Pfukelani kha mafhungo

Pfukelani kha zwi re ngomu

Tshiimo Tsha Nndwa Tsho Shanduka

Tshiimo Tsha Nndwa Tsho Shanduka

Tshiimo Tsha Nndwa Tsho Shanduka

NNDWA i dzulela u vha ya tshiṱuhu. I anzela u tshinyadza vhutshilo ha maswole na u ḓisa tshengelo kha vhadzulapo. Fhedzi miṅwahani ya zwenezwino, tshiimo tsha nndwa tsho shanduka. Nga nḓila-ḓe?

Nndwa dzine dza vha hone ṋamusi zwihuluhulu ndi dza vhadzulapo—nndwa vhukati ha zwigwada zwa vhadzulapo zwi pikisanaho zwi dzulaho shangoni ḽithihi. Nahone nndwa dza vhadzulapo dzi anzela u fhedza tshifhinga tshilapfu, dzi tshi sia vhathu vho tsikeledzea vhukuma, na u tshinyadza vhukuma shango u fhira nndwa vhukati ha mashango o fhambanaho. Muḓivhazwakale wa Spain ane a pfi Julián Casanova uri: “Nndwa dza vhadzulapo ndi dza tshiṱuhu, u shululwa ha malofha hune ha bveledza mpfu dza zwigidi, u vutshela nga zwa u ṱangana nga dzimbeu, u pfuluswa nga u tou kombetshedzwa, nahone zwo kalulaho vhukuma, ndi u fheliswa ha lushaka.” I ngoho, musi vhahura vha tshi vhulahana, zwi nga dzhia miṅwaha minzhi uri vhuṱungu vhu fhele.

U bva tshee Nndwa ya Maṱo ya fhela, ho vha na nndwa dzi si gathi dze dza vha hone vhukati ha mmbi dza tshaka dzo fhambanaho. Dzangano ḽa Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) ḽo vhiga uri: “Nndwa dzoṱhe nga nnḓa ha tharu he vhathu vha vha vho ḓiṱama vhukuma dzo vhigiwaho u bva nga 1999 u swika 2000 dzo vha dzi dza vhadzulapo.”

I ngoho, nndwa dza vhadzulapo dzi nga vhonala dzi si na khombo nahone dzi nga kha ḓi sa vhigiwa kha mihasho ya mafhungo ya shango ḽoṱhe, fhedzi vhuṱungu na ndozwo zwi bveledzwaho nga dzenedzo nndwa zwi a tsikeledza. Vhathu vha dzimilioni vho fa kha nndwa dza vhadzulapo. Zwi re zwone ndi uri miṅwahani ya mahumi mavhili o fhelaho, vhathu vha ṱoḓaho u vha milioni ṱhanu vho fa kha mashango mararu fhedzi o tshinyadzwaho nga nndwa—Afghanistan, Riphabuliki ya Vhudemokirati ya Congo, na Sudan. Kha mashango a Balkan, nndwa dza murafho dzo vhulaha vhathu vha ṱoḓaho u vha 250 000, nahone nndwa ya maravhele ye ya fhedza tshifhinga tshilapfu ngei Colombia yo vhulaha vhathu vha 100 000.

Tshiṱuhu tsha nndwa ya vhadzulapo tshi vhonala nga mvelelo yayo kha vhana. Muofisiri Muhulwane wa Yuno wa Dzitshavhi o amba uri mahumini a miṅwaha o fhelaho, vhana vha fhiraho milioni mbili vho fa kha nndwa dza vhadzulapo. Vhaṅwe vha milioni dza rathi vho tou huvhadzwa. Tshivhalo tsha vhana vhanzhi vhane vha khou gudiswa vhuswole tshi khou engedzea. Muṅwe ṅwana wa swole o ri: “Vho nngudisa. Vha nṋea tshigidi. Nda shumisa zwidzidzivhadzi. Nda vhulaha vhadzulapo vhanzhi. Yo vha i tshi sokou vha nndwa . . . Ndo vha ndi tshi sokou thetshelesa vhalangammbi. Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri zwo khakhea. Lwo vha lu si lutamo lwanga.”

Vhana vhanzhi vha re kha mashango ane ha dzulela u vha na nndwa vha aluwa vha sa ḓivhi mulalo. Vha tshila kha shango ḽe zwikolo zwa tshinyadzwa na hune ha shumiswa zwigidi nṱhani ha vhudavhidzano. Dunja a re na miṅwaha ya 14 o ri: “Vhathu vhanzhi vho vhulahwa . . . A hu tsha pfala zwiṋoni zwi tshi khou imba, hu pfala fhedzi vhana vha tshi khou lilela mme kana khotsi, mukomana kana khaladzi vho vhulahwaho.”

Ndi Zwifhio Zwiitisi?

Ndi mini zwine zwa ṱuṱuwedza dzenedzo nndwa dza tshiṱuhu dza vhadzulapo? Ndi vengo ḽa murafho na ḽa tshitshavha, phambano dza vhurereli, tshikhetho, na nndwa dza politiki zwoṱhe ndi zwiṱuṱuwedzi zwihulwane. Tshiṅwe tshiitisi tshihulwane ndi vhupangwa—vhupangwa ha u ṱoḓa u vhusa na tshelede. Kanzhi vharangaphanḓa vha politiki vha ṱuṱuwedzwa nga vhupangwa, vhune ha ita uri nndwa i bvele phanḓa. Muvhigo wo phaḓaladzwaho nga dzangano ḽa SIPRI wo ri vhathu vhanzhi vhane vha ṱanganela kha nndwa vho ḓiṱama “vha ṱuṱuwedzwa nga tseḓa.” Wonoyo muvhigo wo ḓadzisa nga uri: “Vhupangwa vhu sumbedzwa nga nḓila nnzhi, kha u vhambadzwa ha daimane nga vharangaphanḓa vha maswole na vha politiki nahone iṅwe nḓila ndi ya vhaswa vhane vha tswela tshitshavha vha tshi khou shumisa zwigidi.”

U vha hone ha zwiṱhavhane zwi sa ḓuri na zwi vhulayaho zwi ṋaṋisa mabulayo a vhathu. Kha mpfu dzi ṱoḓaho u vha 500 000—hune zwihuluhulu ndi vhafumakadzi na vhana—dzi bveledzwa nga zwigidi zwiṱuku. Kha ḽiṅwe shango ḽa Afurika, tshigidi tsha AK-47 tshi nga rengwa nga mutengo u linganaho na wa khuhu. Zwi ṱungufhadzaho ndi uri huṅwe fhethu zwigidi zwi khou thoma u ḓala u fana na dzikhuhu. Shangoni ḽoṱhe zwino hu anganyelwa uri hu na zwiṱhavhane zwa milioni dza 500—tshithihi kha vhathu vha 12 vhane vha khou tshila.

Naa vhuswina ha nndwa dza vhadzulapo ho vha luswayo lwa ḓana ḽa vhu-21 ḽa miṅwaha? Naa nndwa dza vhadzulapo dzi nga langea? Naa vhathu vha ḓo fheleledza vho litsha u vhulaha? Thero i tevhelaho i ḓo fhindula dzenedzi mbudziso.

[Bogisi kha siaṱari 4]

Mvelelo Dzi Ṱungufhadzaho Dza Nndwa Dza Vhadzulapo

Kha nndwa dza tshiṱuhu hune ha vha hu si khou shumiswa zwihali zwo bvelelaho, phesenthe dza 90 dza vhane vha tshinyadzwa ndi vhadzulapo nṱhani ha vhalwi. Graça Machel, ane a vha Muṅwaleli-guṱe Makone kha Mvelelo ya U Vutshela Vhana Nga Zwiṱhavhane uri: “Zwi vhonala uri kha zwiimo zwinzhi, vhana ndi vhone vho no kwamea, hu si u tshinyadzwa nga khombo, fhedzi nga nndwa.”

Maswole vho vha vha tshi shumisa maitele a u ṱangana nga dzimbeu nga u tou kombetshedza. Huṅwe fhethu ho tshinyadzwaho nga nndwa, maravhele a ṱangana nga dzimbeu nga u tou kombetshedza na vhasidzana vhane vha vha vha wana mivhunduni ye vha i kunda. Tshipikwa tsha vhenevho vhathu vhane vha kombetshedza nga zwa u ṱangana nga dzimbeu ndi tsha u ita uri hu vhe na nyofho kana u tshinya mbofho dza miṱa.

Nḓala na vhulwadze zwo vha hone nga ṅwambo wa nndwa. Iṅwe mvelelo ya nndwa ya vhadzulapo ndi ya u ṱavhiwa na u kaṋwa ha zwiliṅwa zwi si gathi, na tshumelo i si gathi ya zwa ngalafho arali i tshi ḓo vha hone, na u thuswa ha vhathu vha si gathi vhane vha ṱoḓa thuso nga tshaka dzoṱhe. Iṅwe ngudo kha nndwa dza vhadzulapo vha Afurika yo dzumbulula uri phesenthe dza 20 dza khuvhabvu dzo fa nga malwadze nahone phesenthe dza 78 nga nḓala. Phesenthe mbili fhedzi dzi fa nga ṅwambo wa nndwa.

U ya nga mbalotshikati, kha mimunithi ya 22 miṅwe na miṅwe muṅwe muthu u lozwa miraḓo ya mivhili kana u fa nga u kanda bomo dzo fukedzwaho mavuni. Hu anganyelwa uri hu na bomo dzo fukedzwaho mavuni dza milioni dza 60 u ya kha dza 70 dzi re mashangoni a fhiraho 60.

Vhathu vha a kombetshedzwa u pfuluwa mahayani avho. Shangoni ḽoṱhe, zwino hu na tshavhi dza milioni dza 50 nahone kha vhathu vho kombetshedzwaho u shavha shangohaya ḽavho—tshipiḓa tshavho ndi vhana.

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images