Mitambo Ya Kale Na Ndeme Ya U Kunda

“VHADZIA-TSIMBE vhone vho vha vha ḓi-dzimaho kha zwoṱhe.” “Naho muthu a tshi lwa-vho ha ambadzwi maala, arali e si mulwi vhukuma.”—1 Vha-Korinta 9:25; 2 Timotheo 2:5.

Mitambo ye muapostola Paulo a ambela khayo yo vha i tshithu tsha ndeme kha mvelaphanḓa ya Gerika ḽa kale. Ndi mini zwine ḓivhazwakale ya ri vhudza zwone nga ha yeneyo mitambo na zwithu zwe zwa vha zwi tshi bvelela khayo?

Zwenezwino, ṱano ḽa mitambo ya Tshigerika, Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Mutambo na Gundo”), ḽo vha ḽo farelwa Holoni ya Mitambo ya Roma. * Zwe zwa ṱaniwa zwo ṋea dziṅwe phindulo dza yeneyo mbudziso na u ri ṋea zwiṅwe zwithu zwine ra tea u humbula nga hazwo malugana na nḓila ine Vhakriste vha fanela u dzhia ngayo mitambo.

Tshithu Tsho Khetheaho Tsha Kale

Gerika a si ḽone ḽa u thoma u ṱanganela kha mitambo. Naho zwo ralo, hu ṱoḓaho u vha nga ḓana ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E., murendi wa Mugerika a vhidzwaho Homer o ṱalusa lwonolwo lushaka sa lune lwa vha na tshivhindi na muya wa u ṱaṱisana, he lwa vha lu  tshi dzhiela nṱha vhukuma vhutsila ha mmbi na u fhisetshela mitambo. Ṱano ḽo ṱalusa uri vhuṱambo ha u thoma ha Tshigerika ho thoma sa tshiitea tsha vhurereli u itela u hulisa midzimu dzimpfuni dza vhathu vha ṱhonifheaho. Sa tsumbo, Iliad yo ṅwaliwaho nga Homer, bugu ya kale vhukuma ya Tshigerika, yo ṱalusa nḓila ye vhadziammbi vha ṱhonifheaho, dzikhonani dza Achilles, vha vhea ngayo fhasi zwiṱhavhane zwavho musi hu tshi khou itwa mikhuvha lufuni lwa Patroclus nahone vha ṱaṱisana hu u ṱoḓa u vhona u ri ndi nnyi a re na maanḓa nga u lwa nga mavili, u ita tsimbe, u posa tsimbi dzi lemelaho na dzhavelini, na u ṱaṱisana nga goloi dza nndwa.

Vhuṱambo vhu fanaho ho thoma u pembelelwa kha ḽoṱhe ḽa Gerika. Bugu i ambaho nga ṱano i ri: “Vhuṱambo ho vha hu tshi ṋea tshibuli tshavhuḓi tshee Vhagerika, nga ṅwambo wa u ṱhonifha midzimu yavho vha ṱutshela dziphambano dzavho dzi sa fheli na dza tshifhinga tshoṱhe, na u litsha muya wa u ṱaṱisana wo ḓoweleaho nahone vha thoma u tovhola mulalo: une wa vha wa muṱaṱisano wa mutambo.”

Zwigwada zwi dzulaho ḓoroboni zwo thoma mukhuvha wa u kuvhangana fhethu ho ḓoweleaho ha vhurereli u itela u ṱhonifha midzimu yavho nga u ita miṱaṱisano ya mitambo. Nga u ya ha tshifhinga, vhuṱambo vhuṋa ho raloho—ha Olympic na ha Nemean, hoṱhe he ha vha hu tshi livhiswa kha Zeus, na ha Pythian na ha Isthmian, he ha vha hu tshi livhiswa kha Apollo na Poseidon—ho vha na maanḓa vhukuma u vhuya u swika hu tshi wana dzina ḽa uri vhuṱambo ha Panhellenic. Zwenezwo zwi amba uri ho vha hu tshi dzhenelwa nga vhatambi vha kha ḽoṱhe ḽa Gerika. Kha honoho vhuṱambo ho vha hu tshi itwa tshiṱhavhelo na thabelo nahone vha dovha vha hulisa midzimu yavho nga mutambo muhulwane kana nga miṱaṱisano ya vhomakone.

Vhuṅwe ha honoho vhuṱambo ha kalesa na ha vhuimo ha nṱha, vhune ha ambiwa uri ndi ha 776 B.C.E., he ha vha hu tshi farwa nga murahu ha miṅwaha miṋa tshifhinga tshoṱhe u itela u hulisa Zeus ngei Olympia. Vhu tevhelaho nga vhuhulwane ho vha vhu vhuṱambo ha Pythian. Ho vha vhu tshi farelwa fhethu ha mudzimu we a vha a tshi rabelwa vhukuma nga tshenetsho tshifhinga tsha kale, ngei Delphi, nahone na henefho ho vha hu tshi dovha ha katelwa na mitambo. Fhedzi musi hu tshi huliswa muhulwane wa zwirendo na muzika, Apollo, ho vha hu tshi ombedzelwa u imba na u tshina.

Zwe Zwa Vha Zwi Tshi Itwa Khayo

Musi ri tshi i vhambedza na mitambo ya musalauno, yo vha i si na masia manzhi, nahone yo vha i tshi dzhenelelwa nga vhanna fhedzi. Ho vha hu si na masia a fhiraho fumi. Zwifanyiso, zwo ṅwaliwaho kha tshifanyiso tsho vhaḓiwaho, na miolo i re kha midzio zwo ṱaniwaho Holoni ya Mitambo zwi na zwiṅwe zwa eneo masia.

Ho vha hu na miṱaṱisano ya milenzhe ya vhulapfu vhu fhiraho zwikhala zwiraru—tshitediamu, tsha mithara dza 200; mbambe dza u gidimiwa luvhili, ṋamusi dzi nga vha mithara dza 400; nahone mbambe ya tshikhala tshilapfu, yo vha i tshi ṱoḓa u vha mithara dza 4500. Vhoramitambo vho vha vha tshi gidima na u ita nyonyoloso vha songo ambara tshithu. Vhatambi vha mutambo wa pentathlon vho vha vha tshi ṱaṱisana kha masia maṱanu: u gidima, u fhufha nzambo khulwane, u posa tsimbi dzi lemelaho, dzhavelini, na tsimbe. Miṅwe mitambo yo vha i tshi katela mutambo wa mavili na mutambo wa mavili wo ṱanganaho na tsimbe, i ṱaluswaho nga uri ndi “mutambo wa tshiṱuhu wo ṱanganaho nndwa ya mavili na tsimbe u songo ambara tshithu zwanḓani.” Ha dovha ha vha na mbambe ya goloi dza nndwa mithara dzi ṱoḓaho u vha 1600, nga goloi dzi songo valeaho nga murahu dzi re na malinga maṱuku nahone dzi kokodzwaho nga bere ṱhuku kana khulwane mbili kana nṋa.

 Nndwa ya mavili yo vha i ya tshiṱuhu vhukuma nahone nga zwiṅwe zwifhinga hu tshi fiwa. Kha mavili avho, vhoramitambo vho vha vha tshi ambara mukumba wo khwaṱhaho wo ṱumetshedzwaho zwitsimbi. Ndi ngazwo muṅwe mutambi ane a pfi Stratofonte a songo tsha ḓi ḓivha musi a tshi ḓi sedza kha tshivhoni nga murahu ha awara nṋa dza nndwa ya mavili. Zwifanyiso na miolo zwa kale zwo khwaṱhisedza uri vhalwi vha mavili vho vha vha tshi tshinyala zwifhaṱuwo nga nḓila i ofhisaho.

Kha tsimbe, milayo yo vha i tshi hanela u fara tshipiḓa tsha nga nṱha tsha muvhili, nahone a kundaho o vha e ane a thoma u wisela fhasi ane a khou lwa nae luraru. Kha nndwa ya mavili yo ṱanganaho na tsimbe ho vha hu si na thivhelo dzo raloho. Vhane vha khou lwa vho vha vha tshi nga raha, u rwa nga mavili, na u rovha zwinungo. Thivhelo dze dza vha dzi hone ndi dza u ṋongola ḽiṱo, u ṅwaya, na u luma. Tshipikwa ndi tsha u wisa ane wa khou lwa nae uri a si tsha tsukunyea na u mu kombetshedza uri a tende uri o kundwa. Vhaṅwe vho zwi dzhia u “mutambo wa nṱha wa kha yoṱhe ya Olympia.”

