MUSI ndi tshee na miṅwaha ya 12, ndo thoma u ṱhogomela uri hu na zwithu zwa ndeme zwine nda nga zwi ṋea vhathu. Musi ndi buthanoni, muṅwe wahashu o mbudzisa arali ndi tshi nga takalela u huwelela. Ndo tenda naho ndo vha ndi sa athu u vhuya nda huwelela. Ro ya tsimuni nahone a nṋea zwibugwana zwine zwa amba nga ha Muvhuso wa Mudzimu. O ri: “Dzhenani miḓini ya kha tshanḓa tsha monde, nṋe ndi ḓo dzhena miḓini ya tsha u ḽa.” Ndo vha ndo tshuwa musi ndi tshi thoma u dzhena miḓini, fhedzi ndo mangala ndo no tshimbidza zwibugwana zwoṱhe. Vhathu vho vha vha tshi takalela zwe nda vha ndi tshi khou vha ṋea.

Ndo bebwa nga 1923 ngei Chatham, Kent kha ḽa England nahone ḽo vha ḽi shango ḽa vhathu vha songo takalaho. Nndwa ya Shango ya u thoma, yo kundelwa u ita uri hu vhe na mulalo shangoni. Vhabebi vhanga vho vha vha songo takala nga nṱhani ha vhafunzi vha Baptist vhe vha vha vha tshi ṱoḓa hu tshi naka zwavho fhedzi. Musi ndi na miṅwaha ya ṱahe, mme anga vho thoma u ya holoni ya International Bible Students Association (Dzangano ḽa Vhagudi vha Bivhili vha Tshaka Dzoṱhe) he vhathu vhe vha thoma u shumisa dzina Ṱhanzi dza Yehova vha vha vha tshi farela hone miṱangano yavho. Samusi ndo vha ndi muṱuku, muṅwe wahashu wa tshisadzini o vha a tshi gudisa vhana ngudo dzo thewaho Bivhilini na kha bugu The Harp of God. Ndo vha ndi tshi takalela zwe nda vha ndi tshi zwi guda.

Musi ndi miṅwahani ya vhufumi, ndo vha ndi tshi takalela u khuthadza vhathu zwi tshi bva Bivhilini. Naho kanzhi ndo vha ndi tshi ya u huwelela nnḓu nga nnḓu ndi ndoṱhe, ndo dovha nda guda u huwelela na vhaṅwe. Sa tsumbo, ḽiṅwe ḓuvha musi nṋe na muṅwe wahashu ri mushumoni wa u huwelela ri tshi khou tshimbila nga baisigira, ro fhira muṅwe mufunzi nahone nda ri: “Kheyo mbudzi.” Wahashu o imisa baisigira yawe nahone a humbela uri ndi dzule nae kha danda. A ri: “Ndi nnyi we a ni ṋea ndugelo ya u haṱula uri mbudzi ndi nnyi? Kha ri takalele u vhudza vhathu mafhungo maḓifha nahone ri litshele uri Yehova a vhe ene a no haṱula.” Ndo guda zwinzhi nga ha u takalela u ṋea musi ndi tshee muswa.—Mat. 25:31-33; Mish. 20:35.

Muṅwe wahashu o ngudisa uri u itela uri ri takalele u ṋea, nga zwiṅwe zwifhinga ri fanela u sa fhela mbilu. Mufumakadzi wawe o vha a sa takaleli Ṱhanzi dza Yehova. Ḽiṅwe ḓuvha o nkhumbela uri ndi ḓe ndi ḽe navho muḓini wavho. Mufumakadzi wawe o vha o sinyuwa vhukuma lwe a ri posa nga maṱari a tie ngauri munna wawe o vha o ya u huwelela. Nṱhani ha uri munna wawe a mu kaidze, nga vhuthu o dzhia a vhuyedzedza maṱari hune a dzula hone. Nga murahu ha miṅwaha, u sa fhela mbilu hawe zwo mu vhuyedza musi mufumakadzi wawe a tshi vha Ṱhanzi ya Yehova.

