Ndo bebwa nga 1935, ḓoroboni ya Darlaston ngei England, ye ya vha i fhethu hune ha pfi Black Country, zwi tshi itiswa ngauri henefho fhethu ho vha ho ḓala feme nnzhi dze dza vha dzi tshi bvisa buluvhutsi ḽitswu-ḽitswu. Musi ndi na miṅwaha i ṱoḓaho u vha miṋa, vhabebi vhanga vho thoma u gudiswa Bivhili nga Ṱhanzi dza Yehova. Musi ndi na vho 14 kana 15, ndo tenda uri zwine nda khou gudiswa ndi ngoho nahone nda lovhedzwa ndi na miṅwaha ya 16 nga 1952.

Nga tshenetsho tshifhinga, ndo wana mushumo wa ndeme kha feme khulwane ye ya vha i tshi ita zwishumiswa zwa u lugisa goloi. Ndo vha ndi tshi kha ḓi gudiswa u ita wonoyo mushumo wa ndeme kha yeneyo khamphani nahone ndo vha ndi tshi u funa.

Musi mulavhelesi wa ḽiisela a tshi nkhumbela uri ndi fare Pfunzo Ya Bugu Ya Tshivhidzo ya vhukati ha vhege tshivhidzoni tsha hashu tsha ngei Willenhall, ndo tea u ita phetho ya ndeme. Ndo vha ndi sa ḓivhi uri ndi ḓo khetha u ita zwifhio. Nga tshenetsho tshifhinga, ndo vha ndi tshi ya miṱanganoni kha zwivhidzo zwivhili. Vhukati ha vhege ndo vha ndi tshi ya miṱanganoni kha tshivhidzo tshi re tsini na hune nda shuma hone ngei Bromsgrove, hune ha vha vhukule ha khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 32 u bva hayani. Nahone mafheloni a vhege ndo vha ndi tshi ya miṱanganoni tshivhidzoni tshi re Willenhall, hune vhabebi vhanga vha dzula hone.

Ndo tenda u ita zwe mulavhelesi a nkhumbela uri ndi zwi ite ngauri ndo vha ndi tshi khou ṱoḓa u tikedza ndangulo ya Yehova. Fhedzi zwo vha zwi tshi amba uri ndi tea u litsha mushumo we nda vha ndi tshi u funa. Phetho ya u tendela Yehova a tshi nndivhisa yo ita uri ndi tshile vhutshilo havhuḓi nahone a thi vhuyi nda ḓisola.

Musi ndi tshi khou ṱanganela tshivhidzoni tsha Bromsgrove, ndo ṱangana na Vho Anne. Vho vha vho ḓiimisela u shumela Yehova nahone vhe ṱhase. Ro vhingana nga 1957 nahone ra shumela Yehova nga nḓila dzo fhambanaho. Ro shuma sa vhavulanḓila vha tshifhinga tshoṱhe, vhavulanḓila vho khetheaho, ra ita mushumo wa u dalela zwivhidzo na u shuma Bethele. Vho Anne vho ita uri ndi dzule ndo takala.

Ro vha ro takala musi ri tshi ya kiḽasini ya vhu 42 ya Gilead nga 1966. Ra humbelwa uri ri ye u shuma  Malawi nahone vhunzhi ha vhathu vho vha vha tshi amba uri ndi shango ḽine vhathu vha hone vha ṱanganedza vhaeni nahone vha na vhuthu. Fhedzi ro vha ri sa zwi ḓivhi uri a ri nga ḓo dzula henefho lwa tshifhinga tshilapfu.

Ro swika Malawi nga dzi 1 dza February 1967. Ro fhedza ṅwedzi wa u thoma ri tshi khou guda luambo nahone nga murahu ra konou thoma mushumo wa vhurumiwa. Ro vha ri tshi reila goloi ya Jeep ye vhathu vha vha vha tshi humbula uri i nga dzhena huṅwe na huṅwe, u katela na milamboni. Fhedzi zwenezwi zwo vha zwi si ngoho. Yo vha i tshi kona u fhira maḓini maṱuku fhedzi. Nga zwiṅwe zwifhinga ro vha ri tshi dzula nḓuni dzo fulelwaho nga hatsi. Musi dzenedzo nnḓu dzi tshi fulelwa, dzo vha dzi tshi tea u thoma dza dzheniswa seila ḽa puḽasitiki uri dzi si ne musi mvula dzi tshi na. Yo vha i si nḓila yavhuḓi ya u thoma mushumo washu wa vhurumiwa, fhedzi ro vha ri tshi zwi funa.

Nga ṅwedzi wa April, ndo mbo ḓi zwi ṱhogomela uri hu si kale muvhuso u ḓo ri vhangela dzithaidzo. Ndo pfa muphuresidennde vha Malawi vhane vha pfi Vho Dr. Hastings Banda vha tshi khou amba kha radio. Vho amba uri Ṱhanzi dza Yehova a dzi badeli muthelo nahone vha vhangela muvhuso thaidzo. Eneo o vha e mazwifhi madaladala. Roṱhe ro vha ri tshi zwi ḓivha uri muvhuso a u takaleli uri a ri dzhii sia kha mafhungo a politiki na uri a ri ṱoḓi u renga garaṱa dza u vha miraḓo ya ḽihoro ḽa politiki.

Nga September, ro vhala kha gurannḓa uri muphuresidennde u khou pomoka Dziṱhanzi uri ndi vhone vhane vha khou vhanga khakhathi fhethu hoṱhe. Kha muṱangano wavho wa zwa politiki, o amba uri muvhuso u ḓo thivhela mushumo wa Ṱhanzi dza Yehova hu si kale. Mushumo washu wo thivhelwa nga dzi 20 dza October 1967. Nga murahu ha zwenezwo, ho ḓa mapholisa na vhaṅwe vhaofisiri vha shumaho  na mabammbiri a vhathu vhane vha bva kha maṅwe mashango, vha vala davhi ḽashu na u ṱuwisa vharumiwa uri vha ye kha maṅwe mashango.

Ro fhedza maḓuvha mararu ri dzhele. Nga murahu ra iswa shangoni ḽa Mauritius ḽe ḽa vha ḽi tshi langwa nga Britain. Naho zwo ralo, vhaofisiri vha shumaho na vhathu vha bvaho kha maṅwe mashango vha ngei Mauritius, vho vha vha sa khou ri tendela uri ri vhe vharumiwa shangoni ḽavho. Ra mbo ḓi isiwa Rhodesia, (hune zwino ha vha Zimbabwe). Musi ri tshi swika henengei, ro wana muṅwe muofisiri a re na vhuhali we a vha a sa ṱoḓi ri tshi dzhena shangoni ḽa hawe. O ri: “No pandelwa Malawi. Mauritius a vha ni ṱoḓi. Zwino ni khou ḓa ngeno ngauri fhano zwo leluwa?” Mufumakadzi wanga vho mbo ḓi thoma u tsengisa miṱodzi. Zwo vha zwi tshi vhonala u nga a hu na shango ḽine ḽa ṱoḓa ri tshi dzula khaḽo. Nga tshenetsho tshifhinga, ndo vha ndi tshi tou nga ndi sa humela hayani ngei England. Vhaofisiri vha shumaho na vhathu vha bvaho kha maṅwe mashango vho fhedzisela vho tenda uri ri eḓele davhini ḽashu kha ḽeneḽo shango, fhedzi vha amba uri ri tea u ya ofisini yavho khulwane nga ḓuvha ḽi tevhelaho. Ro vha ro neta, fhedzi ro bvela phanḓa ri tshi lindela na u vhona nḓila ine Yehova a ḓo ri thusa ngayo. Nga ḓuvha ḽi tevhelaho nga masiari, ro mangala musi ri tshi tendelwa uri ri dzule Zimbabwe sa vhathu vho dalaho. Ndi nga si vhuye nda hangwa nḓila ye nda ḓipfa ngayo nga ḽeneḽo ḓuvha. Ndo zwi vhona uri Yehova u khou ri livhisa.

