Ṱolisisani Lupfumo lwa Chester Beatty

“THUNDU nnzhi vhukuma dza vhathu vho faho, . . . dzine dza khou penya nga zwifanyiso zwiṱuku na zwo olwaho khadzo.” Heyi ndi nḓila ye mulangi wa muziamu a ṱalusa ngayo Laiburari ya Chester Beatty ngei Dublin, Ireland. I na zwithu zwinzhi zwa kale, zwifanyiso zwavhuḓi, na bugu dzi songo ḓoweleaho na maṅwalwa a ndeme vhukuma. Chester Beatty o vha e nnyi? Nahone o kuvhanganya lupfumo lufhio?

Alfred Chester Beatty, o bebwa nga 1875 ngei New York, U.S.A., nahone o vha e na vhomakhulu vha bvaho Scotland, Ireland, na kha Maisimane. Musi e na miṅwaha ya 32, o vha o no ḓikuvhanganyela lupfumo sa muinzhinere na mulangi wa mugodini. Vhutshiloni hawe, o shumisa lupfumo lwawe u kuvhanganya zwithu zwo nakaho na zwa ndeme. Musi a tshi fa nga 1968 e na miṅwaha ya 92, Beatty o ṱutshela thundu yawe yoṱhe ye a i kuvhanganya na vhathu vha Ireland.

O Kuvhanganya Mini?

Thundu dza Beatty dzo vha dzi nnzhi nahone dzo fhambana. Ho vha hu tshi ṱaniwa dza phesenthe nthihi fhedzi nga tshifhinga tshithihi. O kuvhanganya zwithu zwi songo ḓoweleaho na zwa ndeme zwa zwifhingani na mvelele zwo fhambanaho zwo no fhedzaho miṅwaha ya zwigidi—u bva zwifhingani zwa vhukati na Tshanduko ya Yuropa u katela na zwi bvaho mashangoni o vhalaho a Asia na Afurika. Sa tsumbo, muṅwalo wavhuḓi we a u kuvhanganya wo ṅwaliwaho kha bulannga u dzhiiwa sa wa maṱeleṱele shangoni ḽoṱhe.

Tshifanyiso tsho nakaho vhukuma u fhira zwifanyiso zwinzhi tsho vha tshi tsha mbaba dza vumba dzi fhiraho ḓana dza Vhababele na Vhasumeria dzo ṅwaliwaho nga muṅwalo wa kale wa alifabeta. Vhathu vhe vha vha vha tshi dzula Mesopotamia miṅwahani ya 4 000 yo fhelaho vho ṅwala zwidodombedzwa zwa vhutshilo havho kha mbaba dzo ṋukalaho, dze vha dzi fhisa nga murahu. Vhunzhi ha dzenedzo mbaba dzi kha ḓi vha hone na ṋamusi, nahone dzi ri ṋea vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha muṅwalo wa kale.

U Vha na Dzangalelo kha Dzibugu

Zwi vhonala uri Chester Beatty o vha o kungwa nga vhutsila vhune ha shumiswa u ita bugu dzavhuḓi. O kuvhanganya vhunzhi ha bugu dzi si dza vhurereli na dza vhurereli, u katela na dziṅwe bugu dza Koran dzo khavhiswaho nga nḓila yo serekanaho. Muṅwe muṅwali o ri o vha o “takadzwa nga mbalo dze dza vha dzi kha ḽiṅwalo ḽa Luarabu, . . . nahone u takalela hawe muvhala ho khwaṱhiswa nga mukhavhiso wa muṅwalo wa musuku na wa silivhere u katela na dziṅwe minerala dzo dombelelaho.”

Tombo ḽa jade ḽo vha ḽi tshi takadza Chester Beatty, samusi zwo vha zwo ralo na kha vhaṅwe vhavhusi vha Tshaina vha maḓanani a miṅwaha o fhelaho. Vho vha vha tshi dzhia tombo ḽa jade ḽi ḽavhuḓi u fhira oṱhe, ḽi ḽa ndeme u fhira na musuku. Vhenevha vhavhusi vho laedza vhavhaḓi vha re na vhutsila uri vha shandukise matombo a jade a vhe mabambiri masekene a suvhelelaho. Nga murahu vhaoli vha re na vhutsila vho ola enea mabambiri nga muṅwalo na zwifanyiso zwo ḓodzwaho musuku, zwenezwo zwa bveledza bugu dzo nakaho dzi sa athu vhonwa. U kuvhanganya ha Beatty dzenedzi bugu hu dzhielwa nṱha shangoni ḽoṱhe.

Maṅwalwa a Bivhili a Ndeme Vhukuma

Kha vhathu vhane vha dzhiela nṱha Bivhili, lupfumo luhulwane lwa Chester Beatty lu kha vhunzhi ha  maṅwalwa a Bivhili a kale. Maṅwalo o khavhiswaho a sumbedza u sa fhela mbilu na vhutsila ha vhaṅwali vhe vha a ṅwala nga zwanḓa. Bugu dzo gandiswaho dzi sumbedza vhutsila ha vhagandisi vha dzibugu vha kale. Sa tsumbo, Biblia Latina yo gandiswaho ngei Nuremberg nga 1479 nga Anton Koberger, we a tshila tshifhingani tsha Johannes Gutenberg nahone u ṱaluswa sa “muṅwe wa vhagandisi vha kale vha ndeme na vha re na mafulufulu.”

Tshiṅwe tshithu tsha ndeme tsho ṱaniwaho Laiburari ya Chester Beatty ndi maṅwalwa a ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha a Ephraem, mugudiswa wa ngei Siria. Ephraem o redza vhukuma u bva kha maṅwalwa a ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha a vhidzwaho Diatessaron. Kha eneo maṅwalwa, muṅwali a vhidzwaho Tatian o ṱanganyisa mafhungo a Evangeli nṋa a vhutshilo ha Yesu Kristo a vha evangeli nthihi i tshimbidzanaho. Nga murahu vhaṅwali vha redza Diatessaron, fhedzi a huna na kopi na nthihi yavho ine ya kha ḓi vha hone. Vhaṅwe vhagudiswa vha ḓana ḽa vhu-19 ḽa miṅwaha vho timatima vhubvo hao. Naho zwo ralo, nga 1956, Beatty a tumbula maambiwa a Ephraem nga ha Diatessaron ya Tatian—zwithu zwe zwa khwaṱhisa vhungoho na u fulufhedzea ha Bivhili.

Thundu ya Ndeme ya Maṅwalo a Mudulu

Beatty o dovha a kuvhanganya vhunzhi ha maṅwalwa a mudulu, a vhurereli na a si a vhurereli. Midulu i fhiraho 50 yo ṅwaliwaho nga tshanḓa yo ṅwaliwa uri ndi ya murahu ha ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E. Maṅwe a enea maṅwalo a mudulu o wanala o laṱiwa fhethu he ha vha hu sa ḓivhiwi nga muthu sogani ḽa Egipita. Vhunzhi ha maṅwalwa a mudulu o vha a songo fhelela musi a tshi rengiswa. Vharengi vho ḓadza mabogisi nga mabammbiri a songo fhelelaho a midulu. Charles Horton, mulangi wa muziamu ya Chester Beatty ya Western Collections o ri: “Vhathu vhe vha vha vhe na dzangalelo ḽa u a renga vho vha vha tshi sokou dzhenisa tshanḓa ngomu bogisini nahone vha dzhia tshipiḓa tshihulwanesa tshi re na maṅwalo manzhi.”

Horton o amba uri “thundu ya ndeme yo tumbulwaho” nga Beatty yo vha i tshi katela bugu dza Bivhili dza 11 dzo ṅwaliwaho nga tshanḓa dzo rengwaho nga 1928. Dzi “katela dziṅwe dza kopi dza kale dza Thestamende ya Vhukriste ya Kale na Ntswa.” Vharengisi vha ḓivhaho ndeme ya maṅwalwa o ṅwaliwaho nga tshanḓa vha nga vha vho a kherula u itela u a rengisa e zwipiḓa zwo fhambanaho kha vharengi vho fhambanaho. Naho zwo ralo, Beatty o kona u renga vhunzhi ha eneo maṅwalwa. Eneo maṅwalwa o ṅwaliwaho nga tshanḓa ndi a ndeme lungafhani? Muḓivhalea Frediric Kenyon o ṱalusa honoho u tumbulwa sa “hu re ha ndeme vhukuma” u bva tshee Tischendorf a tumbula Codex Sinaiticus nga 1844.

Enea maṅwalwa o ṅwaliwaho nga tshanḓa o ṅwaliwa uri ndi a vhukati ha ḓana ḽa vhuvhili na ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E. Vhukati ha bugu dza Maṅwalo a Luheberu kha nzudzanyo ya Septuagint ya Lugerika hu na kopi mbili dza Genesi. Kenyon u amba uri dzenedzi kopi ndi dza ndeme vhukuma “ngauri bugu [ya Genesi] a iho kha maṅwalwa a Vaticanus na Sinaiticus,” a ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha. Maṅwalwa mararu o ṅwaliwaho nga tshanḓa a na bugu dza Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika. Ḽiṅwe ḽi na Evangeli nṋa na bugu ya Mishumo. Ḽiṅwalo ḽa vhuvhili, u katela na masiaṱari e Beatty e a a wana nga murahu, a na kopi yo ṱoḓaho u fhelela ya maṅwalo a muapostola Paulo, u katela na luṅwalo lwawe lu yaho kha Vhaheberu. Ḽiṅwalwa ḽa vhuraru ḽi na tshipiḓa tsha bugu ya Ndzumbululo. U ya nga Kenyon, enea maṅwalwa o “khwaṱhisa fulufhelo ḽashu nga vhuṱanzi  ho khwaṱhaho ha maṅwalo a Thestamende Ntswa ine ra vha nayo zwino.”

Maṅwalo a Bivhili a Chester Beatty a sumbedza uri Vhakriste vho thoma u shumisa maṅwalo o ṅwaliwaho nga zwanḓa nṱhani ha mipombo miṅwahani ya kale vhukuma, khamusi nga phanḓa ha mafheloni a ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E. Enea Maṅwalwa a dovha a sumbedza uri nga ṅwambo wa uri ho vha hu songo ḓala zwithu zwa u ṅwalela, vhaṅwali kanzhi vho vha vha tshi dovholola u shumisa mabammbiri a mudulu a fanaho. Sa tsumbo, ḽiṅwe ḽiṅwalwa ḽa tshipiḓa tsha Evangeli ya Yohane ḽo ṅwalwa “zwine zwa vhonala zwi tshi nga ndi mushumo wa tshikolo wa mbalo dza tshigerika.”

Maṅwalwa a mudulu ha ngo sokou naka fhedzi, fhedzi a dovha a vha a ndeme. Ndi vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha mathomo a Vhukriste. Charles Horton o ri: “Samusi ri na enea maṅwalwa, ni a kona u vhona mufuda wa dzibugu dze dza shumiswa nga Vhakriste vha kale—bugu dze vha vha vha tshi dzi dzhiela nṱha vhukuma.” (Mirero 2:4, 5) Ni ḓo fushea vhukuma arali ḽiṅwe ḓuvha na wana tshifhinga tsha u ṱolisisa luṅwe lwa lwonolu lupfumo lu re Laiburari ya Chester Beatty.

[Tshifanyiso kha siaṱari 31]

Bulannga ḽa Dzhapani ḽo ṅwaliwaho nga Katsushika Hokusai

[Tshifanyiso kha siaṱari 31]

“Biblia Latina” yo vha i kha dziṅwe kopi dza Bivhili dzo gandiswaho kale vhukuma

[Tshifanyiso kha siaṱari 31]

Zwo ambiwaho nga Ephraem nga ha “Diatessaron” ya Tatian zwi khwaṱhisa u fulufhedzea ha Bivhili

[Tshifanyiso kha siaṱari 31]

Chester Beatty P45, ḽiṅwalwa ḽa kale vhukuma shangoni, ḽi na Evangeli nṋa na bugu ya Mishumo kha bugu nthihi

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 29]

Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin