwa vha fhulufhedzeaho vho humbela Yehova uri a ‘thetshelese’ musi vhenevho vhapikisi vha tshi vha tshuwisa. (Mish. 4:29) Vho pfesesa zwavhuḓi uri u tovholwa havho ndi u itea ha zwe Bivhili ya dzula yo zwi amba. Samusi Yesu o vha gudisa u rabela, vho vha vha tshi zwi ḓivha uri zwine Mudzimu a zwi funa zwi ḓo ‘itwa fhano kha ḽifhasi,’ hu sa londwi zwine vhavhusi vha nga zwi amba.—​Mat. 6:9, 10.

17 Uri vhafunziwa vha kone u ita zwine Yehova Mudzimu a zwi funa, vho mu humbela vha ri: “U thuse vhalanda vhau uri vha dzule vha tshi amba ipfi ḽau nga tshivhindi.” Yehova o ita mini? “Fhethu he vha vha vho kuvhangana hone ha dzinginyea, vhoṱhe vha ḓala muya mukhethwa, vha ḓivhadza ipfi ḽa Mudzimu nga tshivhindi.” (Mish. 4:29-31) A hu na tshine tsha nga thivhela Mudzimu uri a ite zwine a zwi funa. (Yes. 55:11) Naho zwi tshi nga vhonala u nga ro sedzana na thavha nahone vhathu vhane vha khou ri tovhola vha tshi vhonala vhe na maanḓa, arali ra vhidzelela Mudzimu nga thabelo, ri nga vha na vhungoho ha uri u ḓo ri thusa uri ri vhe na tshivhindi tsha u bvela phanḓa ri tshi amba nga ha Ipfi ḽawe.

U Ḓifhindulela Kha “Mudzimu”, Hu Si Kha “Vhathu” (Mish. 4:32–5:11)

18. Vhathu vha tshivhidzo tsha Yerusalema vho thusana hani?

18 Tshivhidzo tshiswa tsha ngei Yerusalema tsho mbo ḓi hula tsha vha na vhathu vha fhiraho 5 000. d Vhenevho vhafunziwa vho vha vhe “na vhuthihi” hu sa londwi vhubvo havho ho fhambanaho. Vho vha vha tshi humbula na u vhona zwithu nga nḓila i fanaho. (Mish. 4:32; 1 Vhakor. 1:10) Vhafunziwa vho humbela Yehova uri a fhaṱutshedze vhuḓidini havho. Vho dovha vha khwaṱhisana lutendo nahone musi zwi tshi ṱoḓea vho thusana nga zwine vha zwi shaya. (1 Yoh. 3:16-18) Sa tsumbo, Yosefa we vhaapostola vha vha vha tshi mu vhidza Baranaba, o rengisa tsimu yawe, a dzhia tshelede yoṱhe a ṋeela ngayo uri i thuse vho ḓaho Yerusalema vha tshi bva kule. Zwenezwo zwo thusa uri vha dzule henefho tshifhinga tshilapfu uri vha kone u guda zwo engedzeaho.

19. Ndi ngani Yehova o vhulaya Anania na Safira?

19 Anania na Safira na vhone vho rengisa thundu dzavho, vha dzhia tshelede ya hone vha ṋeela ngayo. Vho “dzumba iṅwe tshelede” vha ḓiita u nga vho ṋeela nga yoṱhe. (Mish. 5:2) Yehova o vhulaya vhenevho vhavhingani, hu si ngauri tshelede ye vha ṋeela ngayo yo vha i songo lingana, fhedzi nga nṱhani ha uri vho vha vhe na zwiṱuṱuwedzi zwivhi nahone vhe na vhufhura. A vho ngo “zwifhela vhathu,” fhedzi vho “zwifhela Mudzimu.” (Mish. 5:4) U fana na vhadziamuhoyo vhe Yesu a vha kaidza, Anania na Safira vho vha vha tshi khou ṱoḓa u huliswa nga vhathu nṱhani ha uri vha ṱoḓe u takalelwa nga Mudzimu.—​Mat. 6:1-3.

20. Ri guda mini nga ha u ṋea Yehova?

20 U fana na vhafunziwa vha fhulufhedzeaho vha ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha vha ngei Yerusalema vhe vha sumbedza u vha na mafunda, Ṱhanzi Dza Yehova vha ṋeela nga u ḓifunela u itela u tikedza mushumo wa u huwelela wa shango ḽoṱhe. A hu na muthu ane a kombetshedzwa uri a shumise tshifhinga tshawe kana tshelede yawe u itela u tikedza wonoyu mushumo. Yehova ha ṱoḓi uri ri mu shumele ro ṱungufhala kana nga u tou kombetshedzea. (2 Vhakor. 9:7) Musi ri tshi ṋea, Yehova ha livhisi ṱhogomelo kha uri ro ṋeela tshelede nngafhani, fhedzi u livhisa ṱhogomelo kha zwiṱuṱuwedzi zwashu. (Marko 12:41-44) A ri ṱoḓi u edzisa tsumbo ya Anania na Safira nga u shumela Mudzimu ri tshi itela u ḓivhuyedza kana u huliswa. Fhedzi kha ri edzise tsumbo ya Petro, Yohane na Baranaba. Ri shumele Yehova tshifhinga tshoṱhe nga nṱhani ha uri ri a mu funa nga mbilu yoṱhe na ngauri ri funa vhaṅwe.—​Mat. 22:37-40.

a Ho vha hu tshi rabelwa thembeleni nga tshifhinga tshine ha vha hu tshi khou ṋekedzwa zwiṱhavhelo zwa nga matsheloni na nga madekwana. Tshiṱhavhelo tsha nga madekwana tsho vha tshi tshi itwa nga “awara ya vhuṱahe” kana hu ṱoḓaho u vha nga awara ya vhuraru nga masiari.

b Vhalani bogisi “ Petro Murei Wa Khovhe We A Fhedzisela E Muapostola A Fhiseaho,” kha siaṱari 34 na “ Yohane, Mufunziwa We A Vha A Tshi Funiwa Nga Yesu,” kha siaṱari 37.

c Vhalani bogisi “ Tshifhe Muhulu Na Vhahulwane Vha Vhotshifhe,” kha siaṱari 38.

d Ngei Yerusalema nga ṅwaha wa 33 C.E, hu nga vha ho vha hu na Vhafarisei vha ṱoḓaho u vha 6 000 na tshivhalo tshiṱuku tsha Vhasadukei. Tshenetshi tshi nga vha tshi tshiṅwe tsha zwiitisi zwe zwa ita uri zwenezwo zwigwada zwivhili zwi ofhe pfunzo ya Yesu.