Nndwa yo ḓoweleaho vhukuma ya mavili yo ṱangana na tsimbe ya tshifhingani tsha kale hu ambiwa uri yo lwiwa Olympic nga 564 B.C.E. Arrhachion, we a tzhipiwa mukulo, o vha a tshi khou ṱoḓa u rovha zwikunwane zwa we a vha a tshi khou lwa nae. We a vha a tshi khou lwa nae, nge a vha a tshi khou pfa vhuṱungu vhuhulu, a tenda uri o kundwa nga tshifhinga tsha musi Arrhachion a sa athu fa. Vhahaṱuli vho amba uri tshitumbu tsha Arrhachion tshi fanela u ṋewa gundo!

Mbambe ya goloi dza nndwa yo vha i tshiitea tsha nṱha nahone ya dovha ya vha yo ḓoweleaho vhukuma kha aristocrat, samusi ane a kunda o vha e si mureili, fhedzi o vha e muṋe wa goloi na bere. Zwifhinga zwa ndeme zwo vha zwi mathomoni a mbambe, vhareili vho vha vha tshi fanela u dzula vhe kha mitalo yavho, nahone zwa ndeme vhukuma musi vha tshi khona magumoni oṱhe a mutalo. Vhukhakhi vhu nga ita uri hu vhe na khombo lune zwa ita uri tshenetshi tshiitea tsho ḓoweleaho tshi takadze.

Zwe Vho Kundaho Vha Vha Vha Tshi Zwi Wana

“Vha-ita-mbambe hu gidima vhoṱhe, dzánga ḽa waniwa nga muthihi.” (1 Vha-Korinta 9:24) U kunda tsho vha tshi tshone tshithu tsha ndeme. Ho vha hu si na silivhere kana koporo, vhuimo ha vhuvhili kana ha vhuraru. Ṱano ḽo ṱalusa uri: “Gundo, ‘Nike,’ tsho vha tshi tshipikwa tshihulwane tsha mutambi. Ho vha hu tshi ṱoḓea u kunda samusi zwi zwone fhedzi zwe zwa vha zwi tshi ḓo sumbedza vhumuthu hawe, ṋamani na kha vhuḓifari, na tshirunzi tsha hune a bva hone.” Eneo mavhonele a nweledzwa nga mutaladzi u bvaho kha bugu ya Homer une wa ri: “Ndo guda u kunda tshifhinga tshoṱhe.”

Pfufho ye ya vha i tshi ṋewa o kundaho kha Mutambo wa Mavili wo ṱanganaho na wa Tsimbe yo vha i i vhonalaho vhukuma—khare ya maṱari. Paulo o i vhidza “dzánga ḽi ṱahalaho.” (1 Vha-Korinta 9:25) Fhedzi yeneyo pfufho yo vha i na ndeme khulwane. I imela maanḓa a mupo e a ṋewa we a kunda. Gundo, ḽe ḽa vha ḽi tshi ṱoḓiwa nga maṱo matswuku, ḽo vha ḽi tshi amba u takalelwa nga mudzimu. Ṱano ḽo ṅwala nḓila ye vhavhaḓi na vhaoli vha ola ngayo Nike, mudzimukadzi wa Mugerika wa gundo a re na phapha, o fara khare ya gudo. U kunda ngei Olympia ho vha hu tshipiḓa tsha nṱha tsha vhutshilo ha ramitambo.

Khare ya Olympic yo vha i tshi itwa nga maṱari a muṱwari wa ḓaka—ya Isthmia i tshi itwa nga mupaini, ya Pythia nga maṱari a laurel, wa Nemean nga maṱari a celery. Vhadzudzanyi vha mitambo vha huṅwe fhethu vho vha vha tshi ṋeela nga  tshelede kana dziṅwe pfufho u itela u kunga vhoramitambo vha vhuimo ha nṱhesa. Midzio yo vhalaho yo ṱaniwaho ṱanoni i na pfufho dza Mitambo ya Panathenaic, ye ya vha i tshi farelwa Athene u itela u hulisa mudzimukadzi a vhidzwaho Athena. Wonoyu mudzio u re na zwo fara zwivhili mathomoni awo wo vha wo olwa muṱwari u bvaho Attica. Mukhavhiso u re kha luṅwe lurumbu lwawo wo sumbedza mudzimukadzi nahone u na mubulo une wa ri “pfufho ya vhatambi vha Athena.” Kha luṅwe lurumbu ho vha ho sumbedzwa tshiṅwe tshiitea, khamusi tshee khatsho mutambi a wana pfufho.