 Lutamo lwanga lwa u funza vhathu nga ha vhumatshelo lwo bvela phanḓa lu tshi engedzea nahone nṋe na mme anga ro lovhedzwa nga March 1940 ngei Dover. Shango ḽa Britain ḽo thoma nndwa ngei Dzheremane nga September 1939 musi ndi na miṅwaha ya 16. Nga June 1940, ḽiṅwe ḓuvha ndo vha ndo ima muṋangoni ndo lavhelesa maswole a tshi khou fhira nga malori (matiraka). Ndi vhe vha si fe Nndwani ya Dunkirk. Vho vha vha tshi vhonala vhe si na fulufhelo nahone ndo vha ndi tshi tama u vha vhudza nga ha Muvhuso wa Mudzimu. Mafheleloni a wonoyo ṅwaha, ho thoma dzinndwa ngei Britain. Vhusiku vhuṅwe na vhuṅwe, ndo vha ndi tshi vhona mabufho a maswole a ngei Dzheremane a tshi khou fhira hune ra dzula hone. Bomo dzo vha dzi tshi ita phosho khulu nahone dzo vha dzi tshi pfala dzi tshi khou posiwa, zwenezwo zwo vha zwi tshi tshuwisa vhukuma. Nga matsheloni musi ri tshi ya nnḓa, ro vha ri tshi wana huṅwe fhethu hu na nnḓu dzo tshinyadzwaho. Ndo ṱhogomela uri Muvhuso wa Mudzimu ndi wone fhedzi une wa vha fulufhelo ḽanga ḽa vhumatshelo.

Vhutshilo hanga ho thoma u vha vhu takadzaho nga 1941. Ndo vha ndi tshi shuma Royal Dockyard kha ḽa Chatham sa muiti na mulugisi wa zwikepe, mushumo we wa vha u tshi holela vhukuma. Ndi kale vhashumeli vha Yehova vha tshi pfesesa uri Vhakriste a vho ngo fanela u ya nndwani. Nga vho-1941, ro vha ri tshi vho zwi ḓivha uri a ro ngo fanela u shuma fhethu hune ha itwa zwihali. (Yoh. 18:36) Samusi he nda vha ndi tshi shuma hone ho vha hu tshi vho itwa zwikepe zwa maswole, ndo dzhia phetho ya u litsha wonoyo mushumo nahone nda vha muhuweleli wa tshifhinga tshoṱhe. Ndo thoma u huwelela ngei Cirencester ḓoroboni ya Cotswolds ine ya vha na dzithavha.

Musi ndi na miṅwaha ya 18, ndo valelwa dzhele lwa miṅwedzi ya ṱahe ngauri ndo hana u dzhenela vhuswole. Nga ḓuvha ḽanga ḽa u thoma dzhele, zwo ntshuwisa vhukuma musi hu tshi hanzhamedzwa muṋango wa sele yanga nahone nda siiwa ndi ndoṱhe. Nga u ṱavhanya, vhalindi na zwivhotshwa vho thoma u mbudzisa uri ndi ngani ndo valelwa, ndo takalela u vha ṱalutshedza nga ha lutendo lwanga.

Musi ndo no bva dzhele, ndo humbelwa uri ndi huwelele na Leonard Smith * ḓoroboni dzo fhamba-fhambanaho dza ngei Kent hune ra bva hone. U bva nga 1944, mabufho manzhi a maswole o vha o ḓala nga dzibomo dze dza vha dzi tshi khou poswa ḓoroboni ya Kent. Ro vha ro tangwa nga mmbi ya Vhanazi vha Yuropa na ya London. Dzenedzo bomo dzo vha dzi tshi vhidzwa doodlebugs. Zwenezwi zwithu zwo vha zwi tshi ofhisa vhukuma ngauri arali hu si tsha pfala mubvumo wa bufho, ro vha ri tshi zwi ḓivha uri ḽi ḓo thuthuba. Ro vha ri tshi fara pfunzo ya Bivhili na mme, khotsi na vhana vhararu. Nga zwiṅwe zwifhinga, ro vha ri tshi gudela nga fhasi  ha ṱafula ḽa tsimbi ḽe ḽa vha ḽo itelwa u vha tsireledza musi nnḓu i tshi wa. Nga u ya ha tshifhinga, wonoyo muṱa wo vha Ṱhanzi dza Yehova.

Nga murahu ha nndwa, ndo vha muvulanḓila lwa miṅwaha mivhili ngei tshipembe ha Ireland. Ro vha ri sa zwi ḓivhi uri vhathu vha Ireland vho fhambana na vhathu vha England. Ro ya u humbela vhudzulo miḓini ri tshi vha vhudza uri ri vharumiwa nahone ro tshimbidza magazini zwiṱaraṱani. Zwenezwo zwo vha zwi vhutsilu vhukuma shangoni ḽa Katolika. Musi muṅwe munna a tshi ri shushedza, ndo vhudza ḽiṅwe pholisa ḽe ḽa ri: “Vhoiwe no vha ni tshi khou humbula mini?” Ro vha ri sa zwi ḓivhi uri vhafunzi vha na maanḓa vhukuma. Vho ita uri vhathu vha pandelwe mushumoni arali vha ṱanganedza bugu dzashu nahone vha ita uri ri pandelwe he ra vha ri tshi dzula hone.

Nga u ṱavhanya, ro guda uri musi ri tshi wana fhethu hune ra nga dzula hone, zwo vha zwi khwine u ya u huwelela kule hu si na vhafunzi vha Katolika. Ro vha ri tshi fhedzisela nga vhathu vhe vha vha vha tshi dzula tsini. Ngei Kilkenny ro vha ri tshi guda na muṅwe muṱhannga luraru nga vhege hu sa londwi u shushedzwa nga zwigwada. Ndo takalela vhukuma u gudisa ngoho i re Bivhilini lwe zwa ita uri ndi dzhie phetho ya u ya Tshikoloni Tsha Bivhili Tsha Watchtower Tsha Gilead u itela u vha murumiwa.

Nga murahu ha tshikolo tsha miṅwedzi miṱanu ngei Amerika, nṋe na vhaṅwe vhararu re ra ṱhaphudza tshikolo tsha Gilead ro avhelwa uri ri ye u huwelela zwiṱangadzimeni zwiṱuku zwa Lwanzhe lwa Caribbean. Nga November 1948, ro pfuluwa Amerika ro namela tshikepe tshine tsha pfi Sibia tsho lapfaho nga mithara dza 18. Ndo vha ndi sa athu u vhuya nda tshimbila nga tshikepe, nga zwenezwo, zwo ntakadza vhukuma. Ro vha ri na Gust Maki we a vha e mutshimbidzi wa tshikepe a re na tshenzhelo. O ri gudisa u reila zwikepe na u zwi langa musi hu na ḓumbu. Gust o tshimbidza tshenetsho tshikepe lwa maḓuvha a 30 fhethu hune ha vha na maḓumbu u swika Bahamas.

Musi ro no fhedza miṅwedzi i si gathi ri tshi khou huwelela ngei zwiṱangadzimeni zwa Bahamas, ro ṱuwa nga tshikepe ra ya zwiṱangadzimeni zwa Leeward na Windward zwe zwa dzhia khilomithara dza 800 u bva tshiṱangadzimeni tsha Virgin tsini na Puerto Rico nahone ra ṱoḓa u swika Trinidad. Lwa miṅwaha miṱanu, ro huwelela kha zwiṱangadzime zwi re kule he ha vha hu si na Dziṱhanzi. Nga zwiṅwe zwifhinga, ro fhedza vhege ri sa koni u rumela kana u ṱanganedza marifhi. Fhedzi ro takalela vhukuma u huwelela nga ha Yehova zwiṱangadzimeni.—Yer. 31:10.

Musi ri tshi ima vhuimazwikepe, vhathu vho vha vha tshi ri ruḓela maṱo nahone vha tshi kuvhangana vha tshi ṱoḓa u vhona uri ri vhonnyi. Vhaṅwe vho vha vha sa athu u vhona tshikepe kana vhathu vhatshena. Vhathu vhe vha vha vha tshi dzula henefho zwiṱangadzimeni vho vha vha tshi takalela vhathu nahone vho vha vhe vhathu vha vhurereli vha ḓivhaho Bivhili. Kanzhi vho vha vha tshi ri ṋea khovhe, maafukhada na nḓuhu. Tshikepe tshashu tsho vha tshi na fhethu huṱuku ha u eḓela, u bikela kana u kuvhela zwiambaro, fhedzi ro zwi kona.

Ro vha ri tshi kona u dalela vhathu miḓini yavho. Ro vha ri tshi anzela u vha vhudza uri hu ḓo vha na nyambo yo thewaho Bivhilini. Nga madekwana ro vha ri tshi lidza bele ya tshikepe. Zwo vha zwi zwavhuḓi u vhona vhadzulapo vha tshi ḓa. Mbone dzavho dzo vha dzi tshi nga ṋaledzi musi vha tshi khou tsa tshivhangani. Nga zwiṅwe zwifhinga ho vha hu tshi ḓa vhathu vha ḓana nahone vho vha tshi dzedza na riṋe vha tshi khou vhudzisa dzimbudziso. Vho vha vha tshi takalela u imba nahone ro vha ri tshi vha thaiphela nyimbo dza  Muvhuso. Samusi vhuṋa hashu ro vha sumbedza uri hu imbiwa hani, na vhone vho vha vha tshi imba na riṋe nahone vha tshi imba zwavhuḓi vhukuma. Ho vha hu zwifhinga zwi takadzaho.

Musi ri tshi fara pfunzo dza Bivhili, vhaṅwe vhagudiswa vho vha vha tshi ri fhelekedza musi ri tshi ya kha muṅwe muṱa u itela uri na vhone vha gude. Naho nga murahu ha vhege dzi si gathi ro vha ri tshi fanela u ṱuwa ra ya huṅwe fhethu, kanzhi ro vha ri tshi humbela vhathu vha re na dzangalelo ḽo engedzeaho uri vha bvele phanḓa vha tshi guda na vhaṅwe u swika ri tshi vhuya. Zwo vha zwi tshi takadza vhukuma u vhona vhaṅwe vha tshi dzhiela nṱha wonoyo mushumo wa u gudisa vhaṅwe.

Musalauno, vhunzhi ha zwenezwo zwiṱangadzime zwi dzula zwi na vhaendelamashango ngauri hu na turquoise lagoons, muṱavha na miri ya mitshevho, fhedzi zwifhingani zwa kale zwo vha zwi sa dalelwi nga vhathu. Kanzhi ro vha ri tshi bva kha tshiṅwe tshiṱangadzime ri tshi ya kha tshiṅwe vhusiku. Khovhe dza Dolofini dzo vha dzi tshi tamba-tamba tsini na tshikepe tshashu, fhedzi ro vha ri tshi pfa muungo wa tshikepe tshi tshi khou tshimbila maḓini. Ṅwedzi wo vha u tshi ita uri hu vhe na tshedza.

Musi ro no fhedza miṅwaha miṱanu ri tshi khou huwelela zwiṱangadzimeni, ro ya Puerto Rico u itela u wana tshikepe tshine tsha tshimbila nga nzhini. Musi ri tshi swika, ndo ṱangana na wahashu wa tshisadzini wa murumiwa ane a pfi Maxine Boyd we a ntswa mbilu. O vha e muhuweleli wa mafhungo maḓifha a fhiseaho u bva vhuṱukuni hawe. Nga murahu, onoyo wahashu wa tshisadzini o shuma sa murumiwa ngei Dominican Republic u swika a tshi pandelwa nga muvhuso wa Katolika kha ḽeneḽo shango nga 1950. Sa munameli wa tshikepe, ndo tendelwa uri ndi dzule ngei Puerto Rico ṅwedzi muthihi fhedzi. Ndo vha ndi tshi ḓo humela zwiṱangadzimeni nahone nda dzula miṅwe miṅwaha i si gathi. Nga zwenezwo, nda ḓivhudza uri “Ndi fanela uri ndi ṱavhanye ndi pose ḽa vhusiwana, arali ndi tshi ṱoḓa hoyu musidzana.” Nga murahu ha vhege tharu, ndo humbela uri a vhe mufumakadzi wanga nahone ra vhingana nga murahu ha vhege dza rathi. Nṋe na Maxine ro vha vharumiwa ngei Puerto Rico nahone a tho ngo tsha humela murahu.

Nga 1956, ro thoma u dalela zwivhidzo kha mushumo wa ḽiisela. Vhunzhi ha vhahashu vho vha vhe vhashai, fhedzi ro vha ri tshi takalela u vha dalela. Sa tsumbo, kha miṅwe miḓi ya Potala Pastillo, ho vha hu na miṱa mivhili ya Dziṱhanzi ye ya vha i na vhana vhanzhi nahone ndo vha ndi tshi vha lidzela tshiṱiringo. Ndo vhudzisa muṅwe ṅwananyana muṱuku a no pfi Hilda arali a tshi ṱoḓa u huwelela na riṋe. O ri: “Ndi a ṱoḓa, fhedzi ndi nga si kone. A thi na zwienda.” Ro mu rengela zwienda nahone a ḓa a huwelela na riṋe. Nga murahu ha miṅwaha, musi nṋe na Maxine ro dalela Bethele ya Brooklyn nga 1972, muṅwe wahashu wa tshisadzini we a vha a tshi kha ḓi tou bva u ṱhaphudza Tshikolo tsha Gilead o ḓa kha riṋe. O vha a tshi khou ya u thoma mushumo wa u huwelela ngei Ecuador nahone a ri: “Vha kha ḓi nkhumbula? Ndi uḽa ṅwananyana wa ngei Pastillo we a vha e si na zwienda.” Ho vha hu Hilda. Ro vha ro takala vhukuma lwe ra tsengisa na miṱodzi.

Nga 1960, ro humbelwa uri ri ye u shuma davhini ḽa Puerto Rico, ḽe ḽa vha ḽi tshifhaṱo tshiṱuku tsha nṱha na fhasi ngei Santurce, San Juan. Mathomoni, nṋe na Lennart Johnson ro vha ri tshi ita mishumo minzhi. Ene na mufumakadzi wawe ho vha hu vhone fhedzi vhe vha vha vhe Dziṱhanzi ngei Dominican Republic nahone vho swika Puerto Rico nga 1957. Nga murahu, mushumo wa Maxine wo vha u wa u ṱanganedza dzioda dza magazini dzi fhiraho tshigidi nga vhege. O vha a tshi takalela wonoyo mushumo ngauri o vha a tshi humbula nga ha vhathu vhoṱhe vhe vha vha vha tshi khou ṱanganedza zwenezwo zwiḽiwa zwa lwa muya.

Ndo vha ndi tshi takalela tshumelo ya Bethele ngauri ndi vhutshilo ha u ṋeela. Fhedzi na hone hu na khaedu dzaho. Sa tsumbo, nga tshifhinga tsha guvhangano ḽa tshaka dzoṱhe ḽa 1967 ngei Puerto Rico, tshiṅwe tshifhinga mushumo wo vha u tshi ri lemela. Nathan Knorr we a vha a tshi khou ranga phanḓa mushumo wa Ṱhanzi dza Yehova o ḓa ngei Puerto Rico. O humbula u nga a tho ngo dzudzanyela vharumiwa tshiendedzi naho ndo vha ndo zwi ita. Nga murahu, o mmbudza uri a tho ngo dzudzanyea nahone a ri ndo mu shonisa. Ndo vha ndi sa ṱoḓi u ṅaṅisana nae, fhedzi ndo pfa u nga u khou nhaṱula nahone zwa ntsinyusa lwa tshifhinganyana. Naho zwo ralo, ḽiṅwe ḓuvha nṋe na Maxine ro vhona Wahashu Knorr nahone a ri ramba rumini yawe uri ri ḽe nae.

Kanzhi ro vha ri tshi dalela muṱa wa hashu wa ngei England ri tshi bva Puerto Rico. Khotsi anga a vho ngo  ṱanganedza ngoho musi nṋe na mme anga ri tshi i ṱanganedza. Fhedzi musi tshivhidzoni hu na tshiambi tsha Bethele, kanzhi vho vha vha tshi dzula ha hashu. Khotsi anga vho vha vha tshi vhona nḓila ye vhenevho vhathu vha vha vha tshi ḓiṱukufhadza ngayo yo fhambana na ya vhafunzi vhe vha vha vha tshi vha ṋengisa miṅwahani yo fhiraho. Mafheleloni, vho vha Ṱhanzi ya Yehova nga 1962.

Mufumakadzi wanga Maxine o lovha nga 2011. Ndo lavhelela nga maṱo matswuku u dovha nda mu vhona musi a tshi vuswa. Ndi muhumbulo wavhuḓi vhukuma. Kha miṅwaha ya 58 ro vhingana, nṋe na Maxine ro vhona tshivhalo tsha Ṱhanzi dza Yehova tshi tshi engedzea u bva kha 650 u ya kha 26 000 ngei Puerto Rico. Nga zwenezwo, nga 2013 davhi ḽa Puerto Rico ḽo ṱanganyiswa na davhi ḽa Amerika nahone nda humbelwa uri ndi ye u shuma Wallkill kha ḽa Amerika. Nga murahu ha miṅwaha ya 60 ndi tshiṱangadzimeni tsha Puerto Rico, ndo vha ndi tshi ḓipfa sa mudzulapo wa henefho, ndi tshi ḓipfa sa coquí, tshiḓula tsha Puerto Rico tshine tsha imba ko-kee, ko-kee nga madekwana. Fhedzi ho vha hu tshifhinga tsha u kandela phanḓa.

Ndi kha ḓi takalela u shumela Mudzimu Bethele. Zwino ndi na miṅwaha i fhiraho 90 nahone ndi shuma sa mulisa ngauri ndi ṱuṱuwedza miraḓo ya Bethele. Ndo vhudzwa uri ndo no ṱuṱuwedza vhathu vha fhiraho 600 u bva tshee nda swika Wallkill. Vhaṅwe vhane vha ḓa u mbona vha ṱoḓa u haseledza na nṋe nga ha thaidzo dza muthu nga eṱhe kana dza muṱa. Vhaṅwe vha ṱoḓa nyeletshedzo ya nḓila ine vha nga ita ngayo uri tshumelo yavho ya Bethele i vhe i bvelelaho. Naho zwo ralo, vhaṅwe vhane vha kha ḓi bva u vhingana vha ḓa vha tshi ṱoḓa nyeletshedzo ya mbingano. Vhaṅwe vho humbelwa uri vha humele tsimuni. Ndi thetshelesa vhoṱhe vhane vha amba na nṋe nahone musi zwo tea, kanzhi ndi vha vhudza uri: “‘Mudzimu u funa ane a ṋea o takala.’ Nga zwenezwo, ḓiphineni nga mushumo waṋu. Ni khou shumela Yehova.”—2 Vhakor. 9:7.  

Khaedu dzine ra sedzana nadzo musi ri Bethele dzi fana na dzine ra ṱangana nadzo musi ri huṅwe fhethu: Ni fanela u livhisa ṱhogomelo kha uri ndi ngani zwine na khou zwi ita zwi zwa ndeme. Zwoṱhe zwine ra zwi ita ri Bethele ndi tshumelo khethwa. Zwi shela mulenzhe kha u thusa “mulanda a fulufhedzeaho na wa vhuṱali” u ṋea vhahashu vha shango ḽoṱhe zwiḽiwa zwa muya. (Mat. 24:45) Hu sa londwi uri ri shumela Yehova ri ngafhi, ri na zwibuli zwa u mu renda. Kha ri takalele zwine a humbela uri ri zwi ite ngauri “Mudzimu u funa ane a ṋea o takala.”