MUSI ndi tshi vho kona u vhala dzenedzo bugu, ndo wana uri zwifanyiso zwe zwa vha zwo oliwa zwo vha zwi tshi ita uri ndi vhone zwithu nga ḽiṱo ḽa muhumbulo. Zwe nda zwi guda kha dzenedzo bugu, zwo nnyita uri ndi ṱoḓe u ḓivha zwo engedzeaho nga ha Bivhili.

Vhutshilo hanga ho thoma u ṱanganana musi hu tshi vha na Nndwa ya Vhuvhili ya Shango ngei India. Vhabebi vhanga vho fhandekana nahone nga murahu vha ṱalana. Ndo vha ndi sa koni u pfesesa uri ndi ngani vhathu vhane nda vha funa vha tshi nga ita zwenezwo zwithu. Ndo ḓipfa ndo tsikeledzea nahone ndo laṱea. Ho vha hu nṋe ṅwana ndi ndoṱhe nahone ho vha hu si na muthu we a vha a tshi nga nkhuthadza na u nṋea thikhedzo ye nda vha ndi tshi i ṱoḓa.

Nṋe na mme anga ro pfulutshela ngei Karachi. Ḽiṅwe ḓuvha Fred Hardaker we a vha e dokotela nahone e mulala, o khokhonya ha hashu. O vha e muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova. O vha e kha vhurereli vhuthihi na murumiwa we a ṋea muṱa wa hashu dzenedzo bugu. O humbela mme anga u guda navho Bivhili. Mme anga vho hana, fhedzi vha amba uri nṋe ndi nga vha ndi na dzangalelo. Ndo thoma u guda na Wahashu Hardaker nga vhege i tevhelaho.

 Nga murahu ha vhege dzi si gathi, ndo thoma u ya miṱanganoni ya Vhukriste ye ya vha i tshi farelwa kiliniki ya Wahashu Hardaker. Vhaaluwa vha ṱoḓaho u vha 12 vha Dziṱhanzi vho vha vha tshi ṱanganela henefho. Vho nkhuthadza nahone vha nṱhogomela sa murwa wavho. Ndi humbula nḓila ye vha amba ngayo na nṋe sa khonani yavho ya mbiluni nahone vho amba na nṋe vho ntsedza maṱoni, zwithu zwe nda vha ndi tshi zwi ṱoḓa nga tshenetsho tshifhinga.

Nga murahu, Wahashu Hardaker o nkhumbela uri ndi ṱuwe nae vhuḓinḓani ha tsimu. O ngudisa u shumisa phonograph u itela u tamba nyambo pfufhi dza Bivhili dzo rekhodiwaho. Dziṅwe nyambo dzi si gathi dzo rekhodiwaho dzo vha dzi tshi amba nga ho livhaho nahone dzo khukhulisa vhaṅwe vhathu ngauri vho vha vha sa takaleli mulaedza. Fhedzi u huwelela kha vhaṅwe vhathu zwo ita uri ndi takale. Ndo vha ndi tshi fhisetshela ngoho ine ya vha Bivhilini nahone ndi tshi takalela u i vhudza vhaṅwe.

Vhavhusi vha Britain vho tsikeledza Ṱhanzi dza Yehova musi maswole a Dzhapani a tshi ṱhasela India. Mafheleloni, nga July 1943 honoho u tsikeledzwa ho nkwama. Ṱhoho ya tshikolo ye ya vha i mufunzi wa Anglican, yo mpandela tshikoloni nga nṱhani “ha vhuḓifari” hanga. Yo vhudza mme anga uri u ḓikonanya hanga na Ṱhanzi dza Yehova zwi khou vhetshela vhaṅwe vhagudiswa tsumbo i si yavhuḓi. Mme anga vho dinalea nahone vha mmbudza uri ndi songo tsha konana na Dziṱhanzi. Nga murahu, vho nṱuwisa uri ndi ye u dzula na khotsi anga ngei Peshawar, ḓoroboni ine ya vha kule nga khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 1 370 u ya devhula. Vhushaka hanga na Yehova ho thoma u fhungudzea ngauri ndo vha ndi si tsha kona u wana zwiḽiwa zwa muya na u konana na vhahashu.

Nga 1947, ndo humela ngei Karachi u itela u wana mushumo. Musi ndi henefho, ndo ya nda dalela dokotela Hardaker. O nṱanganedza nga zwanḓa zwi dudelaho.

O mmbudzisa uri: “Ni khou dinwa nga mini?” O vha a tshi khou humbula uri ndo ḓela u lafhiwa.

Ndo fhindula nda ri: “A thi khou lwala. Ndi khou ṱoḓa u guda Bivhili.”

O mmbudzisa uri: “Ni khou ṱoḓa u thoma lini u guda?”

Ndo ri: “Zwino.”

O vha madekwana avhuḓi vhukuma ri tshi khou guda Bivhili. Ndo ḓipfa ndo khuthadzea ngauri ndo dovha nda ḓipfa ndi hayani, ndi vhukati ha vhathu vha Yehova. Mme anga vho lingedza nga nḓila dzoṱhe u nthivhela uri ndi si tsha ḓikonanya na Dziṱhanzi, fhedzi ndo vha ndo ḓiimisela u ita uri ngoho i vhe yanga. Nga ḽa 31 August 1947, ndo ḓiṋekedzela kha Yehova nga ndovhedzo. Ndo vha muvulanḓila wa tshifhinga tsho ḓalaho ndi na miṅwaha ya 17.

Ndo thoma u vula nḓila ngei Quetta he ha vha hu fhethu hune ha dzula maswole a Britain. Nga 1947, ḽeneḽo shango ḽo fhandekanywa ḽa vha India na Pakistan. * Honoho u fhandekana ho ita uri hu vhe na dzinndwa kha vhurereli nahone zwa ita uri vhathu vhanzhi vha pfulutshele kha maṅwe mashango. Kha ḓivhazwakale yoṱhe, ho vha hu sa athu u vhuya ha pfuluwa vhathu vhanzhi nga u rali. Vhathu vha ṱoḓaho u vha miḽioni dza 14 vho pfulutshela kha maṅwe mashango. Vhamuslim vhe vha vha vha tshi dzula ngei India, vho ya Pakistan nahone Vhahindu na Vhasikhs vhe vha vha vha tshi dzula Pakistan, vho ya India. Nga tshifhinga tsha yeneyo mipfuluwo, ndo ṋamela tshidimela ngei Karachi tshe tsha vha tshi tshi khou ya Quetta nahone tsho vha tsho ḓala lwe zwa ita uri ndi tshimbile ndo farelela tsimbi i re nga nnḓa hatsho.

Ngei Quetta, ndo ṱangana na George Singh we a vha e muvulanḓila o khetheaho a re miṅwahani ya vhu-20. George o nṋea baisigira ya kale uri ndi kone u tshimbila ngayo tsimuni ine ya vha na zwikwara. Tshifhinga tshinzhi ndo vha ndi tshi huwelela ndi ndoṱhe. Hu sa athu u fhela miṅwedzi ya rathi, ndo vha ndi na vhagudiswa vha Bivhili vha 17 nahone vhaṅwe vhavho vho ḓa ngohoni. Sadiq Masih we a vha e swole, ndi muṅwe wa vhathu vhe ra vha thusa uri vha dzhene ngohoni. O thusa nṋe na George u ṱalutshedzela dziṅwe khandiso dzo thewaho Bivhilini nga luambo lwa Luurdu lwe lwa vha lu tshi ambiwa Pakistan. Nga u ya ha tshifhinga, Sadiq o vha muhuweleli a fhiseaho wa mafhungo maḓifha.

Nga murahu, ndo humela ngei Karachi nahone nda shuma na Henry Finch na Harry Forrest vhe vha vha vhe vharumiwa vhaswa vhe vha vha vha tshi khou bva Tshikoloni tsha Gilead. Ndo guda zwithu zwinzhi vhukuma khavho! Ḽiṅwe ḓuvha ndo ya u huwelela na Wahashu Finch ngei Pakistan devhula. Ro wana vhathu vhanzhi vhane vha amba Luurdu tsini na thavha dza ngei  Pakistan. Vhenevho vhathu vho vha vha tshi ḓiṱukufhadza nahone vha tshi ṱoḓa u ḓivha ngoho ine ya vha Bivhilini. Nga murahu ha miṅwaha mivhili, ndo ya Tshikoloni tsha Gilead nahone ndo humela ngei Pakistan ndo no vha mulavhelesi wa ḽiisela wa tshifhinganyana. Ndo ya nda dzula na vhaṅwe vharumiwa vhararu hayani ha vharumiwa ngei Lahore.

Zwi ṱungufhadzaho ndi uri nga 1954, ho vha na dziphambano vhukati ha vharumiwa vhe vha vha vha tshi dzula ngei Lahore. Ndo kaidziwa lu vhavhaho ngauri ndo ita zwa vhutsilu nda dzhia sia kha dzenedzo phambano. Ndo ḓipfa ndo kwashekana vhukuma, nda phetha nga ḽa uri ndo kundelwa kha mushumo wanga wa vhurumiwa. Ndo humela ngei Karachi nahone nga murahu nda ya London kha ḽa England ndi tshi ṱoḓa u thoma nga huswa.

Tshivhidzo tshe nda vha ndi khatsho ngei London, tsho vha tshi na miraḓo minzhi ya muṱa wa Bethele. Pryce Hughes we a vha a tshi shuma Bethele o ngudisa nga nḓila yavhuḓi. Ḽiṅwe ḓuvha o mmbudza nga ha zwe zwa itea khae musi a tshi kaidzwa lu vhavhaho nga Joseph F. Rutherford we a vha e mulavhelesi wa mushumo wa u huwelela wa shango ḽoṱhe. Musi Wahashu Hughes a tshi lingedza u ḓiimelela, Wahashu Rutherford o dovha a mu kaidza lu vhavhaho. Ndo vha ndo mangala musi Wahashu Hughes a tshi khou nṱalutshedza zwe zwa itea a tshi khou ṅweṅwela. O mmbudza uri zwe zwa itea zwo mu dina mathomoni. Fhedzi nga murahu o ṱhogomela uri zwo vha zwi tshi ṱoḓea uri a kaidzwe nga nḓila i vhavhaho nahone zwo vha zwi tshi sumbedza nḓila ine Yehova a mu funa ngayo. (Vhaheb. 12:6) Zwe a zwi amba zwo nkwama nahone zwo nthusa uri ndi dovhe ndi shume ndo takala.

Nga tshenetsho tshifhinga, mme anga vho pfulutshela London nahone vho tenda u guda Bivhili na John E. Barr we nga murahu a vha muraḓo wa Tshigwada tshi Langaho. Vho ita mvelaphanḓa yavhuḓi vhukuma nahone vha lovhedzwa nga 1957. Nga murahu, ndo vhudzwa uri na khotsi anga vho guda na Ṱhanzi dza Yehova musi vha sa athu u lovha.

Ndo vhingana na Lene nga 1958, ane a amba Ludanish nahone o vha a tshi dzula ngei London. Nga ṅwaha u tevhelaho, ro vha na ṅwana wa musidzana ane a pfi Jane, ane a vha tanzhe kha vhana vhashu vhaṱanu. Ndo dovha nda vha na ndugelo ya u shuma Tshivhidzoni tsha ngei Fulham. Nga u ya ha tshifhinga, Lene o thoma u vha na thaidzo ya mutakalo nahone ra tea uri ri pfulutshele fhethu hune ha dudela. Nga 1967, ro pfulutshela Adelaide kha ḽa Australia.

Tshivhidzo tshashu tsha ngei Adelaide, tsho vha tshi na vhaaluwa vha 12 vho ḓodzwaho. Vho vha vha tshi ranga phanḓa nga u fhisea kha mushumo wa u huwelela. A zwo ngo ri dzhiela tshifhinga uri na riṋe ri bvele phanḓa ri tshi shumela Yehova nga yeneyo nḓila.

