Ndi Ngani Zwi Tshi Ṱoḓea Uri Ri Vhe Na Fhulufhelo?

KHA ri ambe nga ha Daniel we ra amba nga hae kha thero yo fhiraho we a vha e na khentsara. Ho vha hu tshi ḓo itea mini khae arali a ḓi dzula e na fhulufhelo? Naa o vha a tshi ḓo vha o kunda khentsara? Naa o vha a tshi ḓo vha a tshi khou tshila na ṋamusi? Na vhane vha tikedza muhumbulo wa uri fhulufhelo ḽi a thusa uri muthu a fhole, vho vha vha sa ḓo amba uri ḽo vha ḽi tshi ḓo ita uri Daniel a tshile u swika zwino. Yeneyi ndi mbuno ya ndeme. Ri songo dzhia fhulufhelo sa amba dzi fhele.

Musi Dokotela Nathan Cherney a tshi khou ambedzana na vha CBS News o amba nga ha khombo ya u dzhia fhulufhelo nga ho kalulaho musi ri tshi khou tshila na vhalwadze vhane vha khou lwala lu shushaho. O ri: “U ḓo wana vhaṅwe vhanna vha tshi khou kaidza vhafumakadzi vhavho vhane vha khou lwala uri a vha khou ḓifha tshifhinga tsho eḓanaho tsha u humbulisisa nga ha zwithu zwavhuḓi.” O dovha a ri: “U humbula nga yeneyo nḓila zwi ita uri hu vhe na mahumbulele o khakheaho a uri mulwadze a nga kona u ita uri khentsara i si ṋaṋe. Musi onoyo mulwadze a tshi ṋaṋa u lwala, vhaṅwe vha nga humbula uri o balelwa u langa khentsara yawe. Zwenezwo a si u mu humbulela.”

Ri tshi tou amba ngoho, vho farwaho nga vhulwadze vhu isaho lufuni, vha vha vho tangwa nga ḓuvha na mulilo. Zwino arali vha re tsini na mulwadze vha ita uri a ḓivhone mulandu, hu vha hu u tou ṋaṋisa thaidzo. Fhedzi naa ri nga amba uri fhulufhelo a si ḽa ndeme?

Fhulufhelo ndi ḽa ndeme. Sa tsumbo, onoyo dokotela ndi makone kha u ita uri mulwadze a pfe o ḓigeḓa musi a tshi khou lwa na vhulwadze vhune ha nga ṋaṋa, fhedzi a si makone wa u ilafha vhulwadze hone huṋe kana u ita uri onoyo mulwadze a tshile tshifhinga tshilapfu. Vhenevho madokotela vha tenda uri ndi zwa ndeme u ita uri mulwadze ane a khou lwala vhukuma a takale. Hu na vhuṱanzi ha uri fhulufhelo ḽi nga ita uri mulwadze a takale nahone ḽa bveledza zwivhuya zwinzhi.

Fhulufhelo Ndi Ḽa Ndeme

Dokotela W. Gifford-Jones ane a vha muṅwali wa zwa ngalafho u ri: “Fhulufhelo ndi dzilafho ḽi re na maanḓa.” O sedzulusa ṱhoḓisiso dzo itwaho kha vhalwadze uri a vhone arali zwi zwa ndeme u tikedza vha lwalaho lu isaho lufuni. Hu pfi yeneyo thikhedzo i thusa vhathu uri vha dzule vhe na mavhonele avhuḓi na u vha na fhulufhelo. Iṅwe ṱhoḓisiso yo itwaho nga 1989 yo wana uri vhalwadze vhe vha tikedzwa nga yeneyo nḓila vho tshila tshifhinga tshilapfu, ngeno ṱhoḓisiso dzo itwaho zwenezwino dzi songo ṋea vhuṱanzi ha uri zwenezwo ndi ngoho. Naho zwo ralo, ṱhoḓisiso dzo khwaṱhisedza uri vhalwadze vhane vha tikedzwa a vha tsikeledzei nga ho kalulaho nahone a vha pfesi vhuṱungu u fana na vhane vha si wane thikhedzo.

Kha ri sedze iṅwe ṱhoḓisiso i ambaho nga ha nḓila ine u vha na mavhonele avhuḓi na u sa vha na mavhonele avhuḓi zwa kwama ngayo vha re na vhulwadze ha mbilu (CHD). Ho itwa ṱhoḓisiso kha vhanna vha fhiraho 1 300 u itela u vhona uri ndi vhafhio vha re na mavhonele avhuḓi kana vha si na mavhonele avhuḓi kha vhutshilo. Musi hu tshi dovha ha itwa ṱhoḓisiso kha vhenevho vhanna nga murahu ha miṅwaha ya fumi, ho wanala uri vha phesenthe dza 12 khavho vho no vha na vhulwadze ha mbilu. Kha vhenevho vha 1 300 ho wanala uri mbalo ya vhane vha vha na mavhonele a si avhuḓi i fhira ya vha re na mavhonele avhuḓi. Laura Kubzansky ane a vha muphurofesa tshikoloni tsha zwa mutakalo tsha Harvard u ri: “Yeneyi ndi ṱhoḓisiso ya u thoma i tshimbidzanaho na saintsi ine ya tikedza muhumbulo wa uri u vha na mavhonele avhuḓi zwi a thusa uri muthu a vhe na mutakalo wa mbilu.”

Dziṅwe ṱhoḓisiso dza zwa ngalafho dzi sumbedza uri vhathu vhane vha ḓidzhia vhe na mutakalo wavhuḓi vha ṱavhanya vha fhola musi vha tshi kha ḓi bva u itwa muaro u fhirisa vhane vha ḓidzhia vhe si na mutakalo wavhuḓi. Ho dovha ha wanala uri vhane vha vha na mavhonele avhuḓi vha a lalama. Ho dovha ha itwa iṅwe ṱhoḓisiso ya nḓila ine u vha na mavhonele avhuḓi zwa kwama ngayo vhalala. Vhaṱoḓisisi vho sumbedza vhalala milaedza mipfufhi ye ya vha i tshi amba uri vhalala vha na vhuṱali na tshenzhelo. Zwenezwo zwa ita uri vhalala vha vhe na mafulufulu. Nḓila ye vhenevho vhalala vha ḓipfa ngayo yo vha i tshi fana na ya vhe vha ita nyonyoloso lwa vhege dza 12.

Ndi ngani u vha na fhulufhelo na u vha na mavhonele avhuḓi zwi tshi nga zwi vhuyedza mutakalo? Khamusi vhorasaintsi na madokotela a vha athu u pfesesa zwavhuḓi muvhili na muhumbulo wa muthu lune vha nga kona u fhindula nga ho livhaho. Fhedzi vhomakone vha tou humbulela zwi tshi ya nga ṱhoḓisiso dze vha ita. Sa tsumbo, muṅwe muphurofesa o ri: “Musi wo takala nahone u na fhulufhelo, u ḓipfa u wavhuḓi. Musi muthu o takala, zwi fhungudza mutsiko na u ita uri a vhe na mutakalo wavhuḓi. Ndi tshiṅwe tsha zwithu zwine vhathu vha nga ita tshine tsha nga ita uri vha dzule vhe na mutakalo wavhuḓi.”

Wonoyo muhumbulo u nga vhonala u muswa kha maṅwe madokotela vho gudelaho zwa muhumbulo wa muthu na vhorasaintsi, fhedzi a si muswa kha vhagudi vha Bivhili. Miṅwahani i ṱoḓaho u vha 3 000 yo fhiraho, Khosi Salomo o ṱalifhaho o hevhedzwa nga Mudzimu uri a ṅwale wonoyo muhumbulo. O ri: “Mbilu yo takalaho ndi mushonga wavhuḓi, fhedzi musi yo ṱungufhala zwi fhedza nungo.” (Mirero 17:22) Haya mafhungo a a pfala. Bivhili a i ambi uri mbilu yo takalaho i ilafha malwadze oṱhe, fhedzi i ri “mbilu yo takalaho ndi mushonga wavhuḓi.”

Arali fhulufhelo ḽo vha ḽi mushonga, madokotela manzhi vho vha vha tshi ḓo ṋea vhalwadze vhavho wonoyo mushonga. Fhedzi fhulufhelo ḽi nga ita zwi fhiraho u ṋea mutakalo wavhuḓi.

Nḓila Ine Mavhonele Avhuḓi Na Mavhonele A Si Avhuḓi Zwa Kwama Ngayo Vhutshilo Haṋu

Vhorasaintsi vho zwi wanulusa uri vhathu vha re na mavhonele avhuḓi vha vhuyelwa nga zwithu zwinzhi. Vhathu vha re na mavhonele avhuḓi vha anzela u kona tshikoloni, mushumoni na kha zwa mitambo. Sa tsumbo, ho itwa ṱhoḓisiso kha tshigwada tsha vhagidimi vha vhafumakadzi. Vhagudisi vho sedzulusa zwe mufumakadzi muṅwe na muṅwe a vha a tshi kona u zwi ita kha tshenetsho tshigwada. Nga tshenetsho tshifhinga, mufumakadzi muṅwe na muṅwe o vhudziswa zwine a nga kona u zwi ita kha muṱaṱisano. Mvelelo dzo vha dzifhio? Vhenevho vhafumakadzi vho ita zwe vha vhona u nga vha nga zwi kona, hu si zwe vhagudisi vhavho vha humbula uri vha nga zwi kona. Ndi ngani fhulufhelo ḽi na maanḓa nga u ralo?

Vhorasaintsi vho guda zwithu zwinzhi nga u ita ṱhoḓisiso kha vhathu vha re na mavhonele a si avhuḓi. Miṅwahani i fhiraho 60 yo fhiraho, vhorasaintsi vho wanulusa uri zwipuka na vhathu zwi nga tou guda u sa vha na fhulufhelo. Sa tsumbo, vho dzhia vhaṅwe vhathu vha vha vhea kamarani ye ya vha i na phosho khulu vha vha vhudza uri vha nga kaṱudza yeneyo phosho arali vha puṱedza gunubu dza muṅwe mutshini nga u tevhekana hadzo, vhenevho vhathu vha kona u kaṱudza yeneyo phosho.

Tshigwada tsha vhuvhili tsha vhudzwa uri tshi nga kaṱudza phosho nga u puṱedza gunubu dza wonoyo mutshini fhedzi tshi si kone u kaṱudza yeneyo phosho. Zwi tou pfala uri vhanzhi kha tshigwada tsha vhuvhili vho kulea nungo. Kha ndingo dze dza itwa nga murahu, vhenevho vhathu a vho ngo vhuya vha ḓidina uri vha lingedze, vho vha vho ḓivhudza uri a hu na tshe tsha vha tshi tshi nga kaṱudza yeneyo phosho. Fhedzi vhe vha vha vhe na mavhonele avhuḓi kha tshenetsho tshigwada a vho ngo ṅala, vho bvela phanḓa vha tshi lingedza.

Dokotela Martin Seligman o thusa kha u ita dziṅwe dza ṱhoḓisiso dze ra amba nga hadzo, nga zwenezwo a humbula u bvela phanḓa a tshi ita ṱhoḓisiso malugana na u vha na mavhonele avhuḓi kana u vha na mavhonele a si avhuḓi. Zwe a zwi wana ndi uri vhathu vha re na mavhonele a si avhuḓi, zwi a vha konḓela vhukuma u dzhia vhukando kana a zwi konadzei uri vha dzhie vhukando. Seligman u ri: “Ndo fhedza miṅwaha ya 25 ndi tshi khou ita ṱhoḓisiso nga hazwo, ndo ita ṱhoḓisiso nga ha vhathu vha re na mavhonele a si avhuḓi, vhane vha tenda uri zwithu zwivhi zwine zwa bvelela khavho ndi mulandu wavho na uri zwenezwi zwivhi zwi ḓo bvela phanḓa zwi tshi itea nahone vha nga si zwi thivhele.”

Eneo mavhonele a nga vhonala e maswa kha vhaṅwe vhathu, fhedzi vhane vha guda Bivhili vho a ḓowela. Ṱhogomelani hoyu murero: “Arali wa kulea nungo nga ḓuvha ḽa khombo, nungo dzau dzi ḓo fhungudzea.” (Mirero 24:10) Bivhili i ṱalutshedza uri arali wa vha na mavhonele a si avhuḓi kana wa kulea nungo, a u vhi na maanḓa a u dzhia vhukando. Fhedzi ni nga ita mini uri ni vhe na mavhonele avhuḓi na u vha na fhulufhelo vhutshiloni nahone ni nga lwa hani na mavhonele a si avhuḓi?

[Tshifanyiso]

Fhulufhelo ḽi bveledza zwivhuya zwinzhi