Musi ndi davhini ḽa Zimbabwe, ndo vha ndi tshi shuma kha Muhasho wa Tshumelo, ndi tshi ṱhogomela shango ḽa Malawi na ḽa Mozambique. Vhahashu vha ngei Malawi vho vha vha tshi khou tovholwa zwihulu. Muṅwe mushumo we nda vha ndi tshi u ita ho vha hu u ṱalutshedzela mivhigo i bvaho kha vhalavhelesi vha ḽiisela vha Malawi. Ḽiṅwe ḓuvha ndi tshi khou shuma nga madekwana, ndo lila musi ndi tshi vhala nga ha nḓila ine vhahashu vha khou tambudzwa ngayo ngei Malawi. * Fhedzi ndo dovha nda ṱuṱuwedzwa nga nḓila ine vha fhulufhedzea ngayo, nga lutendo lwavho na nḓila ine vha konḓelela ngayo.—2 Vhakor. 6:4, 5.

Ro ita zwoṱhe zwine ra nga kona uri vhahashu vha re Malawi na vhe vha shavhela Mozambique vha wane khandiso dzo thewaho Bivhilini. Vhaṱalutshedzeli vha Tshichewa, lune lwa vha luambo lu ambiwaho nga vhathu vhanzhi ngei Malawi vho pfulutshela ngei Zimbabwe bulasini khulu ya muṅwe wahashu. Onoyo wahashu o vha fhaṱela ha u dzula na fhethu ha u shumela. Vho kona u bvela phanḓa na mushumo wavho wa ndeme wa u ṱalutshedzela khandiso dzo thewaho Bivhilini vhe henefho.

Ro dzudzanya uri vhalavhelesi vha ḽiisela vha re Malawi vha ḓe ngei Zimbabwe ṅwaha muṅwe na muṅwe buthanoni ḽa tshiṱiriki ḽine ḽa ḓo itwa nga Tshichewa. Musi vhe henefho, vho vha vha tshi ṋewa mabammbiri a nyambo dza buthano. Musi vha tshi vhuyelela Malawi, vho vha vha tshi ita zwoṱhe zwine vha nga kona uri vha haseledze na vhaṅwe dzenedzo nyambo. Muṅwe ṅwaha musi vhenevha vhahashu vha re na tshivhindi vho ḓa Zimbabwe, ro dzudzanya uri hu vhe na Tshikolo tsha Vhuḓinḓa ha Muvhuso uri ri kone u vha ṱuṱuwedza.

Nga February 1975, ndo dalela vhahashu vha bvaho Malawi vhe vha vha vho shavhela gammbani dzi re Mozambique. Vhenevha vhahashu vho vha vha tshi dzula vha tshi tevhela vhulivhisi vhu bvaho ndanguloni ya Yehova, u katela na vhulivhisi vhune ha amba uri hu tea u vha na tshigwada tsha vhahulwane. Vhahulwane vhe vha vha vha tshi kha ḓi bva u vhewa vho ita uri vhahavho vha vhe na vhushaka havhuḓi na Yehova nga u vhea dzinyambo, u ita ndimana ya ḓuvha, u ita Tshiingamo na u vha na maguvhangano. Vho ita uri dzenedzo gammba dzi fane na fhethu hune ha farelwa hone buthano nga u ita uri hu vhe na muhasho wa u kunakisa, wa u ṋea vhathu zwiḽiwa na wa u linda. Yehova o fhaṱutshedza vhenevha vhahashu nga u ita uri vha kone u khunyeledza zwithu zwinzhi nahone musi ndi tshi bva u vha dalela, ndo vha ndo ṱuṱuwedzea.

Mafheleloni a vho 1970, davhi ḽa Zambia ḽo thoma u ṱhogomela vhahashu vha re Malawi. Fhedzi nṋe na vhaṅwe vhanzhi, ro vha ri tshi dzula ri tshi humbula nga havho na u vha rabelela. Sa izwi ndi muraḓo wa Komiti ya Davhi ḽa ngei Zimbabwe, nga zwiṅwe zwifhinga ndo vha ndi tshi vha na muṱangano na vhaṅwe vhahashu vha bvaho ofisini khulwane ya  Ṱhanzi dza Yehova na vhaṅwe vha bvaho Malawi, Afurika Tshipembe na Zambia. Tshifhinga tshoṱhe ro vha ri tshi haseledza nga ha zwine ra nga zwi ita u itela u thusa vhahashu vha Malawi.

Musi tshifhinga tshi tshi khou ḓi ya, vhahashu vha Malawi vho vha vha sa tsha tovholwa u fana na u thomani. Vhahashu vhe vha vha vho shavha Malawi vho vha vha tshi vho thoma u vhuyelela nga zwiṱuku nga zwiṱuku nahone vhe vha vha vho sala vho vha vha si tsha tovholwa u fana na u thomani. Mashango a re nga tsini ha Malawi o vha a tshi vho tendela Ṱhanzi dza Yehova dzi tshi huwelela na u vha na miṱangano na u bvisa milayo ye vha vha vho vha vhetshela. Na shango ḽa Mozambique ḽo ita zwi fanaho nga 1991. Fhedzi ro dzula ri tshi ḓivhudzisa uri: ‘Ṱhanzi dza Yehova dzi ḓo vhofhololwa lini Malawi?’

Zwithu zwo fhedzisela zwo vha khwine ngei Malawi nahone nga 1993, muvhuso wa litsha u thivhela Ṱhanzi dza Yehova u ita mushumo wavho. Nga murahu, muṅwe murumiwa we nda vha ndi tshi khou amba nae o mmbudzisa uri: “Vha ḓo vhuyelela Malawi?” Ndo vha ndi na miṅwaha ya 59 nga tshenetsho tshifhinga. Nda mbo ḓi ri: “Hai, ndo no kalaha.” Fhedzi ro mbo ḓi wana mulaedza nga ḽeneḽo ḓuvha u bvaho kha Tshigwada tshi Langaho vha tshi khou ri humbela uri ri vhuyelele henengei Malawi.

Ro tea u ita phetho i konḓaho ngauri ro vha ri tshi funa mushumo we ra vha ri tshi khou u ita ngei Zimbabwe. Ro vha ro ḓitakalela ri henefha Zimbabwe nahone ri na khonani nnzhi dzavhuḓi. Tshigwada tshi Langaho tsho ri sumbedza vhuthu, vha ri ri nga dzula Zimbabwe arali ri sa ṱoḓi u ya Malawi. Ro vha ri tshi nga ḓikhethela zwine ra ṱoḓa u ita, ra dzula Zimbabwe. Fhedzi nda humbula nga ha Abrahamu na Sara vhe vha ṱutshela haya havho havhuḓi vho no vha vhalala vha tshi ṱoḓa u ita zwe Yehova a vha vhudza.—Gen. 12:1-5.

Ro khetha u tevhela vhulivhisi ha ndangulo ya Yehova nahone ra vhuyelela Malawi nga dzi 1 dza February 1995. Musi ri tshi ya Malawi lwa u tou thoma, ho vha hu miṅwaha ya 28 yo fhiraho. Ho vhumbiwa Komiti ya Davhi nahone miraḓo yayo ho vha hu nṋe na vhaṅwe vhahashu vhavhili. Hu sa athu u fhela na tshifhinga, ro mbo ḓi thoma u dzudzanya mishumo ya Ṱhanzi dza Yehova henefho.

Ndi zwavhuḓi u vhona Yehova a tshi ita uri hu vhe na nyengedzeo khulu nga u ṱavhanya. Tshivhalo tsha vhahuweleli tsho engedzea u bva kha vho 30000 nga 1993 u ya kha vha fhiraho 42 000 nga 1998. * Tshigwada tshi Langaho tsho tenda hu tshi  fhaṱwa ofisi ntswa ya davhi ye ya vha i tshi ḓo kona u ṱhogomela mushumo muhulu we wa vha u tshi tea u itwa henefho. Ro renga tshitentsi tshihulu ngei Lilongwe nahone nda ṋewa mushumo kha komiti ya zwa u fhaṱa.

Wahashu Vho Guy Pierce, vha Tshigwada tshi Langaho vho ita nyambo ya u ṋekedza zwenezwo zwifhaṱo nga May 2001. Ho vha ho ḓa Ṱhanzi dzi fhiraho 2 000 dza henefho nahone vhunzhi havho vho vha vho no fhedza miṅwaha i fhiraho 40 vho lovhedzwa. Vhenevha vhahashu vha fhulufhedzeaho vho konḓelela u tovholwa miṅwaha minzhi musi mushumo wa Ṱhanzi dza Yehova wo thivhelwa. Vho vha vha si na tshelede nnzhi, fhedzi vho vha vhe na lutendo lwo khwaṱhaho na vhushaka ho khwaṱhaho na Yehova. Zwo vha takadza u vhona Bethele yavho ntswa. Musi vha tshi khou tshimbila henefho Bethele, vho vha vha tshi khou imba nyimbo dza Muvhuso nga Tshiafurika. A thi nga ḓo vhuya nda vuwa ndo hangwa tshenetsho tshiitea. Zwo vha zwi tshi tou vha vhuṱanzi ha uri Yehova u fhaṱutshedza zwihulu vhane vha konḓelela milingo nga u fhulufhedzea.

Musi ho no fhela u fhaṱiwa zwifhaṱo zwa davhi, ndo takalela u ṋea nyambo dza u ṋekedza Holo. Zwivhidzo zwa Malawi zwo vhuyelwa nga nzudzanyo dza ndangulo dza u fhaṱa Holo nga u ṱavhanya fhethu hune vhahashu vha si vhe na tshelede nnzhi. Tshifhingani tsho fhiraho, zwiṅwe zwivhidzo zwo vha zwi tshi ṱanganela fhethu ho itwaho nga thanda dza mubomo, ho fulelwaho nga hatsi. Vho vha vha tshi dzula kha bannga ndapfu dzo itwaho nga mavu. Zwino vhahashu vho shuma nga maanḓa uri vha fhise zwidina kha dzihonndo uri vha kone u fhaṱa holo dzine vha ṱanganela khadzo. Fhedzi vho vha vha tshi kha ḓi takalela u shumisa dzibannga ngauri vho vha vha tshi kona u sendelelana.

Ndo dovha nda takalela u vhona Yehova a tshi thusa vhathu uri vha vhe Vhakriste vho vhibvaho. Ndo takadzwa nga vhahashu vhane vha kha ḓi vha vhaswa vha vharema ngauri vho vha vho ḓiimisela u thusa nahone vho guda zwithu zwinzhi nga u ṱavhanya nge vha gudiswa nga ndangulo ya Yehova na nga u ita mushumo. Zwenezwo zwo ita uri vha kone u ita mushumo wo engedzeaho Bethele na zwivhidzoni. Zwivhidzo zwo khwaṱhiswa nga vhalavhelesi vha ḽiisela vhe vha vha vha tshi kha ḓi tou bva u vhewa nahone vhunzhi havho vho vha vho vhinga. Vhenevha vhavhingani vho khetha u sa vha na vhana kha tshino tshifhinga uri vha kone u itela Yehova zwo engedzeaho naho vhathu vhanzhi na miṱa yavho vha tshi lavhelela uri vha vhe na vhana.

Nga murahu ha u fhedza miṅwaha ya 52 ndi Afurika, ndo mbo ḓi vha na thaidzo dza mutakalo. Komiti ya Davhi ya Malawi yo humbela uri ri humiselwe Britain nahone Tshigwada tshi Langaho tsha tendelana na yeneyo phetho. Zwo ri ṱungufhadza u ṱutshela mushumo we ra vha ri tshi u funa, fhedzi vhahashu vha Bethele ya Britain vha khou ri fara zwavhuḓi samusi ro no aluwa.

Ndi a tenda uri phetho yavhuḓisa ye nda vhuya nda i ita ndi ya u tendela Yehova a tshi nndivhisa. Arali ndi vhe ndo ita zwithu nga nḓila yanga, ro vha ri tshi ḓo vha ri tshi khou amba maṅwe. Yehova o dzula a tshi ḓivha uri ndi tea u ita mini uri ndi ‘lugiselele nḓila yanga.’ (Mir. 3:5, 6) Musi ndi tshi kha ḓi vha muswa, ndo vha ndi tshi ṱoḓa u ḓivha uri khamphani khulwane i shuma hani. Fhedzi ndangulo ya Yehova yo nṋea mushumo une wa ita uri ndi fushee zwihulu. U shumela Yehova zwo ita uri ndi dzule ndo fushea.