Zwigayo Zwine zwa Bveledza Zwiḽiwa

ZWO ṱaluswa sa zwone zwine “zwa tikedza vhutshilo,” “khosi ya zwiḽiwa zwoṱhe,” na “zwe zwa tikedza vhutshilo ha muthu u bva miṅwahani minzhi yo fhelaho.” Vhukuma, vhuswa ho vha vhu hone tshiḽiwa tsha ndeme tsha vhathu. Zwi re zwone ndi uri tshithu tshine muthu a tshi ṱoḓa vhukuma ndi u vhona uri u na vhuswa ha ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.

Tshithu tshihulwane tshine tsha ita vhuswa ndi vhukhopfu, vhune ha wanala nga u gaya mavhele. Ngauralo, u gaya ndi vhutsila ha kale vhukuma. Arali ho vha hu si na mitshini yo teaho, u gaya mavhele uri a vhe vhukhopfu zwo vha zwi tshi ḓo vha mushumo muhulwane vhukuma! Zwifhingani zwa Bivhili, mutsindo wa mutuli wo vha u tshi sumbedza uri zwithu zwi khou tshimbila nga ngona, zwiimo zwa mulalo, nahone u sa pfala hawo zwo vha zwi tshi sumbedza u shayea ha dakalo.—Yeremia 25:10, 11.

U sinḓa zwo vha zwi tshi katela na mini miṅwahani minzhi yo fhelaho? Ndi maitele na zwishumiswa zwifhio zwe zwa vha zwi tshi shumiswa u itela u ita wonoyo mushumo? Nahone ndi zwigayo zwa mufuda-ḓe zwine zwa ita uri vhuswa vhu wanale ṋamusi?

Ndi Ngani Zwigayo zwo vha zwi Tshi Ṱoḓea?

A tshi vhudza vhavhingani vha u thoma, Adamu na Eva, Yehova o ri: “Asizwi-ha, ndo ni ṋea zwi melaho zwoṱhe zwi aṋwaho dzimbeu, zwi re kha shango ḽoṱhe, na miri yoṱhe i re na mitshelo, ine ya vha na mbeu; nga zwi vhe zwiḽiwa zwaṋu.” (Genesi 1:29) Kha zwiḽiwa zwe Yehova Mudzimu a zwi ṋea vhathu ho vha hu na dzi thoro dzo fhambanaho. Dzenedzo thoro dzo vha dzi dza ndeme kha vhutshilo ha vhathu, samusi thoro dzoṱhe—u katela goroi, luṋonya, roxo, furu, raisi, mufhoho, makhaha, na mavhele—zwo vha zwi na carbohydrates i re na tshiṱatshi tshine muvhili wa kona u tshi shandula tsha vha maanḓa a muvhili a vhidzwaho glucose.

Naho zwo ralo, muthu ha koni u gaya thoro mbisi. Zwi a leluwa uri vhathu vha kone u dzi ḽa musi dzo thoma dza gaiwa dza vha vhukhopfu nahone ha bikiwa. Nḓila dzi leluwaho vhukuma dza u shandula thoro uri i vhe vhukhopfu ndi dza u dzi sinḓa nga mutuli, u dzi sinḓa nga matombo mavhili, kana nga u shumisa enea maitele oṱhe nga khathihi.

Zwigayo Zwine zwa Shumisa Maanḓa a Vhathu

Zwifanyiso zwo tou vhaḓiwaho zwa ngei Egipita ḽa kale zwo sumbedza nḓila ye zwigayo zwa kale zwa vha zwi tshi shumiswa ngayo, zwigayo zwine zwa shumiswa nga zwanḓa zwa vhathu. Tsho vhidzwa nga u ralo nga uri tsho vha tshi tshi fana na sale. Tshenetshi tshigayo tsho vha tsho itwa nga matombo mavhili—ḽiṅwe ḽine ḽa tou nga ḽi na bako nahone ḽeneḽo tombo ḽo vha tshi vha nga fhasi, tombo ḽiṱuku ḽa vha nga nṱha. Mushumi, we a vha a tshi anzela u vha wa musadzi, o vha a tshi gwadama nga phanḓa ha tshenetsho tshigayo nahone a fara tombo ḽa nga nṱha nga zwanḓa zwivhili. Ngauralo a shumisa maanḓa awe oṱhe u itela u kuya dzenedzo mbeu a tshi isela tombo ḽa nga nṱha phanḓa na murahu. Tshenetsho tsho vha tshi tshigayo tsho leluwaho vhukuma fhedzi tshi tshi ṱoḓa maanḓa!

Naho zwo ralo u fhedza havho tshifhinga vho gwadama zwo vha zwi tshi vhaisa mivhili yavho. U isa tombo ḽa nga nṱha phanḓa na murahu zwo  vha zwi tshi vhaisa miṱoḓo, zwanḓa, zwirumbi, magona, na zwikunwane zwa vhenevho vhashumi. Ngudo dza vhuhole ha marambo kha mihangarambo ya Siria ḽa kale yo ita uri vhagudi vha ḓivhazwakale nga zwithu zwo fukulwaho fhasi vha phethe nga uri u shumisa zwigayo zwi fanaho zwo ita uri vhabvana vha vhe na mafuvhalo manzhi mahulwane—u dingina ha magona, shambo ḽa muṱoḓo, na vhulwadze ha zwinungo kha gunwe. Ngei Egipita ḽa kale, zwi sumbedza uri zwigayo zwa zwanḓa zwo shumiswa nga vhalanda vhanzhi vha vhasadzi. (Ekisodo 11:5) * Vhaṅwe vhagudi vha humbula uri musi Vhaisiraele vha tshi ṱutshela Egipita, tshigayo tsha zwanḓa ndi tshone tshe vha ṱuwa natsho.

Mvelaphanḓa ye ya vha hone nga murahu ya zwigayo yo vha i tshi katela u gaya nga u shumisa matombo oṱhe mavhili u itela u khwinisa nḓila ya kushumele. Nga u ita buli ḽa u shela nga nṱha ha eneo matombo, ane a khou a shumisa o vha tshi shela mavhele henefho nahone a tsela nga one aṋe a ya vhukati ha eneo matombo. Ḓanani ḽa vhuṋa kana ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E., ḽa Greece ḽo bveledza mutshini u leluwaho wa u gaya. Ho dzheniswa tsha u fara kana khaḓa kha tombo ḽa nga nṱha. U monisela yeneyi khaḓa phanḓa na murahu zwo vha zwi tshi ita uri tombo ḽa nga nṱha ḽi kuyane na ḽi re nga fhasi.

Zwigayo zwoṱhe zwo ambiwaho afho nṱha zwo vha zwi na vhuleme hazwo. Zwo vha zwi tshi ṱoḓa u moniselwa phanḓa na murahu nga nḓila ye ha vha hu si na tshipuka tshe tsha vha tshi tshi nga kona u gudiselwa u ita zwenezwo. Naho zwo ralo, zwenezwi zwigayo zwo vha zwi tshi tewa u itwa nga nungo dza vhathu. Nga murahu ha ḓa thekinolodzhi ntswa—tshigayo tshi monaho. Tshenetsho tshigayo tsho vha tshi tshi nga shumisa zwipuka.

Zwigayo zwi Monaho zwo Leludza Mushumo

Zwi vhonala uri tshigayo tsha mavhele tshi monaho tsho tumbulwa mashangoni a tsini na Mediterranean hu ṱoḓaho u vha nga ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E. Ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E, Vhayuda ngei Palestine vho vha vho ḓowelana na tshenetsho tshigayo, samusi Yesu o amba nga “guyo ḽi fanaho na ḽine ḽa moniswa nga mbongola.”—Marko 9:42, vhambedzani NW.

Zwigayo zwi shumaho nga zwipuka zwo vha zwi tshi shumiswa Roma nahone zwihuluhulu Muvhusoni wa Roma. Vhunzhi ha zwenezwo zwigayo zwo vha zwi tshi wanala ngei Pompeii. Zwo vha zwi na tombo ḽa nga nṱha ḽi fanaho na ngilasi ya u kala tshifhinga na tombo ḽa nga fhasi ḽi ngaho cone. Tombo ḽa nga nṱha ḽi mona nṱha ha tombo ḽa nga fhasi, nahone thoro dza mavhele dzo vha dzi tshi shelwa vhukati ha eneo matombo mavhili nahone dza sinḓiwa. Matombo a nga nṱha o vha o ṱanḓavhuwa u bva kha senthimithara dza 45 u ya kha dza 90. Zwenezwi zwigayo zwo vha zwo lapfa senthimithara dza 180.

A ri na vhuṱanzi arali zwigayo zwi moniswaho nga zwanḓa zwo bveledzwa zwi tshi bva kha zwigayo zwi moniswaho nga zwipuka kana nga nḓila yo fhambanaho na yeneyi. Naho zwo ralo, zwigayo zwi moniswaho nga zwanḓa ndi zwavhuḓi ngauri zwi a hwalea nahone zwi a leluwa u zwi shumisa. Zwi na matombo a mutengelele mavhili o ṱanḓavhuwaho senthimithara dzi ṱoḓaho u vha dza 30 u ya kha dza 60. Nga nṱha ha tombo ḽa nga fhasi ho vha ho kukumuwanyana nahone nga fhasi ha tombo ḽa nga nṱha ho vha ho ita mugodinyana u itela uri ḽi kone u dzhena kha tombo ḽa nga nṱha ḽo kukumuwaho. Tombo ḽa nga nṱha ḽo dzula kha tsimbi i re vhukati nahone ḽo vha ḽi tshi moniswa nga khaḓa ya thanda. Nga ho ḓoweleaho, vhasadzi vhavhili vho vha vha tshi dzula vha sedzana, vhoṱhe vha farelela khaḓa u itela u monisa tombo ḽi re nga nṱha. (Luka 17:35) Nga tshanḓa tshawe tshi songo faraho tshithu, musadzi muthihi o vha a tshi shela mavhele maṱuku kha buli ḽa u shela ḽi re kha tombo ḽi re nga nṱha, nahone muṅwe musadzi a tshi khou kuvhanganya vhukhopfu musi vhu tshi khou shuluwa kha meme  dza tshigayo vhu tshi wela kha tsho fara tshi re nga fhasi hatsho. Tshenetshi tshigayo tsho vha tshi tshi ṱoḓiwa nga maswole, vhaalavhi, kana miḓi miṱuku i dzulaho kule na hu re na zwigayo zwihulwane.

Zwigayo zwi Shumiswaho nga Maḓi kana Muya

Hu ṱoḓaho u vha nga 27 B.C.E, munzhiniere wa Muroma a vhidzwaho Vitruvius o ṋea ṱhaluso ya tshigayo tshi shumaho nga maḓi tsha misini yawe. Maḓi ane a khou elela a sukumedza khaḓa i re kha vhili, nahone zwenezwo zwa ita uri ḽeneḽo vhili ḽi mone. Maṋo a re kha vhili a monisa tsimbi ine na yone ya ita uri tombo ḽi re nga nṱha ḽa tshigayo ḽi mone.

Zwibveledzwa zwine zwa itwa nga tshigayo tsha maḓi ndi zwi ngafhani musi zwi tshi vhambedzwa na zwi no itwa nga zwiṅwe zwigayo? Zwigayo zwa zwanḓa hu humbulelwa uri zwo vha zwi tshi bveledza khilogiramu dza 10 dza mavhele nga awara, nahone zwigayo zwa vhuḓi zwi tshimbidzwaho nga zwipuka, zwi bveledza khilogiramu dza 50 nga awara. Tshigayo tsha maḓi tsha Vitruvius tsho vha tshi tshi gaya mavhele a khilogiramu dza 150 u ya kha dza 200 nga awara. Nga u shumisa zwithu zwo fhambanaho na u a khwinisa, maitele a mutheo o ṱaluswaho nga Vitruvius o bvela phanḓa a tshi shumiswa nga vhaiti vha zwigayo miṅwaha minzhi ya maḓana ye ya tevhela.

Maḓi ane a khou elela a si one fhedzi e a shumiswa u bveledza maanḓa a u monisa matombo a zwigayo. Arali mavhili a moniswaho nga maḓi o dzhielwa vhudzulo nga u mona ha tshipelupelu, hu nga swikelelwa tshipikwa tshi fanaho. Zwipelupelu zwo thoma u shumiswa nga Yuropa hu ṱoḓaho u vha nga ḓana ḽa vhu-12 ḽa miṅwaha C.E. nahone zwa shumiswa fhethu hunzhi u itela u gaya ngei Belgium, Dzheremane, Holland, na huṅwe fhethu. Zwo shuma u vhuya u swika zwi tshi gaya zwi tshi tshimbidzwa nga tshitimu nahone zwiṅwe zwibveledzwa zwa maanḓa nga zwiṱuku nga zwiṱuku zwo thoma u ita uri zwiṅwe zwibveledzwa zwa maanḓa zwi fhelelwe nga mushumo.

“Vhuswa Hashu Ho Ri Linganaho”

Hu sa londwi mvelaphanḓa, maitele manzhi a u gaya a kale o sala a kha ḓi shumiswa kha zwiṅwe zwipiḓa zwa ḽifhasi. Mutuli na musi zwi kha ḓi shumiswa zwipiḓani zwa Afurika na zwiṱangadzimeni zwa Pasifiki. Ngei Mexico na Amerika Vhukati, zwigayo zwa zwanḓa zwi a shumiswa u gaya goroi ya u ita vhurotho. Nahone zwigayo zwo vhalaho zwa maḓi na zwa zwipelupelu zwi kha ḓi shumiswa fhethu ho fhambanaho.

Naho zwo ralo, vhunzhi ha vhukhopfu vhune ha shumiswa u bika vhuswa mashangoni o bvelelaho vhu bveledzwa nga zwigayo zwi shumisaho mitshini fhedzi. Mbeu dza mavhele dzi a sinḓwa dza vha vhukhopfu nga tsimbi dzi re na maṋo dzi monaho nga luvhilo lwo fhambanaho. Enea maitele a ita uri zwi konadzee u bveledza vhukhopfu ho fhambanaho nga mutengo wa fhasi.

A zwi timatimisi uri zwi vho leluwa u wana vhukhopfu ha u bika. Naho zwo ralo, ri a livhuha Musiki washu nga u ri ṋea mavhele na vhuṱali ha u a shandukisa a vha “vhuswa hashu ho ri linganaho.”—Mateo 6:11.

[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]

[Tshifanyiso kha siaṱari 23]

Tshigayo tsha zwanḓa tsha Egipita

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Tshifanyiso kha siaṱari 23]

Tshigayo tshi tshimbidzwaho nga zwipuka, tshe tsha vha tshi hamula ṱhwari uri dzi bvise mapfura

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 22]

From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions