Complutensian Polyglot—Tshishumiswa Tsha Ndeme Tsha Kale Tshe Tsha Shumiselwa U Ṱalutshedzela

HU ṰOḒAHO u vha nga ṅwaha wa 1455, ho vha na tshanduko khulwane vhukuma siani ḽa u gandisa Bivhili. Johannes Gutenberg o shumisa mutshini wa u gandisa u itela u bveledza Bivhili ya u tou thoma u gandiswa a tshi shumisa mutshini. Zwenezwo zwa ita uri Bivhili i kone u wanala nga vhunzhi u fhira maṅwalwa e a vha a tshi tou ṅwalwa nga zwanḓa. Mafheleloni, Bivhili dzo vha dzi tshi vho bveledzwa nga vhunzhi nahone nga mutengo wa fhasi. Hu si kale, Bivhili ya mbo ḓi vha bugu i phaḓaladzwaho u fhira bugu naho i ifhio shangoni.

Bivhili yo bveledzwaho nga Gutenberg yo vha yo ṅwalwa nga Lulatini. Fhedzi vhagudi vha Yuropa vha ṱhogomela uri vha ṱoḓa Bivhili nga nyambo dzavho dza ḓamuni—nga Luheberu na nga Lugerika. Vhakatolika vho vha vha tshi dzhia Vulgate ya Lulatini sa yone nzudzanyo yo teaho i yoṱhe ya Bivhilili, naho zwo ralo yo vha i si ya ndeme tshoṱhe nga ṅwambo wa zwiitisi zwivhili zwihulwane. Nga ḓana ḽa vhu-16 ḽa miṅwaha, vhathu vhanzhi vho vha vha sa pfesesi Lulatini. Hafhu, nga murahu ha miṅwaha ya tshigidi, Vulgate yo wanala i na vhukhakhi vhunzhi.

Vhaṱalutshedzeli na vhagudi vho vhona hu na ṱhoḓea ya u vha na Bivhili nga nyambo dzavho, na u khwinisa ṱhalutshedzelo dza Lulatini. Nga 1502, mukhadinala Jiménez de Cisneros, we a vha e mueletshedzi wa Khosi Isabella wa u Thoma wa ḽa Spain siani ḽa zwa politiki na ḽa muya, a humbula u fusha ṱhoḓea dzavho nga khandiso nthihi fhedzi. Tshenetsho tshishumiswa tsha u ṱalutshedzela tsha ḓivhazwakale tsho mbo ḓi vhidzwa Complutensian Polyglot. Cisneros o vha a tshi khou ṱoḓa u bveledza Polyglot, kana Bivhili i re na nyambo dzo vhalaho, ye ya vha i tshi katela Luheberu, Lugerika, na Lulatini, na zwiṅwe zwipiḓa zwo ṱalutshedzelwaho nga Luaramiki. Maitele a u gandisa nga mutshini o vha a tshi kha ḓi tou bva u thoma, ngauralo honoho u gandisa ho vha hu tshi ḓo vha mvelaphanḓa ya vhuimo ha nṱha siani ḽa zwa u gandisa.

Cisneros a thoma wonoyo mushumo u ṱoḓaho tshifhinga, maanḓa, na ṱhogomelo nga u renga maṅwalwa manzhi a Luheberu lwa kale, e vhunzhi hao a vha a tshi wanala kha ḽa Spain. O dovha a kuvhanganya maṅwe maṅwalwa o fhambanaho a Lugerika na Lulatini. Zwenezwi zwo vha zwi tshi ḓo vha mutheo wa maṅwalo a Polyglot. Cisneros o ṋea mushumo wa u kuvhanganya eneo maṅwalwa tshigwada tsha vhagudi vhe a vha wana Yunivesithi ntswa ya Alcalá de Henares, kha ḽa Spain. Muṅwe wa vhagudi vhe vha humbelwa u ita wonoyo mushumo o vha a tshi pfi Erasmus wa ngei Rotterdam, fhedzi onoyu munna ane a ḓivha nyambo nnzhi a ḓivheaho a hana honoho u rambiwa.