Nga 1979, ro vha na ṅwana wa vhuṱanu ane a pfi  Daniel. O vha e na vhulwadze ha Down syndrome * nahone o vha a sa ḓo tshila tshifhinga tshilapfu. U swika zwino a thi ḓivhi uri ndi nga ṱalutshedza hani vhuṱungu he ra vhu pfa. Ro ita zwoṱhe zwine ra nga kona u itela u ṱhogomela zwishaiwa zwawe ngeno ri tshi khou bvela phanḓa ri tshi ṱhogomela vhana vhashu vhaṋa. Nga zwiṅwe zwifhinga, Daniel o vha a tshi shanduka a vha na muvhala wa lutombo nga nṱhani ha u balelwa u fema. Zwenezwo zwo vha zwi tshi itwa nga nṱhani ha uri o vha e na mabuli mavhili kha mbilu nahone ro vha ri tshi tea u mu gidimisela vhuongeloni. Fhedzi hu sa londwi u sa vha hawe na mutakalo wavhuḓi, o vha o ṱalifha nahone e na lufuno. O vha a tshi funa Yehova nga mbilu yawe yoṱhe. Musi ri tshi rabela ri sa athu u ḽa zwiḽiwa, o vha a tshi paṱekanyisa zwanḓa, a kotamisa ṱhoho nahone a ri “Amen!” i bvaho vhudzivhani ha mbilu. Nga murahu o vha a tshi kona u ḽa zwiḽiwa zwawe.

Musi Daniel e na miṅwaha miṋa, o vha na khentsara ya marambo (acute leukemia.) Nṋe na Lene ro vha ro tsikeledzea vhukuma. Ndo vha ndo tsikeledzea lwe nda vha ndi si tsha kona na u humbula zwavhuḓi. Ḽiṅwe ḓuvha musi ro kulea nungo, mulavhelesi washu wa ḽiisela ane a pfi Neville Bromwich o ri dalela. Nga honoho vhusiku o ri kuvhatedza a tshi khou lila. Roṱhe ra lila. Lufuno lwawe na nḓila yavhuḓi ye a amba ngayo yo ri khuthadza vhukuma. O ṱuwa nga iri ya u thoma nga maḓautsha. Nga murahunyana Daniel o mbo ḓi lovha. U xelelwa ngae ho vha hu makhaulambilu e ra vha ri sa athu u vhuya ra ṱangana nao vhutshiloni hashu. Naho zwo ralo, ro konḓelela, ra fulufhela uri a huna tshithu na tshithihi naho hu lufu, tshine tsha nga fhandekanya nḓila ine Yehova a funa ngayo Daniel. (Vharoma 8:38, 39) Ro ṱulutshelwa u mu vhona musi a tshi vuswa shangoni ḽiswa ḽa Mudzimu!—Yoh. 5:28, 29.

Ndo farwa nga vhulwadze ha u oma lurumbu luvhili lwoṱhe, fhedzi ndi kha ḓi bvela phanḓa ndi tshi shuma sa muhulwane wa tshivhidzo. Zwe nda ṱangana nazwo zwo nthusa uri ndi pfele vhaṅwe vhuṱungu, zwihuluhulu vhane vha vha na dzithaidzo. A thi vha haṱuli. Nṱhani hazwo, ndi ḓivhudzisa uri: ‘Zwe vha sedzana nazwo zwo kwama hani nḓila ine vha ḓipfa ngayo na nḓila ine vha humbula ngayo? Ndi nga sumbedza hani uri ndi a vha funa? Ndi nga vha ṱuṱuwedza hani uri vha ite zwine Yehova a zwi funa?’ Ndi takalela u ita nyendo dza vhulisa tshivhidzoni! Ngoho ndi ya uri musi ndi tshi khuthadza vhaṅwe uri vha vhe na vhushaka havhuḓi na Mudzimu na u vha homolosa, ndi ḓipfa ndo khuthadzea nahone ndo homolowa.

Ndi ḓipfa u fana na mupsalme we a ri: “Kha mbilaelo nnzhi dze dza ndzhena, mbilu yanga yo ḓi takadzwa nga phumudzo [dza Yehova].” (Ps. 94:19) O nkhwaṱhisa musi ndi na thaidzo muṱani, u hanedzwa nga vhathu vha vhurereli, u kulea nungo na u tsikeledzea. Ngoho ndi ya uri Yehova o vha Khotsi wa vhukuma kha nṋe!