Vhaanabaptist Vho Vha Vhe Vhafhio?

VHANE vha dalela lwa u thoma ḓorobo ya Münster ngei Westphalia, Dzheremane, tshifhinga tshoṱhe vha a ima u itela u sedza sefo tharu dzo nembeledzwaho kha tshiuludza tsha kereke. Nga nnḓa ha u thithiswa tshifhinga tshi si gathi, ho no fhela miṅwaha i ṱoḓaho u vha 500 dzi henefho. Mathomoni dzo vha dzo hwala zwitumbu zwa vhanna vhararu vhe vha shengedzwa na u vhulahwa luvhanḓeni. Vhenevho vhanna vho vha vhe Vhaanabaptist, nahone dzisefo ndi tshihumbudzo tsha muvhuso wavho.

Vhaanabaptist vho vha vhe vhafhio? Tshenetsho tshigwada tsho thoma hani? Pfunzo dzatsho khulwane dzo vha dzi dzifhio? Ndi ngani vhenevho vhanna vho vhulahwa? Nahone sefo tharu dzi tshimbidzana hani na muvhuso?

Kereke i Fanela u Shandulwa Hani?

Mafheloni a ḓana ḽa miṅwaha ḽa vhu-15 na mathomoni a ḓana ḽa miṅwaha ḽa vhu-16, u sasaladzwa ha Kereke ya Katolika ya Roma na vhafunzi ho engedzea. U tshinyala na u ḓifara luvhi zwo vha zwo phaḓalala na kereke yeneyo yoṱhe; fhedzi vhanzhi vho vhona uri ho vha hu tshi ṱoḓea tshanduko khulwane. Nga 1517, Martin Luther o ṱoḓa uri hu vhe na tshanduko, nahone musi vhaṅwe vha tshi dzhenelela kha eneo mafhungo, ha thoma u dzudzanyiwa Tshanduko ya Porotesitante nga u ṱavhanya.

Fhedzi vhe vha vha vha tshi khou ṱoḓa u ita dzenedzo tshanduko vho vha vhe si na maitele a fanaho a zwine zwa tea u itwa kana nḓila ine tshanduko ya fanelwa u swikelelwa ngayo. Vhathu vhanzhi vho ṱhogomela ṱhoḓea ya u tevhela vhukuma Bivhili kha mafhungo a vhurabeli. Naho zwo ralo, vha ṱoḓaho tshanduko vho vha vha sa tendelani kha ṱhaluso dzi fanaho dza pfunzo dza Bivhili. Vhaṅwe vho humbula uri Tshanduko i khou bvela phanḓa nga u ongolowa vhukuma. Nahone vhaṅwe vha vhenevha vhathu vhe vha vha vha tshi khou ṱoḓa tshanduko vho vhumba tshigwada tsha Vhaanabaptist.

Hans-Jürgen o ṅwala zwi tevhelaho buguni yawe ine ya pfi Die Täufer—Geschichte und Deutung: “Ngoho ndi ya uri ho vha hu si na tshigwada tshithihi tsha Vhaanabaptist; zwo vha zwo vhala.” Sa tsumbo, nga 1521 vhanna vhaṋa vhe vha vha vha tshi vhidzwa vhaporofita vha Zwichkau vha vusa bonyongo nga u funza pfunzo dza Vhaanabaptist ngei Wittenberg. Nahone nga 1525 ha vhumbwa tshiṅwe tshigwada tsha Vhaanabaptist ngei Zurich, Switzerland. Ho thomiwa na mivhundu ya Vhaanabaptist ngei Moravia—hune zwino ha vha Riphabuliki ya Czech—na kha ḽa Netherlands.

Naa hu Lovhedzwa Vhana Kana Vhaaluwa?

Mivhundu ya Vhaanabaptist kanzhi yo vha i miṱuku, nahone vhunzhi ha vhadzulapo vhayo vho vha vhe na mulalo. Miraḓo yavho yo vha i sa dzumbi thendo dzayo; zwine zwa amba uri vho vha vha tshi huwelela kha vhaṅwe vhathu. Pfunzothendwa dza lutendo lwa Vhaanabaptist dzo ṱaluswa kha Mubulo wa Lutendo Wa Schleitheim nga 1527. Zwiṅwe hafhu, vho landula u dzhenela tshumelo ya vhuswole, vha si vha tshipiḓa tsha shango, na u pandela vhaitazwivhi vhuponi havho. Tshithu tsha ndeme vhukuma kha lutendo lwavho, tshe tsha vha tshi tshi ṱalula Vhaanabaptist kha vhuṅwe vhurereli, tsho vha hu u tenda havho vho khwaṱha kha uri ndovhedzo ndi ya vhaaluwa fhedzi hu si vhana vhaṱuku. *

Ndovhedzo ya vhaaluwa yo vha i sa sokou vha mafhungo a pfunzothendwa dza vhurereli; fhedzi yo dovha ya vha mafhungo a u sumbedza u vha na maanḓa. Arali muthu a lindela u lovhedzwa o no vha mualuwa—zwine zwa ṋea tshifhinga muthu u ita phetho yo thewaho kha lutendo—vhaṅwe vha nga kha ḓi fheleledza vha songo lovhedzwa. Nahone vhathu vha songo lovhedzwaho, khamusi u  swika kha vhuṅwe vhuimo, vha dzula vhe siho na fhasi ha vhulangi ha kereke. Kha dziṅwe kereke, ndovhedzo ya vhaaluwa i amba u xelelwa nga maanḓa.

Nga zwenezwo, Vhakatolika na Vhalutere vho ṱoḓa u sasaladza mukhuvha wa ndovhedzo ya vhaaluwa. Nga murahu ha 1529, huṅwe fhethu, vhathu vhe vha vha vha tshi tevhela ndovhedzo ya vhaaluwa kana u lovhedzwa musi wo no aluwa vho vha vha tshi haṱulelwa lufu. Muṅwali a vhidzwaho Thomas Seifert o ṱalutshedza uri Vhaanabaptist vho “tovholwa lu vhavhaho nga Muvhuso Mukhethwa wa Roma wa Lushaka lwa Dzheremane.” U tovholwa ho vha ho ṋaṋa vhukuma ngei Münster.

Münster wa Kale wo Ṱoḓa Tshanduko

Münster ya Kale ho vha hu tshi dzula vhathu vha ṱoḓaho u vha 10 000 nahone yo vha yo tangwa nga nḓila ine zwa konḓa u dzhena khayo, nahone wo vha wo ṱanḓavhuwa mithara dza 90 na u mona khilomithara ṱhanu. Naho yeneyo ḓorobo yo vha yo tsireledzea, ho vha hu si na mulalo. Bugu ine ya pfi The Kingdom of the Anabaptists, yo gandiswaho nga City Museum ya Münster, yo bula nga “khakhathi dza nga ngomu dza politiki vhukati ha miraḓo ya vhavhusi vha ḓorobo na tshiṅwe tshigwada tsha vhadzulapo.” Zwiṅwe hafhu, vhadzulapo vho vha vho sinyuswa nga vhuḓifari ha mufunzi. Münster ya ṱanganedza Tshanduko nahone nga 1533 ya shanduka kha u vha ḓorobo ya Katolika ya vha ya Lutere.

Muṅwe wa vhafunzi vhahulwane vhe vha ḓisa tshanduko Münster o vha e Bernhard Rothmann, munna we a vha e na maṱaṱa. Muṅwali a vhidzwaho Friedrich Oehninger o ṱalusa uri “mavhonele a [Rothmann] o vha a tshi vhonala e a Vhuanabaptist; ene na dziṅwe khonani dzawe vho hana u lovhedza dzitshetshe.” O takalelwa nga vhathu vhanzhi vha Münster, naho tshanduko yawe yo vha yo kalulesa kha vhaṅwe. “Vhunzhi ha vhe vha vha vha tshi takalela maitele a kale a vhurereli vho ṱutshela yeneyo ḓorobo, vha tshi humbula uri hu ḓo itea zwiṅwe zwithu zwi si zwavhuḓi. Vhaanabaptist vha ḓa nga vhunzhi Münster vha tshi bva thungo dzoṱhe, vha tshi humbula uri vha ḓo wana thikhedzo ya zwine vha tenda khazwo.” Honohu u pfulutshela ha Vhaanabaptist ngei Münster ho ita uri hu bvelele tshiṅwe tshiitea tshi ofhisaho.

U Govhelwa ha Yerusalema Huswa

Vhanna vhavhili vha bvaho Netherlands vhe vha pfulutshela Münster—Jan Mathys, we a vha e mubaki a bvaho Haarlem, na Jan Beuckelson, we a vha a tshi ḓivhiwa nga ḽa John wa Leiden—vho fheleledza vho ita mushumo wa ndeme kha mvelaphanḓa ya henefho. Mathys o vha a tshi ḓi amba uri u muporofita nahone a amba uri April 1534 tshi ḓo vha tshifhinga tsha u ḓa ha vhuvhili ha Kristo. Ho ambiwa uri yeneyi ḓorobo yo vha i tshi ḓo vha Yerusalema Huswa ho bulwaho Bivhilini, nahone vhathu vha humbula uri hu ḓo vha hu vhufhelo ha shango. Rothmann a phetha u ri thundu dzoṱhe dzi fanela u vha dza vhathu vhoṱhe. Vhadzulapo vha vhaaluwa vho vha vho tea u ita phetho: Vha a lovhedzwa kana vha a ṱutshela ḓorobo. Ndovhedzo ya vhathu vhanzhi yo katela vhathu vhe vha lovhedzwa u itela u iledza u ṱutshela haya havho na thundu dzavho.

Miṅwe mivhundu yo mbo dzhenwa nga nyofho musi Münster i tshi vha ḓorobo ya u thoma hune Anabaptist ya vha vhurereli vhu re na maanḓa na tshigwada tsha politiki. U ya nga bugu ine ya ri Die Täufer zu Münster, honohu vhuimo ho ita uri “Münster i vhengiwe nga Muvhuso Mukhethwa wa Roma woṱhe wa Lushaka lwa Dzheremane.” Munna wa bvumo ane a pfi Mukololo wa Mubishopo Count Franz von Waldeck, o kuvhanganya mmbi ya u lwa na Münster. Yeneyo mmbi yo vha yo vhumbwa nga Vhalutere na Vhakatolika. Honohu vhurereli vhuvhili, he miṅwahani yo fhelaho vhu sa anḓane musi zwi tshi ḓa kha Tshanduko nahone hune hu si kale ha ḓo lwa Nndwani ya Miṅwaha ya Furaru, ho farisana u itela u lwa na Vhaanabaptist.

U Fheliswa ha Muvhuso wa Vhaanabaptist

Maanḓa a mmbi yo govhelaho ho ngo shushedza vhathu vho tsireledzeaho nga ngomu ha mbodo  dza ḓorobo. Nga April 1534, tshifhinga tsha musi Kristo a tshi khou tea u vhuya ngatsho, Mathys a gada nga bere a bva nnḓa ha muḓi, a tshi humbula uri Mudzimu u ḓo mu tsireledza. Edzani u humbula nga nḓila ine vhatikedzi vha Mathys vha nga vha vho vha vho tshuwa ngayo musi vha tshi ṱolela nga luvhondoni lwa muḓi nahone vha vhona mmbi yo govhelaho i tshi ṱhukhukanya Mathys nahone vha imisela nṱha ṱhoho yawe i kha danda.

John wa Leiden a tevhela Mathys nahone a irwa dzina ḽa Khosi Jan wa Vhaanabaptist vha Münster. O lingedza u lulamisa u sa eḓana ha vhathu u ya nga dzimbeu—wonoyo muḓi wo vha u na vhasadzi vhanzhi u fhira vhanna—nga u ṱuṱuwedza vhanna uri vha vhinge vhasadzi vhanzhi u ya nga hune vha nga kona ngaho. Zwe zwa vha zwo kalula kha muvhuso wa Vhaanabaptist wa Münster ndi uri vhuṱonḓolo na vhupombwe zwo vha zwi tshi ṱarafelwa nga lufu, ngeno u vhinga vhasadzi vhanzhi zwo tendelwa na u ṱuṱuwedzwa. Khosi Jan ene o vha e na vhasadzi vha 16. Musi muṅwe wavho, Elisabeth Wandscherer, a tshi mu humbela thendelo ya u ṱuwa henefho ḓoroboni, o mbo ḓi tumulwa ṱhoho vhathu vho sedza.

U govhelwa ho fhedza miṅwedzi ya 14, u swika nga June 1535 musi wonoyo muḓi u tshi fheleledza wo wa. Münster ya tshinyadzwa vhukuma nga nḓila ye ya si vhuya ya dovha ya bvelela u vhuya u swika nga Nndwa ya Vhuvhili ya Shango. Rothmann a ponyoka, fhedzi Khosi Jan na vhaṅwe vharangaphanḓa vhavhili vha Vhaanabaptist vha fariwa, vha shengedzwa, nahone vha vhulahwa. Mivhili yavho ya dzheniswa sefoni nahone ya nembeledzwa kha tshiuludza tsha Kereke ya St. Lambert. Seifert u ṱalusa uri yeneyo yo vha i “tsevho i ofhisaho kha vhoṱhe vha ṱoḓaho u ita dzikhakhathi.” Ee, u dzhenelela kha zwa politiki zwo ḓisa mvelelo khulwane.

Ho bvelela mini kha miṅwe mivhundu i dzulaho Vhaanabaptist? Vho tovholwa miṅwaha minzhi kha ḽoṱhe ḽa Yuropa. Vhunzhi ha Vhaanabaptist vho hana u dzhenelela tshumelo ya vhuswole, naho vho vha vhe tshigwada tshiṱuku. Nga u ya ha tshifhinga, we a vha e mufunzi, Menno Simons, o vha murangaphanḓa wa Vhaanabaptist, nahone tshenetsho tshigwada nga zwiṱuku nga zwiṱuku tsha thoma u ḓivhiwa nga u pfi ndi tsha Vhamennonite kana nga maṅwe madzina.

Sefo Tharu

Vhaanabaptist vho vha vhe vhathu vha vhurereli vhe vha vha vha tshi khou lingedza u tevhela milayo ya Bivhilini. Fhedzi vhathu vha re na mavhonele o kalulaho a politiki ngei Münster vho ita uri Vhaanabaptist vha ṱutshele ḽeneḽo buḓo nahone vha dzhenelele kha zwa politiki. Musi zwenezwo zwi tshi tou bvelela, tshenetsho tshigwada tsho mbo ḓi vha tsha vhathu vha mavhonele o kalulaho a politiki. Hezwi zwo ḓisela khombo tshigwada tsha Vhaanabaptist na muḓi wa kale wa Münster.

Vhadalelaho wonoyo muḓi vha kha ḓi humbudzwa nga zwenezwi zwiitea zwi ofhisaho zwo bvelelaho miṅwaha ya 500 yo fhelaho. Nga nḓila-ḓe? Nga sefo tharu dzo nembeledzwaho kha tshiuludza tsha kereke.

[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]

[Zwifanyiso kha siaṱari 13]

Khosi Jan o shengedzwa, a vhulahwa, nahone a nembeledzwa kha tshiuludza tsha Kereke ya St. Lambert