Lugiselelani Thaidzo Dzine Dza Nga Vha Hone

“Ndo ḓivhudza uri ndi ṱoḓa u litsha u daha, ndi tshi itela mutakalo wa ṅwana washu ane a kha ḓi bva u bebwa. Nda mbo ḓi ṋambatedza tshithu nḓuni tsho ṅwaliwaho u pfi ‘A Hu Dahiwi.’ Nga murahu ha awara, sakha ḽa vha ḽo vhuya nga vhuhali, nda mbo ḓi daha.”​—Yoshimitsu wa Japan.

SAMUSI ro zwi vhona kha tsumbo ya Yoshimitsu, a zwo ngo leluwa u litsha u daha. Zwiṅwe hafhu, vhaṱoḓisisi vha amba uri vhathu vha ṱoḓaho u vha phesenthe dza 90 dza vhe vha vhuyelela kha u daha, ndi vhe vha vha na sakha vha daha. Nga zwenezwo, arali ni tshi khou ṱoḓa u litsha, ni nga zwi kona arali na lugiselela zwine zwa nga itea. Ndi zwifhio zwo ḓoweleaho?

Sakha ḽa fola: Ḽi hulela kha maḓuvha mararu a musi ni tshi guma u daha, ḽa fhungudzea nga murahu ha vhege dzi ṱoḓaho u vha mbili. Muṅwe we a vha a tshi daha kale o amba uri nga tshenetsho tshifhinga “sakha ḽi ḓa nga vhuhali; fhedzi a zwi dzuli zwo tou ralo.” Zwi nga itea na nga murahu ha miṅwaha na pfa ni tshi tama u daha. Zwa itea, ni songo ṱavhanyela u daha. Imaninyana mimunithi miṱanu kana u fhira, sakha ḽi ḓo fhira.

Zwiṅwe zwine zwa itea ni tshi khou litsha: Mathomoni vhaṅwe vha dzula vha tshi khou kumedza nahone vha nga khwaṱha nga hu leluwaho. Vha nga pfa u vhavha, u ṱhoṱhoniwa, u bva biko, u hoṱola na u shanduka ha nḓila ine vha ḓipfa ngayo, zwine zwa vhonala nga u fhela mbilu, u sokou sinyuwa kana u tsikeledzea. Fhedzi vhunzhi ha zwenezwi zwi a fhungudzea u bva vhegeni ya vhuṋa u ya kha ya vhurathi musi no litsha u daha.

Nga tshenetshi tshifhinga tshi konḓaho vhukuma, hu na zwine na nga zwi ita zwine zwa ḓo ni thusa. Sa tsumbo:

● Eḓelani tshifhinga tsho engedzeaho.

● Inwani maḓi manzhi kana dzhusi. Iḽani zwiḽiwa zwa mutakalo.

● Itani nyonyoloso.

● Kokodzani muya munzhi musi ni tshi fema nahone ni vhone nga maṱo a muhumbulo mafhafhu aṋu a tshi khou wana muya wo kunaho.

Zwine zwa nga ni humisela murahu: Zwenezwi ndi zwithu zwine zwa nga ita uri ni ṱoḓe u vhuyelela kha u daha. Sa tsumbo, khamusi no vha ni tshi daha ni tshi khou nwa zwiṅwe zwithu. Arali zwo ralo, arali no litsha u daha, ni songo fhedza tshifhinga tshilapfu ni tshi khou nwa. Nga u ya ha tshifhinga, ni ḓo kona u nwa no ḓigeḓa.

Naho zwo ralo, ni nga kha ḓi humbula nga ha u daha naho ho no fhela tshifhinga tshilapfu ni si tsha daha. Torben o ambiwaho mathomoni u ri: “Na nga murahu ha miṅwaha ya 19 ndo litsha u daha, ndi kha ḓi pfa ndi tshi tama u daha nga tshifhinga tsha u nwa kofi.” Naho zwo ralo, nga u ya ha tshifhinga, u ḓelwa nga muhumbulo wa u daha musi ni tshi khou ita zwiṅwe zwithu zwi ḓo fhungudzea, zwa si tsha vha na maanḓa.

Ni tea u ṱhogomela musi zwi tshi ḓa kha halwa. Ndi ngoho uri musi ni tshi khou litsha u daha, ni nga tea u vha no imanyana kha u nwa halwa na u iledza u ya fhethu hu re na halwa, ngauri vhanzhi vha vhuyelela kha u daha musi vha tshi khou nwa halwa. Ndi ngani?

● Naho wo tou katshanyana zwiṱuku halwa, zwi nga ita uri muthu a dovhe a dahe.

● Kanzhi fhethu hune ha vha hu na vhathu vhanzhi vha tshi khou nwa hu vha hu tshi khou dahiwa na fola.

● Halwa vhu ita uri muthu a si kone u humbula zwavhuḓi na u ita uri muthu a si shone u ita zwithu. Ndi ngazwo Bivhili i tshi ri: ‘Waini i ita uri muthu a si ite zwo lugaho.’​—Hosea 4:11.

Vhane na fhedza tshifhinga navho: Khethani zwavhuḓi. Sa tsumbo, iledzani u fhedza tshifhinga zwi sa ṱoḓei na vhathu vhane vha daha kana vhane vha nga ni ṱuṱuwedza uri ni dahe. Nahone ni songo ṱwa na vhathu vhane vha dzhiela fhasi vhuḓidini vhune na khou vhu ita uri ni litshe u daha, khamusi vhane vha ni kolela nga hazwo.

Nḓila ine na ḓipfa ngayo: Kha iṅwe ṱhoḓisiso, hu ṱoḓaho u vha vhathu vhavhili kha vhararu vhe vha vhuyelela kha u daha vho vha vho tsikeledzea kana vho sinyuwa musi vha sa athu daha. Arali nḓila ine na ḓipfa ngayo i tshi nga ita uri ni vhuyelele kha u daha, itani zwiṅwe zwithu, khamusi ni nga nwa maḓi, u shenga tshepisi kana u ya u tshimbila. Lingedzani u humbula zwithu zwavhuḓi, khamusi nga u rabelela uri Mudzimu a ni thuse kana nga u vhala zwiṅwe kha Bivhili.​—Phisalema 19:14.

Iledzani U Ḓivhuyafhedza

● Ndi ḓo hoba luthihi fhedzi.

Ngoho: U tou hoba luthihi zwi nga fusha sele dzi re vhuluvhini dzine dza kona u pfa nicotine nga phesenthe dzi ṱoḓaho u vha 50 lwa awara tharu. Kanzhi muthu u fhedzisela o vhuyelela kha u daha.

● U daha zwi nthusa u konḓelela mutsiko.

Ngoho: Vhaṱoḓisisi vho wana uri u daha zwi tou engedza mutsiko, nṱhani ha u u fhungudza. Musi muthu a tshi pfa u nga mutsiko u fhasi zwi vha zwi tshi khou itiswa nga tshifhinganyana tsho fhelaho muthu a sa khou daha.

● Ndi nga si tsha kona u litsha.

Ngoho: U ḓivhudza uri ndi nga si kone u litsha u daha zwi nga ni kula nungo. Bivhili i ri: “Arali wa kulea nungo nga ḓuvha ḽa khombo, nungo dzau dzi ḓo fhungudzea.” (Mirero 24:10) Iledzani u humbula uri ni nga si zwi kone. Muṅwe na muṅwe ane a ṱoḓa u litsha u daha nahone a shumisa vhulivhisi vhu ngaho vhu re kha hoyu magazini, a nga zwi kona.

● Ndi nga si kone u konḓelela zwine zwa itea musi ndi tshi khou litsha.

Ngoho: Ndi ngoho uri zwine zwa itea ni tshi khou litsha zwi a konḓa, fhedzi zwi a fhungudzea nga murahu ha dzivhegenyana. Inwi dzulani no livhisa ṱhogomelo kha tshipikwa tshaṋu. Arali na pfa ni tshi khou tama u daha nga murahu ha miṅwedzi kana miṅwaha, zwi ḓo fhira, khamusi nga murahu ha mimunithi i si gathi, arali na sa funga fola.

● Ndi na vhulwadze ha muhumbulo.

Ngoho: Arali ni tshi khou wana ngalafho ya vhulwadze ha muhumbulo, vhu ngaho u tsikeledzea kana schizophrenia, humbelani dokotela ḽaṋu uri ḽi ni thuse u litsha u daha. A nga ni thusa nga nḓila khulwane, khamusi a nga shandula ngalafho yaṋu uri vhulwadze haṋu kana na mishonga yaṋu zwi tshimbidzane na phetho ye na i ita.

● Nda dovha nda daha, ndi ḓo pfa u nga ndo bala.

Ngoho: Arali na khukhulisea na daha, u fana na vhaṅwe vhanzhi musi vha tshi khou lingedza u litsha u daha, hu kha ḓi vha na fhulufhelo. Ni songo kulea nungo, bvelani phanḓa ni tshi lingedza u litsha. U khukhulisea a zwi ambi uri no bala. Ni vha o balaho, arali na litsha u bvela phanḓa ni tshi lingedza. Ndi ngazwo ni tshi tea u bvela phanḓa ni tshi lingedza, ni ḓo vhuya na kunda.

Ṱhogomelani tsumbo ya Romualdo, we a fhedza miṅwaha ya 26 a tshi khou daha. O litsha u daha miṅwaha i fhiraho 30 yo fhiraho nahone o ri: “A thi ḓivhi uri ndo wa ndi tshi vuwa lungana. Tshifhinga tshoṱhe mbilu yanga yo vha i tshi vhavha, ndi si tsheena fhulufhelo. Fhedzi nge nda ḓiimisela u vha na vhushaka havhuḓi na Yehova Mudzimu na u dzula ndi tshi mu humbela uri a nthuse, ndo fhedzisela ndo kona u litsha lwa tshoṱhe.”

Kha thero ya u fhedzisela ya haya mafhungo a u daha, ri ḓo haseledza zwiṅwe zwo engedzeaho zwine zwa nga ni thusa uri ni vhe muthu o takalaho o litshaho u daha.

[Bogisi/Tshifanyis]

MIFUDA YAḼO YOṰHE I NA KHOMBO

Hu na mifuda yo fhambananaho ya fola. Miṅwe mifuda i rengiswa na mavhengeleni a rengisaho zwiḽiwa zwa mutakalo na a mishonga. Naho zwo ralo, vha World Health Organization vha amba uri “mifuda yaḽo yoṱhe i na khombo.” Muthu a nga lovha nga nṱhani ha malwadze a vhangwaho nga u daha fola, a ngaho khentsara na vhulwadze ha mbilu. Vhafumakadzi vho ḓihwalaho vha vhaisa vhana vhavho vha sa athu bebwaho. Ndi ifhio mifuda ya fola ine ya shumiseswa?

Bidis: Enea mafola maṱuku o tou pombiwaho nga tshanḓa a shumiseswa mashangoni a Asia. Wonoyu mufuda wa fola u na tar, nicotine na carbon monoxide zwi fhiraho zwi re kha miṅwe mifuda ya fola.

Cigars: Ndi mufuda wa fola wo putelwaho nga ṱari ḽa fola kana nga bammbiri ḽo itwaho nga fola. Alkaline i re kha wonoyu mufuda wa fola, i tshi vhambedzwa na acid i re kha miṅwe mifuda ya fola, i ita uri muthu a kone u tzwonzwa nicotine i re kha fola naho ḽi songo fungiwa.

Kreteks kana fola ḽa zwiṱari: Kanzhi wonoyu mufuda wa fola u vha na phesenthe dza 60 dza fola na phesenthe dza 40 dza zwiṱari. U na tar, nicotine na carbon monoxide zwi fhiraho zwi re kha mifuda ya fola yo ḓoweleaho.

Bibi: U daha bibi a zwi khwine kha u daha maṅwe mafola, zwoṱhe zwi ita uri muthu a vhe na khentsara na maṅwe malwadze.

Fola ḽi si na vhutsi: Zwenezwi zwi katela fola ḽo no tou shengiwa, tshinefu na fola ḽo ḓifhiswaho ḽi vhidzwaho gutkha ḽi dahiwaho Southeast Asia. ­Nicotine i dzhena nga mulomoni ya ya malofhani. U daha fola ḽi si na vhutsi zwi na khombo u fana na maṅwe mafola.

Phaiphi dza maḓi (bong, hookah, narghile, shisha): Kha zwenezwi zwishumiswa, fola ḽi pfuka maḓini ḽi sa athu hobiwa. Naho zwo ralo, u daha nga yeneyi nḓila a zwi fhungudzi zwithu zwi re khombo, u katela zwithu zwi vhangaho khentsara, zwine zwa dzhena mafhafhuni.

[Bogisi/Tshifanyis]

U THUSA MUṄWE URI A LITSHE U DAHA

● Ni songo mu sasaladza. U khoḓa na u lambedza zwi a shuma u fhira u gungula na u laya. U amba uri “Ni nga zwi kona arali na dovha na lingedza” zwi khwine u fhira uri “No dovha na balelwa.”

● Ivhani a hangwelaho. Itani zwoṱhe zwine na nga kona u itela u tsinya ḽiṱo musi ane a khou lingedza u litsha u daha a tshi sokou ni sinyutshela. Ambani maipfi a vhuthu a ngaho: “Ndi a zwi ḓivha uri zwi a konḓa, fhedzi ndi a ḓirwa khana nga inwi ngauri ni khou lingedza.” Ni songo vhuya na ri: “No vha ni khwine ni tshi kha ḓi daha.”

● Ivhani khonani ya vhukuma. Bivhili i ri: “Khonani ya vhukuma i sumbedza lufuno tshifhinga tshoṱhe, ndi ṅwana wa mme au ane wa nga ḓitika ngae musi wa khombo.” (Mirero 17:17) Lingedzani “tshifhinga tshoṱhe” u funa na u sa fhelela mbilu muthu ane a khou lingedza u litsha u daha, hu sa londwi uri ndi lini kana onoyo muthu o tou itisa hani.