Vhenevho vhagudi vho dzhia miṅwaha ya fumi vha tshi khou u ita wonoyo mushumo muhulwane, nga murahu ha zwenezwo vha fhedza miṅwe miṅwaha miṋa vha tshi khou gandisa. Ho vha hu na vhuleme vhunzhi ha zwa thekhiniki, samusi mitshini ya u gandisa ya ḽa Spain yo vha i sa koni u gandisa luambo lwa Luheberu, Lugerika, kana Luaramiki. Nga Zwenezwo, Cisneros o thola muḓivhi wa mitshini ya u gandisa ya Spain ane a pfi Arnaldo, Guillermo Brocario, uri a lugise wonoyo mutshini uri u kone u gandisa nga dzenedzi nyambo. Nga zwenezwo, ha thoma u gandiswa nga ṅwaha wa 1514. Dzenedzo volumu dza rathi dzo fhedzwa u gandiswa nga ḽa 10 July, 1517, miṅwaha miṋa nga murahu ha lufu lwa mukhadinala. Ho gandiswa kopi dzi ṱoḓaho u vha maḓana a rathi dza yeneyo bugu yoṱhe, nahone zwi mangadzaho ndi uri zwenezwi zwo itea nga tshifhinga tshee  Tshigwada tsha U Ṱarafa tsha Spain tsha vha tsho tou ḓiṋea maanḓa. *

U Dzudzanywa Ha Wonoyu Mushumo

Siaṱari ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa Polyglot ḽo vha ḽi na mafhungo manzhi. Volumu nṋa dzayo dze dza vha dzi na Maṅwalo a Tshiheberu, maṅwalo a Vulgate o vha tshi wanala vhukati ha siaṱari ḽiṅwe na ḽiṅwe; maṅwalo a Tshiheberu o vha e kha khoḽomo ya nga nnḓa; nahone maṅwalwa a Lugerika, u katela na Lulatini lwo ṱalutshedzelwaho vhukati ha maipfi o vha e kha khoḽomo ya nga ngomu. Nga matungo a siaṱari ho vha ho sumbedzwa vhubvo ha maipfi a Luheberu. Nga fhasi magumoni a siaṱari ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa maṅwalo maṱanu a u thoma, vhadzudzanyi vha eneo maṅwalo vho katela na Targum of Onkelos (ṱhalutshedzelo ya Luaramiki ya bugu ṱhanu dza u thoma dza Bivhili) u katela na ṱhalutshedzelo ya Lulatini.

Volumu ya vhuṱanu ya Polglot yo vha i na khoḽomo mbili dza Maṅwalo a Tshigerika. Iṅwe khoḽomo yo vha yo ṱalutshedzelwa nga Lugerika, nahone iṅwe yo vha yo ṱalutshedzelwa nga Lulatini lune lwa bva kha Vulgate. U tshimbidzana ha eneo maṅwalo nga nyambo dzoṱhe ho sumbedzwa nga maḽeḓere maṱuku ane a livhisa muthu ane a khou vhala kha ipfi ḽo teaho kha khoḽomo iṅwe na iṅwe. Maṅwalwa a Tshigerika a Polyglot ndi one Maṅwalo a Tshigerika, kana “Thestamennde Ntswa,” e a thoma u fhedzwa na u thoma u gandiswa, nahone ha tevhela nzudzanyo ye ya lugiselelwa nga Erasmus.

Vhagudi vho shumisa ṱhogomelo kha u vhalulula maṅwalwa a volumu ya vhuṱanu lwe ha wanala vhukhakhi vhu linganaho 50 fhedzi. Nga ṅwambo wa ṱhogomelo yo raloho ya vhagudi, vhasasaladzi vha musalauno vho amba uri yo vha i ya nṱha u fhira maṅwalwa a Tshigerika a Erasmus. Kuṅwalele kwa vhuimo ha nṱha kwo shumiswaho kwa Tshigerika kwo vha ku kwavhuḓi vhukuma ku tshi tou fana na maṅwalwa a kale e a vha o ṅwalwa nga tshanḓa. Kha bugu yawe ine ya pfi, The Printing of Greek in the Fifteeth Century, R. Proctor u ri: “Spain ḽi fanela u ṱhonifhiwa nga ṅwambo wa uri ḽo bveledza wonoyo mufuda wa Lugerika lwa u tou thoma, nga hu sa timatimisi Spain ndi ḽone ḽine ḽa vha na kuṅwalele kwavhuḓisa kwa Lugerika kwe kwa vhuya kwa bveledzwa.”

Volumu ya vhurathi ya Polyglot yo vha i na zwithu zwo fhambanaho zwine zwa thusa u guda Bivhili: ṱhalusamaipfi ya Luheberu na Luaramiki, ṱhalutshedzelo dza madzina a Lugerika, Luheberu, na a Luaramiki, phenḓaluambo ya Luheberu, na index ya Lulatini ya ṱhalusamaipfi. Ndi ngazwo Complutesian Polyglot yo vha i tshi dzhiiwa sa “tsumbo ya nṱhesa ya vhutsila ha u gandisa na saintsi ya Maṅwalo.”

Cisneros o vha e na muhumbulo wa u “vusa dzangalelo ḽa maṅwalo a kale,” naho zwo ralo o vha a si na lutamo lwa u ita uri Bivhili i waniwe nga vhathu vhoṱhe. O vha a tshi humbula uri “Ipfi ḽa Mudzimu a ḽo ngo ṅwalelwa uri ḽi kone u pfeseswa nga vhathu zwavho.” Hafhu, o vha a tshi tenda uri “Maṅwalo o vha a sa faneli u ṱalutshedzelwa nga dziṅwe nyambo nga nnḓa ha nyambo tharu dze Mudzimu a dzi tendela kha muṅwalo wo ṅwalwaho nga nṱha ha ṱhoho ya Murwa wawe o fhahewaho.” * Nga tshenetshi tshiitisi, Complutensian Polyglot yo vha i songo ṱalutshedzelwa nga Lupania.

U Vhambedza Vulgate Na Nyambo Dza U Thoma

Nḓila ye Polyglot ya itwa ngayo yone iṋe yo bveledza u sa anḓana vhukati ha vhagudi vhe vha i bveledza. Mugudi a ḓivheaho wa Mupania ane a  pfi Antonio de Nebrija * o vha o ṋewa vhuḓifhinduleli ha u sedzulusa maṅwalwo a Vulgate e a vha a tshi ḓo wanala kha Bivhili ya Polyglot. Naho Kereke ya Katolika yo vha i tshi dzhia Vulgate ya Jerome sa yone nzudzanyo yo teaho i yoṱhe, Nebrija o vhona ndeme ya u vhambedza Vulgate na Luheberu lwa u thoma, Luaramiki, na maṅwalwa a Tshigerika a u thoma. O vha a tshi khou ṱoḓa u khakhulula vhukhakhi he ha vha vhu hone kha kopi dza Vulgate.

U itela u dzudzanya phambano dze dza vha dzi hone vhukati ha Vulgate na nyambo dza u thoma, Nebrija o ṱuṱuwedza Cisneros a ri: “Vhonetshela hafhu nga dziṅwe mbone mbili dza vhurereli hashu, nga Luheberu na Lugerika. Ṋea malamba vhe vha ḓikumedzela wonoyu mushumo.” O dovha a mu eletshedza nga maipfi a tevhelaho: “Tshifhinga tshoṱhe musi ri tshi ṱangana na u fhambana ha maṅwalwa a Lulatini a Thestamennde Ntswa, ri fanela u a vhambedza na maṅwalwa a Lugerika. Tshifhinga tshoṱhe musi hu tshi vha na u sa tshimbidzana vhukati ha maṅwalwa a Lulatini o fhamba-fhambanaho kana vhukati ha maṅwalwa a Lulatini na a Lugerika a Thestamennde ya Kale, ri fanela u ṱolisisa maṅwalwa a Luheberu lwa u thoma u itela u wana vhungoho ha eneo mafhungo.”

Cisneros o aravha hani? Kha marangaphanḓa awe a re kha Bivhili ya Polyglot, Cisneros o bvisela muhumbulo wawe khagala. O ri: “Ro vhea ṱhalutshedzelo ya Lulatini ya Jerome a ṱhonifheaho vhukati ha ya Tshikolo tsha vhayuda [maṅwalwa a Tshiheberu] na Kereke dza Vhubvaḓuvha [maṅwalwa a Tshigerika], u tou fana na mbava mbili dze dza fhahewa nga thungo ha Yesu, ane a imela Kereke ya Roma, kana ya Latini.” Ngauralo Cisneros ho ngo tenda Nebrija a tshi khakhulula Vulgate ya Lulatini u tendelana na nyambo dza u thoma dza eneo maṅwalwa. Mafheleloni, Nebrija a phetha nga u ṱutshela wonoyo mushumo nṱhani ha u dzhenisa dzina ḽawe kha yeneyo mvusuluso yo khakheaho.

Comma Johanneum

Naho Bivhili ya Polyglot ya Alcalá de Henares yo sumbedza mvelaphanḓa kha u bveledza maṅwalwa o khwiniswaho nga nyambo dza u thoma dza Bivhili, vhaṅwe vhagudi vho vha vha tshi kha ḓi tevhela sialala. Vulgate yo vha i tshi dzhielwa nṱha vhukuma lwe na vhadzudzanyi vhayo nga tshiṅwe tshifhinga vha vha vha tshi kombetshedzea u khakhulula maṅwalwa a Tshigerika a “Thestamennde Ntswa” uri a kone u tshimbidzana na a Lulatini, nṱhani ha uri a Lulatini a tshimbidzane na a Tshigerika. Ḽiṅwe ḽa enea maṅwalwa ndi ḽiṅwalwa ḽi ḓivheaho vhukuma ḽine ḽa pfi comma Johanneum. * Wonoyo mubulo a u wanali na fhethu na huthihi kha maṅwalwa a kale a Tshigerika, zwine zwa sumbedza uri u nga vha wo dzheniswa maḓanani manzhi a miṅwaha o fhiraho nga phanḓa ha musi  Yohane o no ṅwala luṅwalo lwawe, nahone a u wanali na kha maṅwalwa a kale a Lulatini a Vulgate. Nga zwenezwo, Erasmus a bvisa wonoyo mubulo wo tou dzheniswaho kha “Thestamennde Ntswa” yawe ya Tshigerika.

Vhadzudzanyi vha Polyglot vho pfa vha tshi teledza u shandukisa ndimana dze dza vha dzi tshipiḓa tsha sialala ḽa Vulgate miṅwahani ya maḓana yo fhiraho. Ngauralo, vho litsha u bvisa mibulo yo khakheaho ya maṅwalwa a Lulatini nahone vha i ṱalutshedzela na u i dzhenisa kha maṅwalwa a Tshigerika uri dzenedzo khoḽomo mbili dzi tshimbidzane.

Yo Shuma Sa Mutheo Wa Ṱhalutshedzelo Ya Bivhili Ntswa

Ndeme ya Complutensian Polyglot a yo ngo ḓisendeka fhedzi nga uri i na nzudzanyo ya u tou thoma yo gandiswaho ya Maṅwalo a Tshigerika a Septuagint ye ya thoma u gandiswa. Samusi “Thestamennde Ntswa” ya Tshigerika ya Erasmus yo vha Maṅwalwa a Ṱanganedzwaho a Maṅwalo a Tshigerika (sa mutheo wa ṱhalutshedzelo dza dziṅwe nyambo), na maṅwalwa a Tshiheberu a Polyglot o vha mutheo wo khwiniswaho wa Maṅwalo a Luheberu na Luaramiki. * William Tyndale o shumisa yeneyi Polyglot sa mutheo wa maṅwalwa a Tshiheberu musi a tshi khou ṱalutshedzela Bivhili ya Luisimane.

Ngauralo, mushumo wa vhagudi vhe vha bveledza Complutensian Polyglot wo vha tshipiḓa tsha ndeme kha mvelaphanḓa ya u funza zwithu zwa Maṅwalo. Yeneyo khandiso yo gandiswa nga tshifhinga tshe dzangalelo ḽe ḽa vha ḽi tshi khou engedzea ḽa Bivhili ngei Yuropa ḽa vha ḽi tshi khou thoma u ṱuṱuwedza u ṱalutshedzelwa hayo nga nyambo dza vhathu zwavho. Polyglot yo shuma sa mathomo e a thusa kha u khwiniswa na u vhulungwa ha maṅwalwa a Tshigerika na a Tshiheberu. Zwoṱhe hezwi, zwi tshimbidzana na ndivho ya Mudzimu ya uri “maambiwa a Yehova ndi tshedza,” ‘fhungo ḽa Mudzimu washu ḽi ḓo ima lini na lini.’—Psalme ya 18:30; Yesaya 40:8; 1 Petro 1:25.

[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tshifanyiso kha siaṱari 29]

Cardinal Jiménez de Cisneros

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tshifanyiso kha siaṱari 30]

Antonio de Nebrija

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid