ZWO ḓa hani uri ndi vhe kha honoho vhuimo? Irini ndi ṱalutshedze. Ndo bebwa nga ḽa 29 July 1929 nahone ndo alutshela muvhunduni wa ngei Bulacan kha ḽa Philippines. Ro vha ri tshi tshila vhutshilo vhu leluwaho ngauri vhuimo ha zwa ikonomi ho vha vhu si havhuḓi. Ho vha na nndwa musi ndi tshee muswa. Mmbi ya Vhadzhapani yo vutshela shango ḽa Philippines. Fhedzi muvhundu we nda vha ndi tshi dzula khawo wo vha u kule, nga zwenezwo, a ro ngo kwamea nga ho livhaho nga dzenedzo nndwa. Ro vha ri si na radio, thelevishini na magurannḓa; nga zwenezwo, ro vha ri tshi pfa mafhungo nga ha nndwa kha vhathu.

Ndi wa vhuvhili kha vhana vha malo nahone vho-makhulu wanga vho ndzhia uri ndi dzule navho musi ndi na miṅwaha ya malo. Naho ro vha ri Vhakatolika, Makhulu wanga vha mukalaha vho vha vha tshi takalela zwithu zwa vhurereli nahone vho vha vha tshi dzhia khandiso dza vhurereli dze vha vha vha tshi ṋewa nga khonani dzavho. Ndi humbula vha tshi ntsumbedza Bivhili na tshibugwana Protection, Safety, and Uncovered tsha luambo lwa Lutagalog. * Ndo vha ndi tshi takalela u vhala Bivhili, zwihuluhulu u vhala Evangeli nṋa. U ita zwenezwo zwo ita uri ndi ṱoḓe u edzisa tsumbo ya Yesu.—Yoh. 10:27.

Nndwa ya Vhadzhapani yo fhela nga 1945. Nga tshenetsho tshifhinga, vhabebi vhanga vho nkhumbela uri ndi vhuye hayani. Makhulu wanga vha mukalaha vho nṱuṱuwedza uri ndi ṱuwe. Nga zwenezwo, nda ṱuwa.

Nga murahu ha zwenezwo, nga December 1945 tshigwada tsha Ṱhanzi dza Yehova tsho ḓa u huwelela muvhunduni wa hashu ḓoroboni ya ngei Angat. Muṅwe mukalaha wa Ṱhanzi o ḓa ha hashu nahone a ṱalutshedza zwine Bivhili ya amba zwone nga ha ‘maḓuvha a vhufhelo.’ (2 Tim. 3:1-5) O ri ramba uri ri ye nae kha Pfunzo ya Bivhili tsini na he ra vha ri tshi dzula hone. Vhabebi vhanga a vho ngo ya, fhedzi nṋe ndo ya. Ho vha hu na vhathu vha ṱoḓaho u vha 20 nahone vhaṅwe vho vhudzisa mbudziso dzi re Bivhilini.

Nga nṱhani ha uri ndo vha ndi sa pfesesi zwoṱhe zwe vha vha vha tshi khou zwi amba, ndo dzhia phetho ya u ṱuwa. Nga tshenetsho tshifhinga, vho vha vha tshi khou thoma u imba nyimbo dza Muvhuso. Yeneyo nyimbo yo  ntakadza vhukuma nahone zwenezwo zwa ita uri ndi si tsha ṱuwa. Nga murahu ha nyimbo na thabelo, roṱhe ro rambiwa uri nga Swondaha i tevhelaho ri ye muṱanganoni ngei Angat.

Vhunzhi hashu ro tshimbila khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 8 ri tshi khou ya muṱanganoni we wa vha u tshi farelwa muṱani wa ha Cruz. Ndo vha ndo mangala vhukuma ngauri na vhana vhaṱuku vhe vha vha vhe hone kha vhathu 50 vho fhindula musi hu tshi khou haseledzwa mafhungo o dziaho a re Bivhilini. Nga murahu ha miṱangano i si gathi, muṅwe mukalaha wa muvulanḓila ane a pfi Damian Santos we a vha a tshi shuma sa meyara o nthamba uri ndi ḓe u eḓela muḓini wawe. Ro haseledza nga ha Bivhili vhusiku hoṱhe.

Nga zwenezwo zwifhinga, vhunzhi hashu ro vha ri tshi ṱanganedza nga u ṱavhanya musi ri tshi gudiswa ngoho i re Bivhilini. Nga murahu ha u ya miṱanganoni lwa tshifhinganyana, vhahashu vho vhudzisa nṋe na vhaṅwe vha ri, “Naa ni ṱoḓa u lovhedzwa?” Ndo fhindula nda ri, “Ee ndi a ṱoḓa.” Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri ndi ṱoḓa u “[shumela] Muṋe, a re Kristo.” (Vhakol. 3:24) Nga ḽa 15 February 1946, ro ya mulamboni wa tsini nahone ra lovhedzwa ri vhavhili.

