1, 2. (a) Vhutshilo ho vha vhu tshi ḓo vha vhu hani arali ro vha ri si na Bivhili? (b) Ndi mini zwine zwa nga ri thusa uri ri vhuyelwe nga Ipfi ḽa Mudzimu?

EDZANI u vhona nga iṱo ḽa muhumbulo nḓila ye vhutshilo haṋu ha vha vhu tshi ḓo vha vhu ngayo arali no vha ni si na Bivhili? No vha ni nga si wane nyeletshedzo ya vhukuma ine na nga i fulufhela ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. No vha ni nga si wane phindulo dzi fushaho nga ha Mudzimu, vhutshilo na vhumatshelo. Nahone no vha ni nga si ḓivhe nḓila ye Yehova a shumisana ngayo na vhathu tshifhingani tsho fhiraho.

² Zwi takadzaho ndi uri a ri ho kha honoho vhuimo. Yehova o ri ṋea Ipfi ḽawe ḽine ḽa vha Bivhili. Nahone o khwaṱhisedza uri mulaedza une wa vha Ipfini ḽawe u ḓo ima wo khwaṱha lini na lini. Muapostola Petro o redza maipfi ane a vha kha Yesaya 40:8. Yeneyo ndimana a i ambi nga ha Bivhili yone ine; fhedzi i amba nga ha mulaedza u re Bivhilini. (Vhalani 1 Petro 1:24, 25.) Vhukuma, ri nga vhuyelwa nga u vhala Bivhili, zwihuluhulu musi ri tshi i vhala nga luambo lune ra lu pfesesa khwine. Vhane vha funa Ipfi ḽa Mudzimu ndi kale vha tshi pfesesa zwenezwo. Naho zwenezwo zwo vha zwi songo leluwa tshifhinga tshoṱhe, maḓanani a miṅwaha o fhiraho vhathu vha mbilu dzavhuḓi vho bvela phanḓa vha tshi ṱalutshedzela na u phaḓaladza Maṅwalo. Lutamo lwavho lwo vha lu tshi tshimbidzana na zwine Mudzimu  a zwi funa zwa uri ‘vhathu vha mifuda yoṱhe vha tshidzwe nahone vha vhe na nḓivho yo teaho ya ngoho.’—1 Tim. 2:3, 4.

3. Ri ḓo ṱolisisa mini kha ino thero? (Sedzani tshifanyiso tsha u thoma.)

³ Kha ino thero, ri ḓo ṱolisisa tsumbo dza nḓila ye Ipfi ḽa Mudzimu ḽa ima ngayo ḽo khwaṱha musi (1) nyambo dzi tshi shanduka, (2) musi hu tshi vha na tshanduko kha zwa politiki ine ya ṱuṱuwedza nḓila ine vhathu vha amba ngayo na (3) musi hu tshi thivhelwa ṱhalutshedzelo ya Bivhili. U haseledza nga ha dzenedzo tsumbo zwi ḓo ri thusa hani? Zwi ḓo ita uri ri fune Ipfi ḽa Mudzimu nga ho engedzeaho. Zwi ḓo dovha zwa ita uri ri fune Muṅwali wa Bivhili nga ho engedzeaho, we a ri ṋea yone u itela uri ri vhuyelwe.—Mixa 4:2; Vharoma 15:4.

4. (a) Nyambo dzi shanduka hani nga u ya ha tshifhinga? (b) Ndi mini zwine zwa sumbedza uri Mudzimu ha na tshiṱalula kha vhathu vha nyambo dzoṱhe, nahone zwenezwo zwi ita uri ni ḓipfe hani?

⁴ Nyambo dzi a shanduka nga u ya ha tshifhinga. Zwe maipfi a vha a tshi amba zwone kale, zwino a nga kha ḓi vha a tshi amba zwiṅwe zwithu. Khamusi ni nga humbula nga ha nḓila ye luambo lwaṋu lwa shanduka ngayo. Zwo tou ralo nga Luheberu na Lugerika lwa kale, dzine dza vha nyambo dze Bivhili ya ṅwalwa ngadzo. Luheberu na Lugerika lwa musalauno lwo fhambana vhukuma na luambo lwa kale lwa misini ya Bivhili. Nga zwenezwo, vhathu vhoṱhe vhane vha ṱoḓa u pfesesa Ipfi ḽa Mudzimu vha fanela u vhala ṱhalutshedzelo yaḽo—u katela na vhane vha ḓivha Luheberu na Lugerika lwa musalauno. Vhaṅwe vha humbula u nga vha fanela u guda Luheberu na Lugerika lwa kale u itela uri vha kone u pfesesa khwine Bivhili. Naho zwo ralo, vhenevho vhathu vha nga si vhuyelwe nga nḓila ine vha lavhelela ngayo. * Zwi takadzaho ndi uri Bivhili kana zwipiḓa zwayo zwo ṱalutshedzelwa nga nyambo dzi ṱoḓaho u vha 3 000. Zwi tou vha khagala uri Yehova u ṱoḓa vhathu vha “tshaka dzoṱhe, mirafho yoṱhe, na ndimi dzoṱhe” vha tshi vha na tshibuli tsha u vhuyelwa nga Ipfi ḽawe. (Vhalani Nzumbululo 14:6.) Naa zwenezwo a zwi iti uri ni vhe na vhushaka ha tsini-tsini na Mudzimu wa lufuno na a si na tshiṱalula?—Mish. 10:34.

5. Ndi mini zwe zwa ita uri Bivhili King James Version i vhe i swayeaho vhukuma?

⁵ Samusi nyambo dzi tshi shanduka nga u ya ha tshifhinga, na nyambo dze Bivhili ya ṱalutshedzelwa ngadzo dzo shanduka. Ṱhalutshedzelo ya Bivhili ye ya vha i tshi pfesesea nga hu leluwaho musi i tshi tou thoma u gandiswa, i nga kha ḓi sa pfeseswa khwine nga u ya ha tshifhinga. Ṱhogomelani Bivhili ye ya ṱalutshedzelwa nga Luisimane. Bivhili King James Version yo thoma u gandiswa nga 1611. Yo vha iṅwe ya Bivhili dza Luisimane dzi ḓivheaho vhukuma nahone yo vha na ṱhuṱhuwedzo khulwane vhukuma kha luambo lwa Luisimane. * Hu ṱhogomelwa uri yeneyo Bivhili King James Version a yo ngo shumisesa dzina ḽa Mudzimu. Yo shumisa dzina “Yehova” kha ndimana dzi si gathi nahone ya shumisa ipfi “MURENA” nga maḽeḓere-danzi kha dziṅwe ndimana dza Maṅwalo a Luheberu he mathomoni ha vha hu na dzina ḽa Mudzimu. Bivhili dze dza gandiswa nga murahu dzo shumisa ipfi “MURENA” nga maḽeḓere-danzi kha dziṅwe ndimana dza Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika. Nga yeneyo nḓila, Bivhili King James Version yo ṱhogomela uri dzina ḽa Mudzimu ḽi fanela u vhuyedzedzwa vhudzuloni haḽo kha Thestamennde Ntswa.

6. Ndi ngani ri tshi livhuha u vha na New World Translation?

⁶ Naho zwo ralo, maipfi manzhi a wanalaho kha King James Version, ndi maipfi a kale e a vha a tshi shumiswa maḓanani a miṅwaha o fhiraho. Zwo tou ralo na kha dziṅwe ṱhalutshedzelo dza Bivhili dza kale dza dziṅwe  nyambo. Ri livhuha vhukuma u vha na New World Translation of the Holy Scriptures yo ṱalutshedzelwaho nga luambo lwa musalauno. Yeneyi ṱhalutshedzelo i wanala yo fhelela kana i songo fhelela nga nyambo dzi fhiraho 150, zwenezwi zwi sumbedza uri vhathu vhanzhi vha a kona u vhala yeneyi ṱhalutshedzelo nga luambo lwavho. Yeneyo Bivhili yo ṅwalwa nga nḓila yo leluwaho nahone i swikelela mbilu dzashu. (Ps. 119:97) Zwi takadzaho ndi uri yeneyi Bivhili yo vhuyedzedza dzina ḽa Mudzimu vhudzuloni haḽo.

7, 8. (a) Ndi ngani Vhayuda vhanzhi vha ḓanani ḽa vhuraru ḽa miṅwaha B.C.E. vho kundelwa u pfesesa Maṅwalo a Luheberu? (b) Septuagint ya Lugerika ndi mini?

⁷ Nga zwiṅwe zwifhinga, tshanduko dza zwa politiki dzo ṱuṱuwedza nḓila ine vhathu vha amba ngayo. Ndi mini zwe Mudzimu a zwi ita u itela uri dzenedzo tshanduko dzi si ite uri vhathu vha si pfesese Ipfi ḽawe? Tsumbo dza tshifhingani tsho fhiraho dzi ri thusa u wana phindulo. Bugu dza u thoma dza 39 dza Bivhili dzo vha dzo ṅwalwa nga Vhaisiraele kana Vhayuda. Vho vha vhe vhathu vha u thoma vhe vha “vhudzwa maambiwa makhethwa a Mudzimu.” (Vharoma 3:1, 2) Naho zwo ralo, ḓanani ḽa vhuraru ḽa miṅwaha B.C.E., Vhayuda vhanzhi vho vha vha si tsha pfesesa Luheberu. Ndi ngani? Ndi nga nṱhani ha uri musi Alexander Muhulwane a tshi kunda tshipiḓa tshihulwane tsha shango, luambo lwa Lugerika lwo phaḓalala. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Zwenezwo zwo ita uri luambo lwa Lugerika lu vhe luambo lwo ḓoweleaho he ha vha hu tshi vhusa Vhagerika nahone vhathu vhanzhi vho thoma u amba Lugerika nṱhani ha u amba luambo lwavho lwa ḓamuni. Fhedzi musi Vhayuda vhanzhi vha tshi thoma u amba Lugerika, zwo thoma u vha konḓela uri vha pfesese Maṅwalo a Luheberu. Ndi mini zwe zwa thusa?

⁸ Vhukati ha ḓana ḽa vhuraru ḽa miṅwaha B.C.E., bugu ṱhanu dza u thoma dza Bivhili dzo ṱalutshedzelwa u bva kha Luheberu u ya kha Lugerika. Maṅwalo oṱhe a Luheberu o fhela u ṱalutshedzelwa ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E. Dzenedzo ṱhalutshedzelo dza Bivhili dzo thoma u ḓivhiwa sa Septuagint ya Lugerika. Septuagint ndi Bivhili ya u thoma ye ya ṱalutshedzela Maṅwalo oṱhe a Luheberu.

9. (a) Septuagint na dziṅwe ṱhalutshedzelo dza Bivhili dza kale dzo kwama hani vhavhali vha Ipfi ḽa Mudzimu? (b) Ndi ifhio ndimana ine na i takalela kha Maṅwalo a Luheberu?

⁹ Bivhili ya Septuagint yo ita uri zwi konadzee uri Vhayuda vhane vha amba Lugerika vha kone u vhala Bivhili ya Lugerika. Edzani u humbula nḓila ye vha vha vho takala ngayo musi vha tshi kona u pfa kana u vhala Ipfi ḽa Mudzimu nga luambo lwavho luswa! Nga u ya ha tshifhinga, zwiṅwe zwipiḓa zwa Bivhili zwo ṱalutshedzelwa nga dziṅwe nyambo dzo ḓoweleaho, dzi ngaho Lusyriac, Lugothic na Lulatin. Samusi vhavhali vha tshi vhala Maṅwalo nga luambo lune vha lu pfesesa, a zwi timatimisi uri vhanzhi vho vha vhe na ndimana dzine vha dzi takalela u fana na riṋe. (Vhalani Psalme ya 119:162-165.) Vhukuma, Ipfi ḽa Mudzimu ḽo bvela phanḓa ḽo ima ḽo khwaṱha hu sa londwi u shanduka ha dzinyambo.

10. Ndi ngani vhathu vhanzhi vha misini ya John Wycliffe vho vha vhe si na Bivhili?

¹⁰ Nga zwiṅwe zwifhinga, vharangaphanḓa vho lingedza u thivhela vhathu uri vha si vhe na Bivhili. Naho zwo ralo, vhathu vha fulufhedzeaho vho ima vho khwaṱha kha honoho u thivhelwa. Sa tsumbo, ṱhogomelani muṅwe mugudi wa zwa vhurereli wa ḓanani ḽa vhu-14 ḽa miṅwaha ane a pfi John Wycliffe. O vha a tshi tenda uri muthu muṅwe na muṅwe u fanela u vhuyelwa nga Ipfi ḽa Mudzimu. Fhedzi misini yawe, vhathu vha ngei England vho vha vha sa athu u vhuya vha pfa mulaedza u re Bivhilini nga luambo lwavho. Ndi ngani? Tshiṅwe tshiitisi ndi tsha uri vhunzhi havho vho vha vhe si na tshelede ya u renga Bivhili ngauri  kopi dzo vha dzo tou kopololwa nga tshanḓa nahone dzo vha dzi tshi ḓura vhukuma. Zwiṅwe hafhu, vhathu vhanzhi vho vha vha sa koni u vhala. Vhukuma, khamusi vho vha vho no vhuya vha pfa hu tshi vhaliwa Bivhili musi vha tshi ya kerekeni. Fhedzi khamusi vho vha vha sa pfesesi zwe vha vha vha tshi khou zwi pfa. Ndi ngani? Ndi nga nṱhani ha uri Bivhili (Vulgate) ye ya vha i tshi shumiswa Kerekeni yo vha yo ṅwalwa nga Lulatin. Naho zwo ralo, vhathu vhanzhi vho vha vha si tsha amba Lulatin! Yehova o ita hani vhungoho ha uri vhathu vha vhe na Bivhili nga luambo lwavho?—Mir. 2:1-5.

11. Wycliffe Bible yo vha na ṱhuṱhuwedzo ifhio kha vhathu?

¹¹ Nga 1382, ho gandiswa ṱhalutshedzelo ya Bivhili ya Luisimane ye nga murahu ya ḓivhiwa sa Wycliffe Bible. Nga u ṱavhanya, vhatevheli vha Wycliffe vhe vha vha vha tshi vhidzwa Lollards, vho thoma u vha na yeneyo Bivhili. Ngauri vho vha vha tshi ṱoḓa uri Ipfi ḽa Mudzimu ḽi kwame mbilu dza vhathu, vhenevho vhatevheli vhawe vho tshimbila nga milenzhe vha tshi ya miḓini u mona na England. Kanzhi vhenevho vhathu vho vha vha tshi vhalela vhathu vhane vha ṱangana navho zwiṅwe zwipiḓa zwa Wycliffe Bible nahone vho vha vha vha tshi vha ṋea kopi dza yeneyo Bivhili dzo kopololwaho nga tshanḓa. Vhuḓidini havho ho vha na mvelelo dzavhuḓi ngauri zwo ita uri vhathu vhanzhi vha vhe na dzangalelo kha Ipfi ḽa Mudzimu.

12. Vhafunzi vho vha vha tshi ḓipfa hani nga Wycliffe na zwe a zwi ita?

¹² Vhafunzi vho vha vha tshi ḓipfa hani? Vho vha vha tshi vhenga Wycliffe, Bivhili yawe na vhatevheli vhawe. Vharangaphanḓa vha vhurereli vho tovhola vhatevheli vhawe, vha goda kopi dza Wycliffe Bible nahone vha fhelisa dze vha kona u dzi wana. Naho Wycliffe o no lovha, o vha a tshi dzhiiwa sa mugunei. Vhukuma, naho zwi sa konadzei u pfisa vhuṱungu muthu o lovhaho, fhedzi vhafunzi vho ita uri hu fukulwe marambo a Wycliffe na uri a fhiswe nahone milora yawe i poswe mulamboni. Fhedzi Kereke yo kundelwa u fhelisa lutamo lwa vhathu vhe vha vha vha tshi ṱoḓa u vhala na u pfesesa Ipfi ḽa Mudzimu. Maḓanani a miṅwaha e a tevhela, vhathu vhanzhi ngei Yuropa na kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango, vho thoma u tikedza ṱhalutshedzelo na u phaḓaladzwa ha Bivhili u itela uri vhathu vha vhuyelwe.

13. Ndi khwaṱhisedzo ifhio ine ra vha nayo, nahone zwenezwi zwi khwaṱhisa hani lutendo lwashu?

¹³ Vhakriste ṋamusi, a vho ngo fanela u humbula  uri mushumo wa u ṱalutshedzela Septuagint, Wycliffe Bible, King James Version kana dziṅwe ṱhalutshedzelo wo vha wo hevhedzwa nga Mudzimu. Naho zwo ralo, musi ri tshi vusulusa zwithu zwa ḓivhazwakale na dziṅwe ṱhalutshedzelo nnzhi dze dza gandiswa, zwi ri ṋea vhuṱanzi vhu tevhelaho: Samusi Yehova o fulufhedzisa, Ipfi ḽawe ḽo ima ḽo khwaṱha. Naa zwenezwo a zwi khwaṱhisi lutendo lwaṋu uri zwithu zwoṱhe zwe Yehova a zwi fulufhedzisa zwi ḓo ḓadzea?—Yosh. 23:14.

14. Ipfi ḽa Mudzimu ḽi ita hani uri ri mu fune nga ho engedzeaho?

¹⁴ U guda nga ha nḓila ye Bivhili ya ima ngayo yo khwaṱha lwa miṅwaha minzhi, a zwi khwaṱhisi fhedzi lutendo lwashu, fhedzi zwi dovha zwa ita uri ri fune Yehova nga ho engedzeaho. * Fhedzi ndi ngani o ri ṋea Ipfi ḽawe? Nahone o ri khwaṱhisedza hani uri ḽi ḓo ima ḽo khwaṱha? Ndi nga nṱhani ha uri u a ri funa nahone u ṱoḓa u ri gudisa nḓila ine ra nga vhuyelwa ngayo. (Vhalani Yesaya 48:17, 18.) Yehova u a ri funa nahone na riṋe ri a mu funa na u thetshelesa ndaela dzawe.—1 Yoh. 4:19; 5:3.

15. Ri ḓo ṱolisisa mini kha thero i tevhelaho?

¹⁵ Zwi a pfala u phetha nga ḽa uri, samusi ri tshi dzhiela nṱha Ipfi ḽa Mudzimu, ri ṱoḓa u vhuyelwa ngaḽo nga vhuḓalo. Ri nga vhuyelwa hani nga u ita ngudo ya muthu nga eṱhe? Ri nga thusa hani vhane ra ṱangana navho tsimuni uri vha dzhiele nṱha Bivhili? Vhane vha gudisa tshivhidzoni vha nga ita hani vhungoho ha uri zwine vha khou zwi gudisa zwo thewa Maṅwaloni? Ri ḓo ṱolisisa phindulo dza dzenedzi mbudziso kha thero i tevhelaho.