Felisa: Ndo alutshela muṱani wavhuḓi ngei Spain. Ro vha ri tshi dzhena kereke ya Katolika nahone ri tshi fhisetshela vhurereli. Zwi re zwone ndi uri miraḓo ya muṱa wa hashu ya 13 yo vha i vhafunzi kana i tshi shuma kerekeni. Muzwala wa mme anga o vha e mufunzi nahone e mudededzi tshikoloni tsha Katolika. Musi o no fa, John Paul wa vhuvhili wa Mupapa o mu hulisa nga u ḓivhadza uri o vha e mukhethwa. Khotsi anga vho vha vha tshi shuma nga tsimbi nahone mme anga vho vha vha tshi shuma masimuni. Ndo vha ndi tanzhe kha vhana vha malo.

Musi ndi na miṅwaha ya 12, ho thoma nndwa ya vhadzulapo ngei Spain. Nga murahu ha nndwa, khotsi anga vho fariwa ngauri muvhuso wo vha u sa takaleli mavhonele avho a zwa politiki. Zwo vha zwi tshi konḓela mme anga u ri ṱunḓela roṱhe. Nga zwenezwo, vho isa vharathu vhanga vhararu Araceli, Lauri na Ramoni uri vha ye u dzula hayani ha vhanunu ḓoroboni ya ngei Bilbao. Henefho, vharathu vhanga vho vha vha tshi ḓo wana zwiḽiwa zwo eḓanaho.

Araceli: Nga tshenetsho tshifhinga ndo vha ndi na miṅwaha ya 14, Lauri e na miṅwaha ya 12 nahone Ramoni e na 10. Ro vha ro ṱuvha vhukuma muṱa wa hashu. Musi ri hayani ha vhanunu, mushumo washu wo vha u wa u kunakisa. Nga murahu ha miṅwaha mivhili, vhanunu vho ri rumela hayani huhulwane ha vhanunu ngei Zaragoza he ha vha hu tshi ṱhogomelwa vhaaluwa. Ro vha ri tshi fanela u vha vhashumi vha biko ri tshi kunakisa khishi nahone zwenezwi zwo vha zwi tshi ita uri ri nete vhukuma.

Felisa: Musi vharathu vhanga vha tshi ya hayani ha vhanunu ngei Zaragoza, mme anga na malume wanga vhe vha vha vhe mufunzi vho dzhia phetho ya uri na nṋe ndi ye henefho. Vho vha vha tshi ṱoḓa uri ndi  tambele kule na muṱhannga we a vha a tshi ntakalela. Ndo vha ndo lavhelela nga maṱo matswuku u fhedza tshifhinga hayani ha vhanunu ngauri ndo vha ndi tshi funa Mudzimu. Ndo vha ndi tshi ya kerekeni ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe nahone ndo vha ndi tshi ṱoḓa u vha murumiwa wa Katolika u fana na muzwala wanga wa ngei Afurika.v

Fhedzi musi ndi hayani ha vhanunu, ndo ḓipfa ndi nga si tsha kona u ita zwithu zwinzhi zwe nda vha ndi tshi ṱoḓa u zwi ita. Vhanunu vho vha vha sa nṱuṱuwedzi u shumela Mudzimu kha ḽiṅwe shango samusi ndo vha ndo lavhelela u ita nga u ralo. Nga zwenezwo, nga murahu ha ṅwaha, ndo humela hayani u itela u ṱhogomela malume anga vhane vha vha mufunzi. Ndo vha ndi tshi ita mishumo ya hayani nahone ro vha ri tshi rabela Rosary roṱhe madekwana maṅwe na maṅwe. Ndo dovha nda takalela u vhekanya maluvha kerekeni na u ambadza zwifanyiso zwa Maria na “vhakhethwa.”

Araceli: Musi ndi ngei Zaragoza, ndo ita miano ya u thoma u itela u vha mununu. Nga murahu, vhanunu vho phetha u fhandekanya nṋe na vharathu vhanga. Nga zwenezwo, ndo iswa hayani ha vhanunu ngei Madrid nahone Lauri o iswa hayani ha vhanunu ngei Valencia. Ramoni o sala Zaragoza. Musi ndi ngei Madrid, ndo ita miano ya vhuvhili u itela u vha mununu. Ho ḓa ha dzula vhathu vhanzhi hayani ha vhanunu, vha ngaho vhagudiswa u katela na vhaaluwa. Zwenezwo zwo ita uri hu vhe na mushumo munzhi. Ndo vha ndi tshi shuma vhuongeloni henefho hayani ha vhanunu.

Ndo vha ndo lavhelela vhukuma u vha mununu. Ndo vha ndi tshi humbula u nga ri ḓo vha na tshifhinga tshinzhi tsha u guda Bivhili. Fhedzi ndo kulea nungo. Ho vha hu si na muthu ane a vhala Bivhili kana u amba nga ha Mudzimu kana Yesu. Ndo guda Lulatini, nda dovha nda guda nga ha vhutshilo ha “vhakhethwa” vha Vhakatolika na u gwadamela Maria. Fhedzi ro fhedza tshifhinga tshinzhi ri tshi khou ita mushumo u konḓaho.

Ndo thoma u tsikeledzea na u vhilaela. Nda ḓelwa nga muhumbulo wa uri nṱhani ha u pfumisa vhaṅwe vhathu hayani ha vhanunu, ndi khwine ndi tshi khou shuma u itela u thusa muṱa wa hashu. Ndo zwi somolela mme ane a vha mulanguli nahone nda vha vhudza uri ndi khou ṱoḓa u ṱuwa. Fhedzi vho mvalela tshiṱokisini tsha vhanunu. Vho vhona u nga ndi ḓo shandula muhumbulo.

Vhanunu vho mbo ḓi mbvisa tshiṱokisini, fhedzi vha tshi ṱhogomela uri a thi athu u shandula muhumbulo, vho dovha vha mvalela. Zwenezwi zwo itea luraru, nga murahu vho ri ndi nga ṱuwa arali nda ṅwala uri: “Ndi khou ṱuwa nga nṱhani ha uri ndi ṱoḓa u shumela Sathane hu si Mudzimu.” Ndo akhamala vhukuma. Ngoho ndi ya uri ndo vha ndi tshi khou ṱoḓa u ṱuwa, fhedzi ndo vha ndi sa ḓo ṅwala eneo maipfi. Ndo fhedzisela nga u humbela u amba na mufunzi nahone nda mu vhudza zwe zwa bvelela. Mufunzi o mbo ḓi wana thendelo i bvaho ha mubishopo ya uri ndi humiselwe hayani ha vhanunu ngei Zaragoza. Nga murahu ha miṅwedzi i si gathi, ndo tendelwa u ṱuwa. Hu sa athu u fhela tshifhinga, Lauri na Ramoni na vhone vho ṱuwa hayani ha vhanunu.

Felisa: Nga murahu ha tshifhinga, ndo vhingwa nahone nda ya nda dzula ngei Spain vunḓuni ḽa Cantabria. Ndo bvela phanḓa ndi tshi ya kerekeni tshifhinga tshoṱhe. Ḽiṅwe ḓuvha nga Swondaha ndi kerekeni, mufunzi o amba o sinyuwa a ri, “Sedzani heyi bugu!” O ri sumbedza bugu Ngoho I Isaho Vhutshiloni Vhu sa Fheli. O ri, “Arali no ṋewa yeneyi bugu, mpheni yone kana ni i laṱe!”

Ndo vha ndi si na yeneyo bugu, fhedzi ndo vha ndi tshi khou i ṱoḓa. Nga murahu ha maḓuvha a si gathi, ho ḓa vhafumakadzi vhavhili muḓini wanga. Vho vha vhe Ṱhanzi dza Yehova nahone vho nṋea yeneyo bugu. Ndo i vhala nga honoho vhusiku. Musi vhenevho vhafumakadzi vha tshi vhuya, vho humbela u guda na nṋe Bivhili nahone nda tenda.

Ndi kale ndi tshi ṱoḓa u takadza Mudzimu. Nga zwenezwo, ndo guda ngoho nga ha Yehova nahone nda mu funa zwi tshi bva mbiluni. Ndo vha ndi tshi ṱoḓa u vhudza vhathu vhoṱhe nga hae. Ndo lovhedzwa nga 1973. Ndo lingedza u vhudza muṱa wa hashu nga ha ngoho, musi zwi tshi konadzea. Fhedzi muṱa wa hashu, zwihuluhulu murathu wanga Araceli, vho amba uri zwine nda tenda ndi mazwifhi.

Araceli: Ndo vha ndi si na dzangalelo kha vhurereli hanga nga nṱhani ha u sa farwa zwavhuḓi hayani ha vhanunu. Ndo bvela phanḓa ndi tshi ya kerekeni nga Swondaha na u rabela Rosary ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. Ndo vha ndi tshi ṱoḓa u pfesesa Bivhili nahone nda humbela Mudzimu uri a nthuse. Nga zwenezwo, Felisa o mbudza zwe a zwi guda. O vha o takala nga maanḓa nahone ndo vha ndi sa khou kholwa zwavhuḓi. Ndo vha ndi sa tendelani na zwine a khou zwi amba.

Nga murahu, ndo ya u shuma Madrid nahone nda vhingwa. Musi miṅwaha i tshi khou ḓi ya, ndo ṱhogomela uri vhathu vhe vha vha vha tshi ya kerekeni tshifhinga tshoṱhe vho vha vha sa tshili u tendelana na zwe Yesu a zwi funza. Ndo mbo ḓi litsha u ya kerekeni. Ndo vha ndi si tsha tenda kha “vhakhethwa” kana mulilo wa hele nahone ndo vha ndi sa tendi uri vhafunzi vha a hangwela zwivhi. Ndo laṱa zwifanyiso zwoṱhe zwa vhurereli zwe nda vha ndi nazwo. Ndo vha ndi si na vhuṱanzi ha uri zwine nda khou zwi ita zwo luga. Ndo vha ndo kulea nungo, fhedzi ndo bvela phanḓa ndi tshi rabela Mudzimu ndi tshi ri: “Nthuse, ndi ṱoḓa u u ḓivha!” Ndi a zwi humbula uri Ṱhanzi dza Yehova dzo khokhonya lwo vhalaho, fhedzi ndi si dzi vulele. Ndo vha ndi sa fulufheli vhurereli hoṱhe.

 Lauri o vha a tshi khou dzula France nahone Ramoni a tshi khou dzula Spain. Hu ṱoḓaho u vha nga 1980, vho thoma u guda Bivhili na Ṱhanzi dza Yehova. Ndo vha ndi tshi tenda uri vho vha vha sa zwi ṱhogomeli uri zwine vha khou zwi guda ndi mazwifhi madala-dala, u fana na Felisa. Nga murahu, ndo ṱangana na Angelines, muṅwe wa vhahura vhanga, nahone ro mbo ḓi vha khonani dza tsini. Na ene o vha e muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova. Angelines na munna wawe vho nkhumbela lwo vhalaho uri ndi gude Bivhili navho. Vho zwi ṱhogomela uri naho ndo ri a thi na dzangalelo kha vhurereli, ndo vha ndi tshi ṱoḓa u guda Bivhili. Ndo fhedzisela ndo vha vhudza uri: “Zwo luga. Fhedzi ndi ḓo guda na vhoiwe arali nda shumisa Bivhili yanga!” Ndo vha ndi na ṱhalutshedzelo ya Bivhili ya Nácar-Colunga.

Felisa: Musi ndi tshi lovhedzwa nga 1973, ho vha hu na Ṱhanzi dzi ṱoḓaho u vha 70 ngei Santander, ine ya vha ḓorobo khulwane ya Cantabria. Ro vha ri tshi tshimbila lwendo lulapfu u itela u huwelela kha vhathu vhoṱhe mivhunduni minzhi kha ḽeneḽo vunḓu. Ro vha ri tshi endedzwa nga bisi fhedzi nga u ya ha tshifhinga ro shumisa goloi.

Kha miṅwaha minzhi, ndo guda Bivhili na vhathu vhanzhi nahone ho lovhedzwa vhathu vha 11. Vhunzhi ha pfunzo dzanga dzo vha dzi Vhakatolika. Ndo vha ndi tshi tea u sa fhela mbilu musi ndi tshi guda navho. U tou fana na nṋe mathomoni, vho vha vha tshi ṱoḓa tshifhinga tsha u pfesesa uri zwe vha vha vha tshi tenda khazwo zwo khakhea. Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri ndi Bivhili na muya mukhethwa fhedzi zwine zwa nga thusa muthu uri a shandule mahumbulele awe na nḓila ine a pfesesa ngayo ngoho. (Vhaheberu 4:12) Munna wanga Bienvenido, o vha e pholisa, o lovhedzwa nga 1979, nahone mme anga vho fa vho no thoma u guda Bivhili.

Araceli: Musi ndi tshi thoma u guda Bivhili na Ṱhanzi dza Yehova, ndo vha ndi sa dzi fulufheli. Fhedzi nga u ya ha tshifhinga, ndo mbo ḓi thoma u vha fulufhela. Ṱhanzi a dzo ngo mpfunza Bivhili fhedzi, dzo dovha dza mpfunza u tevhedza zwine nda guda. Lutendo lwanga kha Yehova na kha Bivhili lwo mbo ḓi thoma u titima nahone ndo mbo ḓi thuba mutakalo. Vhaṅwe vhahura vho ṱhogomela tshanduko kha nṋe nahone vha mbudza uri, “Araceli, bvelani phanḓa nga u ralo!”

Ndi elelwa musi ndi tshi rabela nda ri, “Ndi a livhuha Yehova nge wa si nndaṱe na nge wa nṋea zwibuli zwinzhi-zwinzhi uri ndi wane zwe nda vha ndi khou zwi ṱoḓa—ngoho i bvaho Bivhilini.” Ndo humbela mukomana wanga, Felisa uri a nkhangwele nge nda amba zwithu zwi si zwavhuḓi. U bva tsheetsho, nṱhani ha u vha na dziphambano, ro mbo ḓi ḓiphina nga u haseledza nga ha Bivhili. Nga 1989, ndo lovhedzwa nahone ndo vha ndi na miṅwaha ya 61.

Felisa: Zwino ndi na miṅwaha ya 91. Munna wanga o fa nahone a thi tsha kona u ita zwithu u fana na kale. Fhedzi ndi kha ḓi vhala Bivhili ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe nahone musi zwiimo zwi tshi ntendela ndi vha hone miṱanganoni na vhuḓinḓani.

Araceli: Ndi takalela u amba nga ha Yehova musi ndi tshi ṱangana na vhafunzi na vhanunu, khamusi nga nṱhani ha uri ndo vha ndi mununu. Ndo fara nyambedzano dzavhuḓi navho nahone vhunzhi havho ndo vha tshimbidzela dzibugu na magazini. Ndi humbula muṅwe mufunzi. Musi ndo no fara nyambedzano dzi si gathi nae, o tendelana na zwe nda vha ndi tshi khou amba. Nahone o mbudza uri: “Ndo no aluwa vhukuma. Tshivhidzo na vha muṱa wanga vha ḓo ri mini?” Ndo aravha nga uri: “Mudzimu u ḓo ri mini?” O mbo ḓi zwi ṱhogomela uri ndi khou amba ngoho nahone ndo zwi vhona uri zwo mu kwama vhukuma. Naho zwo ralo, zwo vha zwi tshi tou vha khagala uri ho ngo ḓiimisela u shanduka.

A thi nga vhuyi nda hangwa musi munna wanga a tshi mbudza uri o vha a tshi ṱoḓa u ya miṱanganoni. O vha o no vha na miṅwaha ya 80 musi a tshi ya miṱanganoni lwa u tou thoma, u bva nga ḽeneḽo ḓuvha o vha hone miṱanganoni tshifhinga tshoṱhe. O guda Bivhili nahone a thoma u huwelela. Ndi kha ḓi elelwa zwithu zwinzhi zwe ra ḓiphina ngazwo vhukuma ri vhuḓinḓani. O fa ho sala miṅwedzi mivhili uri a lovhedzwe.

Felisa: Musi ndi tshi thoma u shumela Yehova, vharathu vhanga vho lwa na nṋe. Fhedzi nga murahu ha tshifhinga, na vhone vho mbo ḓi ṱanganedza ngoho. Hetshi tsho vha tshiṅwe tsha zwiitea zwi takadzaho vhukuma vhutshiloni hanga. U bva tsheetsho, ro ḓiphina vhukuma musi ri roṱhe na musi ri tshi fara nyambedzano dza malugana na Yehova Mudzimu na Ipfi ḽawe! Mafheleloni roṱhe ro vha ri tshi khou shumela Yehova. *