Khotsi anga John Mills vho lovhedzwa nga 1913 ḓoroboni ya ngei New York vhe na miṅwaha ya 25. Nyambo ya ndovhedzo yo ṋekedza nga Wahashu Russell. Nga murahu ha zwenezwo, khotsi anga vho ya ngei Trinidad, he vha vhinga Constance Farmer Mugudi wa Bivhili a fhiseaho. Khotsi anga vho thusa ṱhama yavho William R. Brown u sumbedza vhathu “Photo-Drama of Creation.” Vho ita nga u ralo u swika muṱa wa ha Brown u tshi humbelwa uri u ye u shuma Vhukovhela ha Afurika nga 1923. Vhabebi vhanga vhe vha vha vhe na fulufhelo ḽa u tshila ṱaḓulu, vho bvela phanḓa vha tshi khou shumela Yehova ngei Trinidad.

Vhabebi vhanga vho vha vhe na vhana vha ṱahe, wa tanzhe o irwa dzina ḽa muphuresidennde wa Watch Tower Bible and Tract Society we a vha a tshi pfi Rutherford. Musi ndi tshi bebwa nga ḽa 30 December 1922, ndo irwa dzina ḽa Clayton J. Woodworth, muṅwali wa The Golden Age (zwino i vhidzwa Awake!). Vhabebi vhashu vho ri dzhenisa tshikolo, fhedzi vho ombedzela ndeme ya u ḓivhetshela zwipikwa tshumeloni ya Mudzimu. Mme anga vho vha vhe na vhukoni vhu akhamadzaho ha u ṱalutshedza Maṅwalo. Khotsi anga vho vha vha tshi funa uri vhudza zwiṱori zwine zwa vha Bivhilini vha tshi shumisa muvhili wavho woṱhe u itela uri ri zwine vha khou zwi amba zwi vhe na vhutshilo.

Vhuḓidini he vha vhu ita ho aṋwa mitshelo yavhuḓi. Kha vhatukana vhaṱanu, vhuraru hashu ro ya tshikoloni tsha Gilead. Khaladzi dzashu tharu dzo vula nḓila lwa miṅwaha minzhi ngei Trinidad na Tobago. Vhabebi vhashu vho ri alusela “nḓuni ya Yehova” nge vha ri funza na u ri vhetshela tsumbo yavhuḓi. Ṱhuṱhuwedzo yavho yo ri thusa uri ri dzule na u titima “khoroni dza Mudzimu washu.”—Ps. 92:13.

Mushumo wa tsimu wo vha u tshi dzudzanyelwa ha hashu. Vhavulanḓila vho vha vha tshi kuvhangana henefho nahone kanzhi vho vha vha tshi amba nga ha Wahashu George Young, murumiwa ane a bva ngei Canada we a vha o dala Trinidad. Vhabebi vhanga vho vha vha tshi takalela u  amba nga ha muṱa wa ha Brown we vha vha vha tshi shuma nawo, we wa humbelwa uri u ye u shume Vhukovhela ha Afurika. Zwenezwo zwo ntsudzulusela uri ndi thome u ya tsimuni ndi na miṅwaha ya fumi.

Nga tshenetsho tshifhinga, magazini dzashu dzo vha dzi tshi khou ṱana vhurereli ha mazwifhi, vhupangwa ha vhoramabindu na vhuvhi ha politiki. Nga nṱhani ha zwenezwo, nga 1936, vhafunzi vho ṱuṱuwedza muvhusi wa Trinidad we a vha o tou farela uri a thivhele khandiso dzashu dzoṱhe. Ro dzumba khandiso, fhedzi ra bvela phanḓa ri tshi dzi tshimbidza u swikela dzi tshi fhela. Ro vha ri tshi huwelela ro kungela dzigaraṱa na u tshimbidza zwibammbiri ri tshi khou matsha na u ṋamela baisigira. Ro huwelela na fhethu he ha vha hu kule ngei Trinidad ri tshi tshimbila na tshigwada tsha ḓoroboni ya ngei Tunapuna tshe tsha vha tshi tshi shumisa goloi ye ya vha i na khudzaipfi u itela u tamba nyambo dzo rekhodiwaho. Zwo vha zwi tshi takadza vhukuma! Zwenezwi zwiitea zwi takadzaho zwo nṱuṱuwedza uri ndi lovhedzwe ndi na miṅwaha ya 16.

Ṱhuṱhuwedzo ye nda i wana muṱani wahashu na zwe nda zwi tshenzhela zwo nṱuṱuwedza uri ndi vhe na lutamo lwa u vha murumiwa. Ndo vha ndi tshi kha ḓi vha na lwonolo lutamo musi ndi tshi ya u shuma na Wahashu Edmund W. Cummings ngei Aruba nga 1944. Ro takalela uri vhathu vha fumi vhe ra vha ramba vho ḓa Tshihumbudzoni nga 1945. Nga ṅwaha u tevhela, ho vhumbiwa tshivhidzo tsha u thoma henefho tshiṱangadzimeni.

Nga murahu ha zwenezwo, ndo huwelela lu songo dzudzanywaho kha mushumisani na nṋe ane a pfi Oris Williams. Oris o hanedza vhukuma, a tshi khou imelela pfunzo dze a funzwa dzone. Fhedzi pfunzo ya Bivhili yo mu thusa uri a gude zwine Ipfi ḽa Mudzimu ḽa funza nahone a lovhedzwa nga ḽa 5 January 1947. Nga u ya ha tshifhinga, ro thoma u funana nahone ra vhingana. O thoma u vula nḓila nga November 1950. Musi ndi na Oris, vhutshilo hanga ho takadza nga ho engedzeaho.

Ro rambiwa Tshikoloni tsha Gilead nga 1955. Nṋe na Oris ro litsha mishumo yashu, ra rengisa muḓi washu na thundu u itela u ḓilugiselela u ya Gilead nahone ra ṱuwa Aruba. Ro ṱhaphudza kilasi ya vhu-27 tshikoloni tsha Gilead nga ḽa 29 July 1956 nahone ra humbelwa uri ri ye u shuma Nigeria.

Musi a tshi sedza murahu, Oris o ri: “Muya mukhethwa wa Yehova u nga thusa muthu uri a sedzane na vhuimo ho fhamba-fhambanaho ha mushumo wa vhurumiwa. U fhambana na munna wanga, ndo vha ndi si na tshipikwa tsha u vha murumiwa. Nṱhani ha u vha murumiwa ndo vha ndi tshi nga vha na muḓi nda alusa vhana. Ndo shandula muhumbulo wanga musi ndi tshi ṱhogomela uri mushumo wa u huwelela mafhungo maḓifha wo ṱavhanyiswa. Musi ri tshi ṱhaphudza tshikolo tsha Gilead, ndo vha ndo lugela tshoṱhe u shuma sa murumiwa. Musi ri tshi ṋamela tshikepe tshine tsha pfi Queen Mary, Worth Thornton we a vha a tshi shuma ofisini ya Wahashu Knorr o ri ‘Ni tshimbile zwavhuḓi!’ O ri vhudza uri ri khou ya u shuma Bethele. Zwenezwo a zwo ngo mpfara zwavhuḓi. Fhedzi nga u ṱavhanya ndo ḓowelana na Bethele nahone nda thoma u hu funa. Ndo shuma mishumo yo fhamba-fhambanaho. Mushumo we nda u takalela kha yoṱhe ndi u shuma fhethu hune ha ṱanganedzwa vhaeni. Ndi funa vhathu nahone wonoyo mushumo wo nṱanganyisa na vhahashu vha Nigeria. Vhunzhi havho vho vha vha tshi swika vhe na buse, vho neta, vhe na ḓora nahone vhe na nḓala. Zwo vha zwi tshi takadza u vha homolosa na u vha khuthadza. Zwenezwi zwoṱhe ho vha hu tshumelo khethwa kha Yehova nahone zwo ita uri ndi fushee na u takala.” Mishumo yoṱhe yo ita uri ri bvelele.

Musi muṱa wo kuvhangana ngei Trinidad nga 1961, Wahashu Brown o amba nga ha zwiṅwe zwa zwithu zwi takadzaho zwe a ṱangana nazwo ngei Afurika. Nga murahu, nda vhiga nga ha nyaluwo ya ngei Nigeria. Wahashu Brown o amba na khotsi anga o mpfara a ri: “Johnny a no ngo swika Afurika, fhedzi Woodworth o swika!” Khotsi anga vha ri: “Bvelani phanḓa Worth! Bvelani phanḓa!” Ṱhuṱhuwedzo ye nda i wana kha vhenevho vhathu vhe ha vha hu kale vha tshi khou shumela Yehova yo ita uri ndi vhe na lutamo lwa u khunyeledza vhuḓinḓa hanga nga vhuḓalo.