Ro ṱhogomela uri samusi ro lovhedzwa, ri fanela u edzisa Yesu nga u huwelela tshifhinga tshoṱhe. Zwenezwo a zwo ngo takadza khotsi anga vhe vha amba uri, “Ni kha ḓi vha muṱuku uri ni nga huwelela. Nahone u lovhedzwa mulamboni a zwi iti uri ni vhe mufunzi.” Ndo vha ṱalutshedza uri Mudzimu u ṱoḓa uri ri huwelele mafhungo maḓifha nga ha Muvhuso wawe. (Mat. 24:14) Ndo dovha nda ri, “Ndi ṱoḓa u ita zwe nda zwi anela Mudzimu.” Ndi ngazwo khotsi anga vho ntshutshedza nga zwe vha zwi amba mathomoni a ino thero. Vho vha vho ḓiimisela u nthivhela uri ndi si huwelele. Zwenezwi ndi zwone zwe zwa ita uri ndi ṱutshele zwoṱhe, ndi tevhele Murena.

Muṱa wa ha Cruz wo ndzhia uri ndi dzule nawo ngei Angat. Vho dovha vha ṱuṱuwedza nṋe na ṅwananyana wavho wa phedzi ane a pfi Nora uri ri vhe vhavulanḓila. Roṱhe ro thoma u vula nḓila nga ḽa 1 November 1947. Nora o shuma kha iṅwe ḓorobo ngeno nṋe ndi tshi khou bvela phanḓa na u tikedza mushumo wa u huwelela ngei Angat.

Nga ṅwaha wa vhuraru ndi tshi khou vula nḓila, muṅwe wahashu ane a pfi Earl Stewart we a vha a tshi shuma ofisini ya davhi, o ṋekedza nyambo hu na vhathu vha fhiraho 500 fhethu ha vhomuthumunzhi ngei Angat. O ṋekedza yeneyo nyambo nga Luisimane nahone nga murahu nda ita samari ya nyambo yawe nga Lutagalog. Ndo vha ndi tshi tou vha na miṅwaha ya sumbe ndi tshikoloni, fhedzi vhadededzi vhashu vho vha vha tshi amba nga Luisimane tshifhinga tshoṱhe. Zwiṅwe zwe zwa nthusa uri ndi ḓivhe Luisimane khwine, ndi ngauri ho vha hu na khandiso dza Bivhili dzi si gathi dza Lutagalog. Nga zwenezwo, ndo guda vhunzhi ha dzenedzo khandiso nga Luisimane. Samusi ndo vha ndi tshi pfesesa Luisimane, ndo kona u ḓologela yeneyo nyambo na dziṅwe dze dza ṋekedzwa kha zwiṅwe zwiitea.

Nga ḽeneḽo ḓuvha ḽe Wahashu Stewart a ṋekedza ngaḽo nyambo, o vhudza vhathu vha tshivhidzo tsha henefho uri ofisi ya davhi i khou ṱoḓa wahashu muthihi kana vhavhili vhane vha vha vhavulanḓila uri vha ḓe u shuma Bethele. Vhenevho vhathu vho vha vha tshi ḓo thusa musi vharumiwa vha tshi ya Guvhanganoni ḽa Nyengedzeo ya Lwa Ṱaḓulu nga 1950 ngei New York kha ḽa U.S.A. Ndo vha muṅwe wa vhenevho vhahashu vhe vha rambiwa Bethele. Zwenezwo ho vha hu u dovha nda ṱutshela zwithu zwe nda zwi ḓowela, nda ya u thusa Bethele.

Ndo ya Bethele nga ḽa 19 June 1950 nahone nda thoma mushumo muswa. Bethele ho vha hu nnḓu khulwane ya kale yo tangiwaho nga miri mihulu nahone ho vha hu fhethu huhulwane vhukuma. Ho vha hu na vhahashu vha tshinnani vha 12 vha siho mbinganoni vhe vha vha vha tshi shuma henefho. Nga matsheloni, ndo vha ndi tshi thusa khishini. U bva nga iri ya vhuṱahe, ndo vha tshi shuma u aina zwiambaro. Ndo vha ndi tshi ita zwi fanaho na nga masiari. Ndo bvela phanḓa ndi tshi shuma Bethele naho vharumiwa vho no vhuya guvhanganoni ḽa tshaka dzoṱhe. Ndo vha ndi tshi shuma u putela magazini dzine dza fanela u rumelwa, u ṱanganedza khumbelo dza dzikhandiso na u shuma u ṱanganedza vhaeni; ndo ita zwoṱhe zwe nda vha ndi tshi humbelwa uri ndi zwi ite.

Nga 1952, nṋe na vhaṅwe vhahashu vha rathi vha ngei Philippines, ro rambiwa kha kilasi ya vhu-20 ya Tshikolo tsha Gilead nahone ndo vha ndo takala vhukuma. Vhunzhi ha zwithu zwe ra zwi vhona na u zwi tshenzhela ngei Amerika (United States) zwo vha zwi zwiswa nahone ro vha ri songo zwi ḓowela. Zwo vha zwo fhambana vhukuma na zwe nda vha tshi zwi ḓivha he nda vha ndi tshi dzula hone.

 Sa tsumbo, ro vha ri tshi fanela u guda u shumisa zwithu zwe ra vha ri songo zwi ḓowela. Nahone mutsho wo vha u sa fani na wa he ra vha ri tshi bva hone! Ḽiṅwe ḓuvha nga matsheloni musi ndi tshi bvela nnḓa, ndo vhona fhethu hutshena ha u naka. Ho vha hu lwa u thoma ndi tshi vhona mahaḓa. Nga zwenezwo, ndo ṱhogomela uri hu a rothola vhukuma!

Naho zwo ralo, samusi ndo vha ndi tshi khou ḓiphina nga u guda zwithu zwavhuḓi tshikoloni tsha Gilead, dzenedzo tshanduko dzo vha dzi si tshithu. Vhagudisi vho ri gudisa nḓila dza u funza nga hu bvelelaho. Ro guda nḓila ine ra nga ita ngayo ṱhoḓisiso na u guda. Zwe nda zwi guda Gilead zwo nthusa vhukuma u khwinisa vhushaka hanga na Yehova.

Musi ndi tshi ṱhaphudza tshenetsho tshikolo, ndo shuma sa muvulanḓila o khetheaho lwa tshifhinganyana ngei Bronx kha ḽa New York City. Zwenezwo ho vha hu u itela uri nga July 1953 ndi kone u ya Guvhanganoni ḽa Vhathu vha Shango Ḽiswa ḽe ḽa farelwa kha yeneyo ḓorobo. Nga murahu ha guvhangano, ndo humela kha mushumo we nda vha ndi tshi u ita ngei Philippines.

Vhahashu vha shumaho ofisini ya davhi vho ri, “Zwino ni ḓo shuma kha mushumo wa ḽiisela.” Zwenezwo zwo vha zwi tshi ḓo nṋea tshibuli tsha u tevhela Murena nga ho livhaho, ngauri o ya fhethu hu re kule a tshi itela u thusa nngu dza Yehova. (1 Pet. 2:21) Ndo rumelwa u shuma kha tshipiḓa tshihulwane tsha ngei Luzon hune ha vha tshiṱangadzime tshihulwanesa tsha ngei Philippines. Ho vha hu tshi katela mavunḓu a ngaho Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac na Zambales. Musi ndi tshi ya u dalela dziṅwe ḓorobo, ndo vha ndi tshi fanela u fhira nga Thavhani dzi sa tshimbilei dza ngei Sierra Madre. Ho vha hu si na zwiendedzi zwa vhomuthumunzhi zwine zwa kona u swika henefho fhethu. Nga zwenezwo, ndo vha ndi tshi fanela u humbela vhareili vha maṱiraka arali ndi tshi nga dzula nṱha ha mihwalo ye vha vha vho i hwala kha maṱiraka avho mahulwane. Kanzhi vho vha vha tshi ntendela, fhedzi ho vha hu sa dzulei nahone zwi tshi konḓa.

Vhunzhi ha zwivhidzo zwa henefho, zwo vha zwi zwiṱuku nahone zwi zwiswa. Vhahashu vha henefho vho vha vha tshi livhuwa vhukuma musi ndi tshi vha thusa tshifhinga tshoṱhe u dzudzanya miṱangano na vhuḓinḓa ha tsimu.

Nga murahu ndo rumelwa uri ndi shume kha ḽoṱhe ḽa Bicol. Henefho ho vha hu fhethu hu re kule nahone vhavulanḓila vho khetheaho vho vha vha tshi khou vula nḓila fhethu hu sa athu u huwelelwa. Kha muṅwe muḓi, nnḓu ṱhukhu ye ya vha i hone ho vha hu mulindi wo gwiwaho wo vhewaho thanda mbili vhukati. Musi ndi tshi ima nṱha ha dzenedzo thanda, ndo godimela nadzo nga ngomu mulindini. Zwo ndzhiela tshifhinga tshilapfu u ḓikunakisa na u lugela u ḽa zwiḽiwa zwa nga matsheloni!

Wonoyo mushumo wo ita uri ndi thome u humbula nga ha Nora we a vula nḓila ngei Bulacan. O vha o no vha muvulanḓila o khetheaho Ḓoroboni ya ngei Dumaguete nahone ndo ya nda mu dalela. Nga murahu ha zwenezwo, ro thoma u davhidzana nahone ra vhingana nga 1956. Nga vhege ya u thoma musi ro no vhingana, ro dalela  tshivhidzo tsha Tshiṱangadzimeni tsha ngei Rapu Rapu. Musi ri henefho, ro vha ri tshi fanela u gonya dzithavha na u tshimbila lwendo lulapfu, fhedzi zwo ri takadza vhukuma u shuma sa vhavhingani ri tshi thusa vhahashu vhane vha dzula fhethu hu re kule!

Nga murahu ha u fhedza miṅwaha i ṱoḓaho u vha miṋa kha mushumo wa u dalela, ro rambiwa u shuma ofisini ya davhi. Nga zwenezwo, nga January 1960 ndo thoma u shuma Bethele. Nga u ya ha tshifhinga, ndo guda zwinzhi nga u shuma na vhahashu vho hwalaho vhuḓifhinduleli vhuhulwane nahone Nora o shuma mishumo yo fhamba-fhambanaho Bethele.

Musi ndi tshi humbula nga ha zwithu zwinzhi zwe nda zwi vhona tshifhingani tsho fhiraho ndi Bethele, ndi vhona ndo fhaṱutshedzwa vhukuma nga u vhona nyengedzeo ye ya vha hone ngei Philippines. Musi ndi tshi ya Bethele ndi tshee muswa nahone ndi sa athu u vhinga, ho vha hu na vhahuweleli vha ṱoḓaho u vha 10 000 kha ḽoṱhe ḽa Philippines. Zwino hu na vhahuweleli vha fhiraho 200 000 nahone hu na vhathu vhanzhi vhane vha khou shuma Bethele u tikedza mushumo wa ndeme wa u huwelela.

Musi mushumo u tshi khou ḓi engedzea u tshi ya, zwifhaṱo zwa Bethele zwo vha zwiṱuku. Nga zwenezwo, Tshigwada tshi Langaho tsho ri humbela uri ri ṱoḓe fhethu hune ha nga fhaṱiwa hone tshifhaṱo tshihulwane. Nṋe na mulavhelesi wa muhasho wa u gandisa ro ya miḓini ya henefho tsini nahone ra vhudzisa arali hu na muthu ane a ṱoḓa u rengisa tshitentsi tshawe. A huna we a vha a tshi ṱoḓa u rengisa nahone muṅwe munna o ri vhudza a ri: “Riṋe Matshaina a ri rengisi. Ri tou renga.”

Ḽiṅwe ḓuvha ri songo zwi lavhelela, muṅwe munna o ri vhudzisa arali ri tshi nga takala u renga tshitentsi tshawe; o vha a tshi khou pfulutshela United States. Zwenezwo zwo ita uri hu itee zwithu zwinzhi zwe ra vha ri songo zwi lavhelela. Muṅwe mudzulatsini washu o vha a tshi ṱoḓa u rengisa nahone o ṱuṱuwedza na vhaṅwe vhane vha dzula henefho uri na vhone vha rengise. Ro renga na tshitentsi tsha munna we a amba uri “Riṋe Matshaina a ri rengisi.” Nga u ṱavhanya, tshifhaṱo tsho engedzwa tsha vha tshihulwane. Ndi na vhungoho ha uri Yehova Mudzimu o vha a tshi ṱoḓa zwenezwo zwi tshi itea.

Ho vha hu nṋe muṱukusa kha muṱa woṱhe wa Bethele nga 1950. Zwino nṋe na mufumakadzi wanga ndi riṋe rine ra vha vhahulwane kha vhathu vhoṱhe. A thi ḓisoli nge nda tevhela Murena hoṱhe he a nndivhisa hone. Ndi ngoho uri vhabebi vhanga vho mpandela hayani, fhedzi Yehova o nṋea muṱa muhulwane wa vhatendi nga nṋe. Ndi na vhungoho ho fhelelaho ha uri Yehova u ri ṋea zwoṱhe zwine ra zwi shaya hu sa londwi mushumo une ra ṋewa wone. Nṋe na Nora ri livhuha vhukuma zwoṱhe zwine Yehova a ri itela zwone nahone ri ṱuṱuwedza na vhaṅwe uri vha linge Yehova.—Mal. 3:10.

Yesu o vhuya a ramba muṅwe muthelisi we a vha a tshi pfi Mateo wa Mulevi, a ri: “Ivha mutevheli wanga.” O fhindula hani? ‘O sia zwithu zwoṱhe, a mbo ḓi takuwa a tevhela Yesu.’ (Luka 5:27, 28) Na nṋe ndo vha na tshibuli tsha u ita zwi fanaho nahone ndi ṱuṱuwedza na vhaṅwe uri vha ite zwi fanaho nahone vha tshenzhele phaṱhutshedzo nnzhi.