U Ṱoḓa Muvhuso Wavhuḓi

Muṱolisisi wa zwa politiki ane a pfi Ghulam Umar wa ngei Pakistan o ri: “U sa kona u bvelela ha maṅwe mashango nga one aṋe hune ha khou engedzea zwi khou bveledza vhuleme ha shango ḽoṱhe vhune dziṅwe tshaka dza kundelwa u vhu tandulula nga dzone dziṋe. Arali ha nga vha na u shumisana kha shango ḽoṱhe ri nga kona u lwisana nga hu bvelelaho na yeneyi khombo ine ya khou engedzea na vhuleme vhune vhathu vha khou ṱangana naho.”

ṊAMUSI shango ḽo ḓala nga zwithu zwi mangadzaho vhukuma. Kha shango ḽo ḓalaho zwithu zwi vhonalaho, vhathu vhanzhi vha a kundelwa vhukuma u wana zwithu zwa u ḓitshidza ngazwo. Tshino tshifhinga ndi tshifhinga tsho ḓalaho zwithu zwi ngaho dzikhomphuyutha hune vhathu vha nga vha vho funzeaho na vha re na nḓivho u fhira naho hu lini, fhedzi naho zwo ralo vhathu vha wana zwi tshi vha konḓela u wana mishumo. Naho vhathu vha tshi vhonala vhe na mbofholowo u fhira naho hu lini, vhathu vha dzimilioni vha tshila nga u ofha nahone vha tshi ḓipfa vha songo tsireledzea. Ri nga kha ḓi vha ri na zwibuli zwinzhi zwa u ita zwiṅwe zwithu, fhedzi vhutshinyi na vhuvhi ho ḓadzaho shango ḽoṱhe ho ita uri vhathu vhanzhi vha si tsha vha na fulufhelo.

Vhuleme vhune vhathu vha khou sedzana naho vhu khou lemedza vhathu nga nḓila khulwane vhukuma lune a huna na lushaka na luthihi lwa vhathu kana tshigwada tshine tsha nga kona u vhu tandulula. Nga ṅwambo wa zwenezwo, vhathu vhanzhi vho vhuya vha humbula uri ndi khwine vhathu vha tshi tou vha na muvhuso muthihi u vha vhusaho u itela uri shangoni hu vhe na mulalo na u tsireledzea. Sa tsumbo, Albert Einstein, o tikedza wonoyo muhumbulo. Nga 1946, o tenda a ri: “Ndi a tenda nga ho khwaṱhaho uri vhathu nga u tou angaredza vha nga ṱoḓa u tshila kha shango ḽi re na mulalo na u tsireledzea . . . Lutamo lwa vhathu lwa mulalo lu nga ḓadziswa fhedzi nga u vhumba muvhuso muthihi wa shango.”

Ho no fhela maḓana maṱanu a miṅwaha, fhedzi zwenezwo zwithu zwa ndeme a zwi athu bvelela. I tshi amba nga ha vhuleme he ha vha hone kha ḓana ḽa vhu-21 ḽa miṅwaha, marangaphanḓa a gurannḓa ya Le Monde ya ngei Paris kha ḽa Fura a ri: “Zwa ndeme ndi uri hu vhumbiwe mitheo ya khaṱulo, vhulanguli na ndayotewa zwa muvhuso wa tshaka dzoṱhe une wa ḓo kona u dzhenelela nga u ṱavhanya shangoni ḽoṱhe, kha mabulayo a mirafho. Ndi zwa ndeme u ṱanganedza muhumbulo wa uri Ḽifhasi ndi shango ḽithihi.” Ndi nnyi kana ndi mini tshine tsha vha na maanḓa na vhukoni ha u ita uri vhathu vha vhe na vhumatshelo ha mulalo?

Naa Yuno i nga Kona u ita Zwenezwo?

Vhanzhi vha fulufhela uri dzangano ḽa Yuno ḽi nga ḓisa mulalo wa shango ḽoṱhe. Naa Yuno ndi muvhuso une wa nga ḓisa mulalo wa ngoho na u tsireledzea shangoni? Vhukuma, hu na mafhungo manzhi a politiki ane a vhonala a tshi pfala na u fulufhedzisa. Sa tsumbo, kha ‘Mulevho waḽo wa Miṅwaha ya Tshigidi’ wa 2000, muṅwe wa muraḓo wa dzangano ḽa Yuno o amba zwi tevhelaho o khwaṱha a ri: “Ri ḓo ita zwoṱhe zwi re maanḓani ashu u itela u vhofholola vhathu vhashu kha u kwamea havho nga nndwa hu vhavhaho, hu sa  londwi uri ndi nndwa dzi re Mivhusoni kana vhukati hayo, dze dza vhulaha vhathu vha fhiraho milioni ṱhanu miṅwahani ya fumi yo fhiraho.” Eneo mafhungo a dzangano ḽa Yuno o ita uri ḽi huliswe na u takalelwa nga vhathu vhanzhi, nahone a ita uri ḽeneḽo dzangano ḽi wane Pfufho ya Nobel ya Mulalo nga 2001. Musi i tshi khou hulisa dzangano ḽa Yuno, Komiti ya Nobel ya ngei Norway yo amba uri, dzangano ḽa “Yuno ndi ḽone ḽine ḽa nga ḓisa mulalo na u shumisana.”

Hu sa londwi zwenezwo zwithu zwoṱhe, naa dzangano ḽa Yuno ḽo thomiwaho nga 1945, ḽo sumbedza u vha muvhuso une wa nga kona u ḓisa mulalo wa shango ḽoṱhe wa ngoho na u sa fheli? Na kathihi, ngauri u ḓihumbulela ha miraḓo yaḽo na u vha na vhuhovheleli ha miraḓo yaḽo zwo kanganyisa vhanzhi kha vhuḓidini haḽo. Nḓila ine vhathu nga u tou angaredza vha ḓipfa ngayo i wanala kha maipfi a muṅwe muṅwali wa gurannḓa we a amba uri dzangano ḽa Yuno “ḽi sokou vha na mihumbulo ine vhathu nga tou angaredza vha vha nayo” nahone “vhunzhi ha mafhungo aḽo ndi vhuleme he ha ambiwa miṅwahani minzhi yo fhelaho nahone hu si vhe na mvelaphanḓa na nthihi malugana na u tandulula honoho vhuleme.” Mbudziso i a sala: Naa dzitshaka dza shango dzi ḓo vhuya dza vha na vhuthihi ḽiṅwe ḓuvha?

Bivhili i dzumbulula uri honoho vhuthihi vhu ḓo ḓadzea hu si kale. Zwenezwi zwi ḓo bvelela hani? Nahone ndi muvhuso ufhio une wa ḓo bveledza zwenezwo? U itela u wana phindulo, nga khumbelo vhalani thero i tevhelaho.

[Tshifanyiso kha siaṱari 3]

Einstein o tikedza ṱhoḓea ya u vha na muvhuso muthihi wa shango ḽoṱhe

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

Einstein: U.S. National Archives photo