KHA bugu ya Esitere ri pfa nga ha muṅwe munna ane a pfi Maradokai we a tamba tshipiḓa tshihulwane kha mafhungo a re kha yeneyo bugu. O vha o thubiwa a tshi shuma nḓuni ya khosi kha ḽa Peresia. Zwenezwi zwo itea “misini ya [Khosi] Ahasiverosi,” we a thoma u vhusa nga 496 B.C.E. (Vhathu vhanzhi vha tenda uri yeneyi khosi ndi Xerxes wa U Thoma.) Maradokai o wanulusa nga ha tshimbevha tsha u vhulaya khosi, a mbo ḓi zwi thivhela. Khosi ya amba uri Maradokai a huliswe zwi tshi vhonwa nga vhathu vhoṱhe hu u itela u mu livhuwa. Nga murahu, musi Hamani we a vha a tshi vhenga Maradokai na vhaṅwe Vhayuda o no fa, khosi yo mbo ḓi ṋea Maradokai mushumo wa vhuimo ha nṱha. Zwenezwo zwo thusa Maradokai uri a kone u vhea mulayo we wa thusa Vhayuda vha Peresia uri vha si vhulawe vhoṱhe.—Esit. 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.

Vhaṅwe vhaḓivhazwakale vho amba uri bugu ya Esitere i sokou vha tshiṱori zwatsho na uri Maradokai ho ngo vhuya a tshila zwa vhukuma. Fhedzi nga 1941, vhagudi vha zwo fukulwaho mavuni vho wana zwiṅwe zwithu zwine zwa nga shumiswa sa vhuṱanzi vhu tikedzaho zwine Bivhili ya zwi amba nga ha Maradokai. Vho wana mini?

Vhaṱoḓisisi vho wana hu na huṅwe ho ṅwaliwaho nga kuṅwalele kwa cuneiform kwa ḽa Peresia nahone henefho ho ambiwa muṅwe munna ane a pfi Marduka (nga Tshivenḓa ndi Maradokai). Zwi vhonala u nga o vha a tshi shuma nga zwa dzitshelede ngei Shushani. Nga tshifhinga tshe ha wanala zwenezwo zwithu zwo ṅwalwaho nga ha Marduka, Arthur Ungnad ane a vha makone kha ḓivhazwakale ya henefho fhethu o ṅwala uri lwo vha lu lwa u tou thoma musi Maradokai a tshi ambiwa huṅwe fhethu nga nnḓa ha Bivhilini.

U bve tshee Ungnad a amba zwenezwo zwithu, hu na vhagudi vhanzhi vhe vha ṱalutshedzela zwithu zwinzhi zwi re na muṅwalo wa cuneiform wa ḽa Peresia. Zwiṅwe zwazwo ndi matombo maṱuku a vumba e a wanala kha mashubi a muḓi wa Persepolis. Eneo matombo o wanala kha mbulungelo ye ya vha i tsini na mbondo dza muḓi. Enea matombo ndi a tshifhingani tsha musi Xerxes wa U Thoma a tshi kha ḓi vhusa. Kha enea matombo, ho vha ho ṅwalwa nga luambo lwa Tshielamite nahone ho vha hu na madzina manzhi a wanalaho kha bugu ya Esitere. a

Vhunzhi ha matombo e a wanala Persepolis, a amba dzina ḽa Marduka we a vha a tshi shuma sa muṅwaleli nḓuni ya khosi ngei Shushani musi hu tshi kha ḓi vhusa Xerxes wa U Thoma. Ḽiṅwe ḽa eneo matombo ḽi amba uri Marduka o vha e muṱalutshedzeli. Zwenezwo zwi tshimbidzana zwavhuḓi na zwine Bivhili ya zwi amba nga ha Maradokai. O vha a tshi shumela khosi Ahasiverosi (Xerxes wa U Thoma) nahone o vha a tshi amba nyambo mbili kana u fhira. Maradokai o vha a tshi anzela u dzula getheni ḽa nnḓu ya khosi ngei Shushani. (Esit. 2:19, 21; 3:3) Ḽeneḽo gethe ḽo vha ḽi tshifhaṱo tshihulu nahone vhunzhi ha vhashumeli vha khosi vho vha vha tshi vha vha khou shuma henefho.

Hu na zwithu zwinzhi zwi fanaho vhukati ha Marduka o ambiwaho kha matombo e a wanala Persepolis na Maradokai o ambiwaho Bivhilini. Vho tshila fhethu huthihi, nga tshifhinga tshithihi nahone vho vha vhe na vhuimo vhu fanaho henefho fhethu huthihi. Zwenezwi zwithu zwoṱhe zwi sumbedza uri Marduka a nga vha e Maradokai.