“Muphaḓaladzi wa Evangeli” a re na Tshivhindi

HU VHIGWA uri musi e na miṅwaha ya 18, George Barrow o vha a tshi ḓivha nyambo dza 12. Nga murahu ha miṅwaha mivhili o kona u ṱalutshedzela “nga hu leluwaho na nga ho teaho” ndimi dza 20 dzo fhambanaho.

Nga 1833, onoyu munna a re na vhukoni vhu songo ḓoweleaho o rambiwa uri a ite nyambedzano na tshigwada tsha British and Foreign Bible Society tsha ngei London, England. Nge a vha e si na tshelede ya u mu thusa nga zwiṋamelwa, naho o vha o ḓiimisela u ṱanganedza tshenetsho tshibuli tshavhuḓi, Borrow wa miṅwaha ya 30 o tshimbila khilomithara dza 180 u bva hayani ha hawe ngei Norwich, nahone zwenezwo a zwi ita nga awara dza 28 fhedzi.

Dzangano ḽa Bivhili ḽo mu ṋea mushumo u konḓaho—wa u guda luambo lwa Lumanchu, lu shumiswaho zwipiḓani zwa Tshaina, nga miṅwedzi ya rathi fhedzi. A humbela bugu ya phenḓaluambo, fhedzi tshe vha vha vha tshi nga kona u mu ṋea tshone ho vha hu kopi ya Evangeli ya Mateo nga Lumanchu, na ṱhalusamaipfi ya Lumanchu na Lufura. Naho zwo ralo, nga murahu ha vhege dza 19 a ṅwalela London nahone a ri: “Ndi vho kona Lumanchu nga thuso ya Mudzimu.” Honovhu vhukoni hawe ho dovha ha vhonala vhukuma ngauri nga tshifhinga tshi fanaho ho vhigwa uri o vha a tshi khou khakhulula Evangeli ya Luka nga Lunahuatl, luṅwe lwa nyambo dza vhangwaniwapo vha Mexico.

Bivhili nga Lumanchu

Ḓanani ḽa vhu-17 ḽa miṅwaha, musi Lumanchu lu tshi thoma u ṅwaliwa, hu tshi shumiswa ḽiṅwalwa ḽa alifabeta dza Vhaughur vha Vhamongolia, lwo mbo ḓi vha luambo lune lwa shumiswa nga muvhuso wa Tshaina. Naho nga u ya ha tshifhinga lu songo tsha shumiseswa, miraḓo ya British and Foreign Bible Society yo ṱoḓa u gandisa na u phaḓaladza Dzibivhili nga Lumanchu. Nga 1822 vha tikedza nga zwa dzitshelede uri hu bviswe nzudzanyo ya kopi dza 550 dza Evangeli ya Mateo, yo ṱalutshedzelwaho nga Stepan V. Lipoftsoff. O vha e muraḓo wa Muvhuso wa Russia mashangoni a nnḓa we a dzula Tshaina miṅwaha ya 20. Yeneyi Evangeli yo gandiswa St. Petersburg, fhedzi nga murahu ha u phaḓaladzwa ha kopi dzi si gathi, mukumbela wo mbo ḓi tshinyadza dzo salaho.

U ṱalutshedzelwa ha Maṅwalo oṱhe a Tshigerika a Tshikriste ho vha hu tsini. U tumbulwa ha maṅwalwa a kale a vhunzhi ha Maṅwalo a Luheberu nga 1834 zwo engedza dzangalelo kha Bivhili. Ndi nnyi we a vha a tshi ḓo ranga phanḓa u vusuluswa ha Bivhili ya Lumanchu ye ya vha i hone u katela na u fhedzisa u i ṱalutshedzela? Dzangano ḽa British and Foreign Bible ḽa rumela George Borrow u ri a vha itele wonoyo mushumo.

U Ya Russia

Musi o no swika ngei St. Petersburg, Borrow o fhedza tshifhinga tshinzhi a tshi khou guda vhukuma Lumanchu u itela uri a kone u lu vhala u itela u wana vhukhakhi na u dzudzanya maṅwalo a Bivhili hu si na vhukhakhi. Naho zwo ralo,  wonoyo mushumo wo vha u tshi ṱoḓa vhuḓidini vhuhulwane, nahone a shuma awara dza 13 nga ḓuvha a tshi khou thusa u bveledza mufuda wa Thestamennde Ntswa, ye mafheleloni ya vhidzwa “nzudzanyo yavhuḓi ya bugu ya vhubvaḓuvha.” Ho gandiswa kopi dza tshigidi nga 1835. Fhedzi ndugiselelo ya Borrow ya u dzi isa Tshaina na u dzi phaḓaladza henefho i sa bvelele. Muvhuso wa Russia, u tshi ofha uri zwenezwi zwi nga dzhiiwa zwi mushumo wa vhurumiwa u re na khombo na une wa nga vhea khomboni vhushaka vhune vha vha naho na Tshaina, vha hana u ṋea Borrow thendelo ya u ya Tshaina arali a tshi nga ṱuwa na “Bivhili nthihi ya Lumanchu.”

Ha phaḓaladzwa kopi dzi si gathi nga murahu ha miṅwaha i ṱoḓaho u vha ya fumi, nahone ṱhalutshedzelo dza Evangeli ya Mateo na Marko, dzi re na Lumanchu na Lutshaina, ya bviswa nga 1859. Naho zwo ralo, nga tshenetsho tshifhinga vhathu vhanzhi vhe vha vha vha tshi kona u vhala Lumanchu vho vha vha tshi takalela u vhala Lutshaina, nahone tshilavhelelwa tsha u ṱalutshedzela Bivhili yoṱhe nga Lumanchu tsha fhela. Zwi re zwone ndi uri Lumanchu lwo vha lu tshi khou fa, nahone hu si kale lwo vha lu tshi ḓo dzhielwa vhudzulo nga Lutshaina. Vhuleme ho fhela musi ḽa Tshaina ḽi tshi wana vhuḓilangi nga 1912.

Magumoni a Shango ḽa Iberia

O takadzwa nga zwe a ṱangana nazwo, George Borrow a humela London. A dovha a ṋewa muṅwe mushumo wa u ya Portugal na Spain nga 1835, “u itela u vhona uri ho vha hu na vhathu vhangana vhe vha vha vho ḓilugiselela u ṱanganedza mafhungo-ngoho a Vhukriste,” samusi zwenezwi zwi zwe a zwi amba nga murahu. Nga tshenetsho tshifhinga zwipiḓa zwihulwane zwa eneo mashango mavhili zwo vha zwi sa athu swikelelwa nga tshigwada tsha British and Foreign Bible Society nga ṅwambo wa dzikhakhathi dze dza vha dzo phaḓalala dza politiki na dza vhutshavha. Borrow o takalela u ambedzana nga Bivhili na vhathu vha dzulaho fhethu ha mahayani ha Portugal, fhedzi nga murahu ha tshifhinga tshi si gathi, u sa vha na dzangalelo na u sa anḓana he a ṱangana naho henefho ho mu sudzulusela uri a pfukele Spain.

Musi e ngei Spain o ṱangana na vhuṅwe vhuleme ho fhambanaho, zwihuluhulu vhathu vha Vhagypsy vhe Borrow a vha na vhukonani navho nga u ṱavhanya, samusi o vha a tshi kona u amba luambo lwavho. Nga u ṱavhanya nga murahu ha u swika hawe henefho, a thoma u ṱalutshedzela “Thestamende Ntswa” nga Lupania lwa Vhagypsy, Lugitano. O ramba vhasadzi vhavhili vha Vhagypsy uri vha mu thuse u bveledza phanḓa wonoyu mushumo. O vha a tshi vha vhalela nzudzanyo ya Lupania nahone nga murahu a vha humbela uri vha mu ṱalutshedzele. Nga yeneyi nḓila o kona u guda u shumisa zwavhuḓi maambele a Lugypsy. Nga ṅwambo wa honohu vhuḓidini, ha gandiswa Evangeli ya Luka nga tshimedzi tsha 1838, zwa sudzulusela uri muṅwe mubishopo a ri: “U ḓo rembulusa ḽa Spain ḽoṱhe nga ṅwambo wa luambo lwa Lugypsy.”

George Borrow o ṋewa maanḓa a u wana “muthu o teaho u ṱalutshedzela Maṅwalo nga Lubasque.” Wonoyo mushumo wa ṋewa Dokotela Oteiza, ṅanga ye Borrow a amba uri “i ḓivha maṅwalo a lwonolwo luambo luṱuku, lune na nṋe nda lu ṱalukanya.” Nga 1838, Evangeli ya Luka ya vha bugu ya u thoma ya Bivhili nga Lupania lwa Lubasque.

 Nge a ṱuṱuwedzwa nga lutamo lwawe lwa u ṱoḓa uri vhathu zwavho vha wane nḓivho, Borrow o fara nyendo ndapfu, dze kanzhi dza vha dzi na khombo, u itela u phaḓaladza bugu dza Bivhili fhethu ha mahayani hu dzulaho vhashai. O vha a tshi khou humbula nga u vha vhofholola kha u sa londa vhurereli na kha u tenda zwi siho. Sa tsumbo, musi a tshi bvukulula mahandana a u ḓitakadza ho kalulaho he vha vha vha tshi khou hu ṱoḓa, o vha a tshi vha thusa u humbula nga uri: “Naa zwi a konadzea uri Mudzimu, ane a vha o lugaho, a tendele u rengiswa ha tshivhi?” Fhedzi Dzangano ḽa Bivhili, ḽi tshi ofha uri honoho u vutshela ha dzithendo dzo vhewaho zwi nga ita uri mushumo wavho u thivhelwe, ḽa mu laedza uri a livhise ṱhogomelo fhedzi kha u phaḓaladza Maṅwalo.

Borrow o wana thendelo nga mulomo ya u gandisa El Nuevo Testamento, Thestamende Ntswa ya Lupania, i si na maipfi a pfunzothendwa dza Katolika ya Roma. O wana yeneyo thendelo hu sa londwi u hanedza ha u thoma ha gota ḽihulwane, ḽe ḽa amba uri yeneyo ṱhalutshedzelo i na khombo nahone ndi “bugu i songo teaho.” Nga murahu Borrow a vula vhengele ḽa u rengisa dzibugu ngei Madrid u itela u rengisa yeneyi Thestamende Ntswa ya Lupania, zwithu zwe zwa ita uri a lwe na vharangaphanḓa vha vhurereli na vhavhusi. A valelwa dzhele maḓuvha a 12. Musi a tshi ḓilwela, Borrow a humbelwa u ri a ṱutshele shango nga tshiphiri. Nga ṅwambo wa uri o vha a tshi zwi ḓivha zwavhuḓi uri u valelwa hawe khothoni ho vha hu siho mulayoni, o redza tsumbo ya muapostola Paulo nahone a khetha u dzula henefho u vhuya u swika a tshi vhofhololwa zwavhuḓi, e si na samba ḽivhi kha dzina ḽawe.—Mishumo 16:37.

Musi muimeleli wavho a fhiseaho a tshi ṱutshela ḽa Spain nga 1840, Dzangano ḽa Bivhili ḽo vhiga uri: “Kopi dzi ṱoḓaho u vha 14 000 dza Maṅwalo dzo phaḓaladzwa kha ḽa Spain miṅwahani miṱanu yo fhelaho.” Nge a ita mushumo muhulwane kha zwenezwi, Borrow o amba nga u pfufhifhadza zwe a ṱangana nazwo Spain sa “miṅwaha ye ya mu takadza vhukuma vhutshiloni hawe.”

The Bible in Spain, ye ya gandiswa lwa u thoma nga 1842—na ine ya kha ḓi gandiswa—ndi khandiso ya George Borrow ye a i bveledza nyendoni na kha vhuḓidini hawe. Buguni yeneyi, ye ya bvelela vhukuma, o ḓivhidza “mutendeleki buḓoni ḽa Evangeli.” O ṅwala a ri: “Ndo vha ndo ḓiimisela u dalela fhethu ho dzumbamaho na hu re kule hu sa tshimbilei hu re matomboni na dzithavhani, nahone nda amba na vhathu, nga nḓila yanga, ya Kristo.”

Nga u phaḓaladza na u ṱalutshedzela Maṅwalo nga u fhisea ho raloho, George Borrow o vhetshela vhaṅwe mutheo—ndugelo khulwane vhukuma.

[Mapa kha siaṱari 29]

(U itela uri ni vhone nḓila ye mafhungo a dzudzanywa ngayo nga vhuḓalo, sedzani khandiso)

Vhuḓidini ha George Borrow ha u ṱalutshedzela na u phaḓaladza Bivhili ho ita uri a bve (1) England a ye (2) Russia, (3) Portugal, na (4) Spain

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Tshifanyiso kha siaṱari 28]

Maipfi a u thoma a Evangeli ya Yohane nga Lumanchu, yo gandiswaho nga 1835, a vhalea u bva nṱha a tshi ya fhasi u bva kha tsha monde u ya kha tsha u ḽa

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

From the book The Bible of Every Land, 1860

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 27]

From the book The Life of George Borrow by Clement K. Shorter, 1919