Nga 1962, ndo vha na ndugelo ya u gudiswa nga ho engedzeaho tshikoloni tsha Gilead kha kilasi ya vhu-37, ye ya dzhia miṅwedzi ya fumi. Wahashu Wilfred Gooch we a vha e mulavhelesi wa davhi ḽa Nigeria o ya kha kilasi ya vhu-38 nahone a  humbelwa uri a ye u shuma ngei England. Nga zwenezwo, ndo mbo ḓi vha mulavhelesi wa davhi ḽa Nigeria. Musi ndi tshi khou tevhela tsumbo ya Wahashu Brown, ndo ya fhethu hune ha vha kule na tsini nahone zwenezwo zwo ita uri ndi ḓivhe na u funa vhahashu vha Nigeria. Naho vho vha vhe si na zwithu zwinzhi zwi vhonalaho, dakalo ḽe vha vha vhe naḽo na u fushea zwo sumbedza zwavhuḓi uri tshelede kana zwithu zwi vhonalaho a zwi iti uri vhutshilo vhu takadze. Zwo vha zwi tshi takadza u vha vhona vho kuna na u ṱhonifhea musi vhe miṱanganoni, hu sa londwi vhuimo havho. Musi vha tshi ya mabuthanoni, vhanzhi vho vha vha tshi swika nga mabisi * na maṱiraka. Kanzhi eneo mabisi o vha o ṅwaliwa. Maṅwe o vha o ṅwalwa u ri: “Mashotha maṱuku a maḓi a ita lwanzhe.”

Wonoyo mulaedza ndi ngoho vhukuma! Vhuḓidini vhune muṅwe na muṅwe a vhu ita ndi ha ndeme; na riṋe ro shela mulenzhe. Nga 1974, Nigeria ḽo vha shango ḽa u thoma ḽi re nnḓa ha Amerika ḽe ḽa vha na vhahuweleli vha swikaho 100 000. Mushumo wo vha u tshi khou bvela phanḓa!

Vhathu vhanzhi vho vha vha tshi khou ḓa ngohoni nahone Nndwa ya Vhadzulapo vha Nigeria yo vha i kati u bva nga 1967 u swika nga 1970. Vhahashu vhe vha vha vha tshi dzula seli ha Mulambo wa Niger nga fhasi ha muvhuso wa Biafra vho kundelwa u vha na vhukwamani na ofisi ya davhi lwa miṅwedzi. Ro vha ri tshi tea u vha isela khandiso na u vha ṋea vhulivhisi. Samusi zwo ambiwa mathomoni, ro wela mulambo lunzhi. Zwenezwo zwo konadzea nga nṱhani ha u rabela na u fulufhela Yehova.

Ndi kha ḓi tou humbula zwavhuḓi nḓila ye zwa vha zwi khombo ngayo u wela mulambo wa Niger, zwo vhea vhutshilo hashu khomboni kha maswole e a vha a tshi ṱavhanyedza u thuntsha, malwadze na dziṅwe khombo. Zwo vha zwi tshi konḓa u pfuka hune ha vha na maswole, fhedzi zwe zwa vha zwi tshi tshuwisa vhukuma ndi u pfuka he maravhele a vha o thivha hone. Ḽiṅwe ḓuvha vhusiku ndo wela Mulambo wa Niger nga tshikepe tshiṱuku nahone wo vha wo ḓala ndi tshi khou bva Asaba ndi tshi khou ya ngei Onitsha u itela u ṱuṱuwedza vhalavhelesi ngei Enugu. Kha luṅwe lwendo ndo ṱuṱuwedza vhahulwane vha tshivhidzo ngei Aba he ha vha hu sa tendelwi u funga mavhone vhusiku u itela uri maswina a si vha vhone. Musi ri ngei Port Harcourt, nga u ṱavhanya ro vala muṱangano washu nga thabelo nge maswole a vha o tshoṱela maravhele.

Yeneyo miṱangano yo vha i tshi ṱoḓea u itela u khwaṱhisedza vhahashu uri Yehova u a vha funa na u vha ṱhogomela u katela na u vha tsivhudza nga ha u sa dzhia sia na u vha na vhuthihi nahone zwenezwo zwo vha zwi tshi ṱoḓea. Vhahashu vha Nigeria vho kona u konḓelela honoho vhuimo vhu konḓaho. Vho dzula vhe na vhuthihi na u sumbedza lufuno lune lwa kunda vengo ḽine vhathu vha vha naḽo kha vhathu vha dziṅwe tshaka. Yo vha ndugelo yavhuḓi lungafhani ya u vha navho nga tshenetsho tshifhinga tshi konḓaho!

Nga 1969, Wahashu Milton G. Henschel o vha e mudzulatshidulo Guvhanganoni Ḽa Dzitshaka ḽe ḽa farelwa Tshitediamu tsha Yankee ngei New York. Ḽeneḽo Guvhangano ḽo vha ḽi na tshiṱoho tshine tsha ri “Mulalo Kha Ḽifhasi” nahone ndo guda zwinzhi sa muthusi wawe. Zwenezwo zwo vha zwi tshifhingani ngauri nga 1970, ro vha na Guvhangano Ḽa Dzitshaka ngei Lagos, Nigeria ḽe ḽa vha ḽi na tshiṱoho tshine tsha ri “Vhathu Vhavhuya.” Ḽeneḽo Guvhangano ḽo vha hone hu tshi kha ḓi tou bva u fhela nndwa ya vhadzulapo, zwenezwo zwo konadzea nga thuso ya Yehova. Tsho vha tshiitea tshi swayeaho tsha nyambo dza 17, ho vha hu na vhathu vha 121 128. Wahashu Knorr na Henschel u katela na vhaṅwe vhathu vha bvaho Amerika na England vhe vha ḓa nga mabufho o hiriwaho vho vhona iṅwe ya ndovhedzo khulwanesa dze dza vhuya dza vha hone u bva nga Pentekoste, ho lovhedzwa vhafunziwa vhaswa vha 3 775! Khamusi u thusa u dzudzanya ḽeneḽo guvhangano ho vha hone u farakanea huhulwane vhukuma vhutshiloni hanga. Ho vha na nyengedzeo khulwane vhukuma ya vhahuweleli!

Kha miṅwaha i fhiraho 30 ye nda i fhedza ndi Nigeria, ndo takalela u ita ndi tshi shuma sa mulavhelesi a dalelaho na u shuma sa mulavhelesi wa madavhi ngei Vhukovhela ha Afurika. Vharumiwa vho takalela u ṱuṱuwedzwa nga muthihi nga muthihi! Zwo vha zwi tshi takadza lungafhani u vha khwaṱhisedza uri a vho ngo hangwiwa! Wonoyu mushumo wo mpfunza uri u sumbedza dzangalelo kha vhathu ndi nḓila ya u vha thusa uri vha bvelele na u ita uri hu dzule hu na vhuthihi ndanguloni ya Yehova.

 Ndi Yehova fhedzi we a kona uri thusa u konḓelela thaidzo dze dza ḓiswa nga nndwa ya vhadzulapo na malwadze. Tshifhinga tshoṱhe ro vha ri tshi kona u zwi vhona uri ndi Yehova we a ri fhaṱutshedza. Oris o ri:

“Vhuvhili hashu ro no farwa nga malaria lwo vhalaho. Kha tshiṅwe tshiitea, Worth o iswa sibadela tsha ngei Lagos ngauri o vha o dzidzivhala. Ndo vhudzwa uri zwi nga itea a sa tshile, fhedzi zwi takadzaho ndi uri o tshila! Musi a tshi dzivhuluwa, o amba nga ha Muvhuso wa Mudzimu na muongi we a vha a tshi khou mu ṱhogomela. Nga murahu, ndo ṱuwa na Worth kha onoyo muongi ane a pfi Nwambiwe u itela u ṱahulela dzangalelo ḽawe kha Bivhili. O ṱanganedza ngoho nahone nga murahu a vha muhulwane wa tshivhidzo ngei Aba. Na nṋe ndo kona u thusa vhathu vhanzhi nga hu bvelelaho, u katela na vhathu vho ḓikumedzelaho kha vhurereli ha Vhamuslim uri vha vhe vhashumeli vha Yehova vho ḓiṋekedzelaho. Ro takalela u ḓivha na u funa vhathu vha Nigeria, mvelele dzavho, masialala avho na nyambo dzavho.”