Vhathu vha ḓorobo dza Gerika vha takalela u amba nga ha bvumo ḽa vhatambi vhaḽo, vhee nga ṅwambo wa u kunda vha vha vhathu vha re na bvumo hune vha dzula hone. U vhuya ha we a kunda ho vha hu tshi pembelelwa nga u ṋewa thundu dza pfufho. Tshifanyiso tshavho tsho vha tshi tshi imiswa musi hu tshi humbelwa thuso kha midzimu—kanzhi hu si kha i faho—nahone vharendi vha imba nyimbo dzavho dza gundo. Nga murahu, vho kundaho vho vha vha tshi ṋewa vhuimo ha u thoma vhuṱamboni ha tshitshavha nahone vha lambedzwa nga tshelede i bvaho kha tshitshavha.

Fhethu Ha U Itela Nyonyoloso Na Vhatambi

Muṱaṱisano wa mutambo wo vha u tshi dzhiiwa u tshithu tsha ndeme kha u fhaṱa maswole. Ḓorobo dza Gerika dzo vha dzi na fhethu hadzo ha u ita nyonyoloso, fhethu he vhaṱhannga vha vha vha tshi ita hone nyonyoloso khathihi na u funzwa vhuṱali na milayo ya vhurereli. Tshifhaṱo tsha u itela nyonyoloso tsho vha tsho mona fhethu huhulwane ha u itela nyonyoloso, tsho tangiwa nga luvhondo na huṅwe fhethu ho fulelwaho he ha vha hu tshi shumiswa sa laiburari na dzikilasirumu. Henefho fhethu ho vha hu tshi dzula ho ḓala, zwihuluhulu nga vhaṱhannga vha bvaho miṱani yo pfumaho vhe vha vha vha tshi kona u ṋekedza tshifhinga tshavho u itela u ḓigudisa nṱhani ha u shuma. Henefha ndi hune vhatambi vha ḓikumedzela tshifhinga tshilapfu na tshi konḓaho tsha u ḓilugiselela mitambo vha tshi thuswa nga vhagudisi vhavho, vhe vha vha vha tshi vhudzwa zwiḽiwa zwine vha tea u zwi ḽa na u vha na vhungoho ha uri a vha iti zwa vhudzekani.

Ṱano ḽa holoni ya mitambo ḽo ita uri vhadali vha takalele misumbedzo yavhuḓi ya vhatambi vha kale, zwihuluhulu kopi dza zwifanyiso zwa kale zwa Tshigerika. Samusi u ya nga thendo dza Tshigerika dza kale, u khwaṱha ha muvhili ho vha hu tshi tshimbidzana na vhuḓifari havhuḓi nahone zwo vha zwi zwithu zwa vhathu vha vhuimo ha nṱha, yeneyi mivhili yo dzudzanywaho zwavhuḓi ya vhatambi vha bvumo i imela tsumbo dzavhuḓi dza vhutsila. Vharoma vho takalela zwenezwo zwifanyiso sa mishumo ya vhutsila, zwe vhunzhi hazwo zwa khavhisa zwitediamu, fhethu ha u ṱambela, dziḓorobo, na dzipfamo.

Kha Vharoma, zwo vha zwo ḓowelea u ṱalela dzikhakhathi, kha masia oṱhe a mitambo ya Gerika i tambelwaho ngei Roma, nndwa ya mavili, tsimbe, na nndwa ya mavili yo ṱanganaho na tsimbe zwo vha zwi tshi funeswa u fhira yoṱhe. Vharoma a vho ngo dzhia yeneyo mitambo sa ya gundo, fhedzi vho i dzhia i mitambo zwayo i mvumvusaho. Vho ṱutshela muhumbulo wavho wa u thoma nga ha mitambo sa une ha vha hu tshi khou lwa vhalwi vha nṱha u itela u bveledza pfunzo dzavho. Nṱhani hazwo, Vharoma vho tsitsa tshirunzi tsha mitambo ya Tshigerika nga u ita uri i vhe ya nyonyoloso  dza mutakalo phanḓa ha musi vha sa athu ya u ṱamba kana u vha mutambo une wa ṱalelwa nga vhathu vha vhuimo ha fhasi, u fana na kha mitambo ya vhalwa nga mabanga.

Vhakriste na Mitambo

Vhakriste vha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha vho iledza mitambo nga ṅwambo wa uri yo vha i ya vhurereli, ngauri “nnḓu khethwa ya Mudzimu yo farakana’fhi na midzimu i sili?” (2 Vha-Korinta 6:14, 16) Hu pfi mini nga ha mitambo ṋamusi?

Vhukuma, mitambo ya musalauno a i hulisi midzimu ya vhuhedeni. Fhedzi, naa a si zwone uri miṅwe mitambo i na u fhisetshelanyana zwa vhurereli? Zwiṅwe hafhu, samusi mivhigo ya zwenezwino yo sumbedza, u itela u kunda, vhaṅwe vhatambi vha ṱoḓa u ḓikhwaṱhisa nga u shumisa zwidzidzivhadzi zwine zwa vhea khomboni mutakalo wavho u katela na vhutshilo havho.

Kha Vhakriste, gundo ḽa zwa ṋama a si ḽa ndeme. Pfaneleo dza muya dza “muthu o dzumbamaho wa mbiluni” ndi dzine dza ita uri ri vhe vho nakaho phanḓa ha Mudzimu. (1 Petro 3:3, 4) Ri ṱhogomela uri a si vhoṱhe vhane vha ṱanganela kha mitambo ṋamusi vhane vha vha na muya wo khwaṱhaho wa u ṱaṱisana, fhedzi zwo tou ralo kha vhathu vhanzhi. Naa u ṱanganela navho zwi nga ri thusa u tevhela khuthadzo ya Maṅwalo ya u ‘sa ita nga u vhangisana na nga u ḓi-kukumusa. Tshaṋu hu vhe u ḓi-ṱukufhadza’? Kana naa vhukonani ho raloho a vhu nga ḓo bveledza “vhuswina, khani, vhuhali, dzimbiti, dzinndwa, dziphambano”?—Vha-Filipi 2:3; Vha-Galata 5:19-21.

Vhunzhi ha mitambo ya ṋamusi i na dzikhakhathi. Muṅwe na muṅwe ane a takalela yeneyo mitambo u fanela u humbula maipfi a Psalme ya 11:5 ane a ri: “Yehova u sedza muvhuya na muvhi. Mbilu yawe yo sinyutshela mudzia-vhutshinyi.”

Arali i tshi shumiswa nga nḓila yo teaho, nyonyoloso i nga vha i takadzaho, nahone muapostola Paulo o ri “ngauri u ḓowedza muvhili hu lamulela kha zwi sí zwinzhi.” (1 Timotheo 4:7-10) Naho zwo ralo, musi a tshi khou amba nga ha mitambo ya Gerika, Paulo o amba nga hayo zwo tea u itela u sumbedza ndeme kha Vhakriste ya u vha na pfaneleo dzi ngaho u ḓifara na u konḓelela. Zwihuluhulu, tshipikwa tshee Paulo a vha a tshi khou lwela u tshi swikelela tsho vha i u wana “dzánga” ḽa vhutshilo vhu sa fheli. (1 Vha-Korinta 9:24-27; 1 Timotheo 6:12) Nga yeneyo nḓila, o ri vhetshela tsumbo.

[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]

[Bogisi/Tshifanyiso kha siaṱari 31]

Musi Mulwi Wa Mavili O No Fhedza U Lwa

Heyi koporo ya ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha B.C.E. i sumbedza mvelelo dzi si dzavhuḓi dza mutambo wa mavili wa kale, we khawo, u ya nga bugu ya ṱano ḽa Roma, “u konḓelela ha mulwi wa mavili . . . u lwa nndwa dzi netisaho, hune ‘o bvisaho muṅwe mbonzhe na ene a bviswa-vho nga hu fanaho,’ ho vha hu tshi dzhiiwa hu tsumbo yavhuḓi.” Yeneyo bugu i bvela phanḓa nga uri: “Mavhadzi e a a wana kha nndwa ine a kha ḓi tou bva u fhedza o vha a tshi khou tou engedzedzea kha a nndwa dzo fhelaho.”

[Tshifanyiso kha siaṱari 29]

Muṱaṱisano wa goloi dza nndwa wo vha u tshiitea tsha nṱha kha miṱaṱisano ya kale

[Tshifanyiso kha siaṱari 30]

Vhaoli vha kale vho ola Nike, mudzimukadzi wa gundo a re na phapha, a tshi khou ṋea pfufho o kundaho