Zwiṅwe zwe ra zwi guda: U itela uri ri bvelele na u takala musi ri tshi khou shuma kha ḽiṅwe shango, ro vha ri tshi fanela u guda u funa vhahashu hu sa londwi nḓila ye mvelele dzashu dza fhambana ngayo.

Nga murahu ha u shuma Bethele ngei Nigeria, nga 1987 ro ṋewa mushumo muswa wa u vha vharumiwa tshiṱangadzimeni tsho nakaho tsha ngei St. Lucia kha ḽa Caribbean. Wo vha u mushumo u takadzaho vhukuma, fhedzi wo ḓa na khaedu dzawo. U fhambana na Afurika hune munna a vhinga vhafumakadzi vhanzhi, thaidzo ye ya vha hone St. Lucia ndi uri vhathu vho vha vha tshi dzula vhoṱhe vha songo vhingana nga lwa mulayo. Ipfi ḽa Mudzimu ḽo thusa vhunzhi ha vhathu vhe ra vha ri tshi guda navho Bivhili uri vha ite tshanduko.

Nga 2005, nga lufuno Tshigwada tshi Langaho tsho ri pfulusela ofisini khulwane ngei Brooklyn, New York, U.S.A. ngauri ro vha ro no vha vhalala nahone ri si tsheena nungo. Ndi livhuwa Yehova ḓuvha na ḓuvha nge a nṋea Oris. Nga 2015, o kundwa nga swina ḽine ḽa vha lufu nahone vhuṱungu hanga a vhu ambei. O vha e mufarisi wavhuḓi vhukuma, a tshi mpfuna nahone e mufumakadzi a funeaho. Miṅwaha ya 68 ye nda i fhedza ndi nae, ndo vha ndi tshi mu funa. Ro ṱhogomela uri zwine zwa nga ita uri ri takale mbinganoni na tshivhidzoni ndi u ṱhonifha vhuṱoho, u hangwela zwi tshi bva mbiluni, u dzula u tshi ḓiṱukufhadza na u sumbedza zwiaṋwiwa nga muya.

Musi ri tshi kulea nungo, ro lavhelesa kha Yehova uri a ri thuse uri ri dzule ri tshi mu ṋekedza zwiṱhavhelo zwavhuḓi. Musi ri khou bvela phanḓa u ḓowelana na vhuimo, ro kona u zwi vhona uri zwithu zwi khou bvela phanḓa zwi tshi vha khwine nahone zwa khwinesa zwi nḓilani!—Yes. 60:17; 2 Vhakor. 13:11.

Yehova o fhaṱutshedza mushumo wa vhabebi vhanga na vhaṅwe ngei Trinidad na Tobago, lwe muvhigo wa zwenezwino wa amba uri ho no vha na vhathu vha 9 892 vhane vha vha vhurabelini ha ngoho. Vhathu vhanzhi vho khwaṱhisa tshivhidzo tsha u tou thoma tshe nda vha ndi khatsho ngei Aruba. Tshenetsho tshiṱangadzime tshi na zwivhidzo zwa 14. Vhahuweleli vha ngei Nigeria vho no vha 381 398. Ho no vha na vhathu vha 783 vhane vha khou tikedza Muvhuso wa Yehova tshiṱangadzimeni tsha ngei St. Lucia.

Ndi na miṅwaha i fhiraho 90. Psalme ya 92:14 i amba zwi tevhelaho nga ha vhathu vho aluselwaho nḓuni ya Yehova: “Vha aṋwa naho vhó no vha vha maḓuvha, vha kulukusha vha tshi ṱuma lurere.” Ndi takalela tshifhinga tshe nda tshi fhedza ndi tshumeloni ya Yehova. Tsumbo yavhuḓi ye nda vhetshelwa hayani yo nṱuṱuwedza uri ndi dzule ndi tshi shumela Yehova nga vhuḓalo. Nga lufuno lwawe, Yehova o ntendela uri ndi ‘titime khoroni ya Mudzimu wanga.’—Ps. 92:13.