Ni Fanela u Khetha Hani kha Vhuḓi Na Vhuvhi?

NDI nnyi a re na maanḓa u vhea zwilinganyo zwa vhuḓi na vhuvhi? Yeneyo mbudziso yo vhudziswa u bva mathomoni a ḓivhazwakale ya muthu. U ya nga bugu ya Bivhili ya Genesi, Mudzimu o rina dzina muri we wa vha wo mela tsimuni ya Edeni a ri ndi wa u “ṱalukanya vhuḓi na vhuvhi.” (Genesi 2:9) Mudzimu o vhudza vhavhingani vha u thoma uri vha songo ḽa mutshelo wa wonoyo muri. Naho zwo ralo, swina ḽa Mudzimu, Sathane Diabolo, ḽo amba uri arali vha ḽa mutshelo wa wonoyo muri, maṱo avho o vha a tshi “ḓo bonyolowa,” nahone vho vha vha tshi ‘ḓo nga Mudzimu, vha ḓo ḓivha vhuḓi na vhuvhi.’—Genesi 2:16, 17; 3:1, 5; Ndzumbululo 12:9.

Adamu na Eva vho vha vha tshi tea u ita phetho ya uri naa vha fanela u ṱanganedza zwilinganyo zwa Mudzimu zwa vhuḓi na vhuvhi kana vha fanela u tevhela zwilinganyo zwavho? (Genesi 3:6) Vho khetha u sa thetshelesa Mudzimu nahone vha ḽa mutshelo wa wonoyo muri. Yeneyo nyito zwayo  i amba mini? Nga u landula u ṱhonifha mikano ye vha vhetshelwa yone nga Mudzimu, vho amba uri vhone na vhana vhavho vha ḓo tshila zwavhuḓi nga u ḓivhetshela zwilinganyo zwavho zwa vhuḓi na vhuvhi. Vhathu vho bvelela hani kha ndingedzo dzavho dza u tshila u fana na Mudzimu nga u ḓivhetshela zwilinganyo zwavho?

Mihumbulo yo Fhambanaho

Musi yo no ṱolisisa pfunzo dza vhaḓivhi vha pfunzo dza maṱali vha re na bvumo vha maḓanani a miṅwaha o fhiraho, Encyclopædia Britannica i amba uri u bva tshifhingani tsha Socrates muḓivhi wa pfunzo dza maṱali wa Mugerika u ya kha ḓana ḽa vhu-20 ḽa miṅwaha, ho vha na u “hanedzana hunzhi-hunzhi malugana na zwine ṱhaluso ya zwo lugaho na zwilinganyo zwa vhuḓi na vhuvhi ya fanela u vha zwone.”

Sa tsumbo, Vhaḓivhi vha pfunzo dza maṱali vho vha vhe tshigwada tsha vhadededzi vha Vhagerika vha ḓanani ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E. Vho vha vha tshi funza uri zwilinganyo zwa vhuḓi na vhuvhi zwi langiwa nga mahumbulele a vhathu vhanzhi. Muṅwe wa vhenevho vhadededzi o ri: “Zwithu zwiṅwe na zwiṅwe zwine zwa vhonala zwo luga nahone zwi tshi ṱanganedzea kha muvhundu muṅwe na muṅwe, zwi vha zwo lugela wonoyo muvhundu, tenda vhathu vha kha wonoyo muvhundu vha tshi zwi dzhia zwo luga nahone zwi tshi ṱanganedzea.” U ya nga zwenezwo, Jodie, o bulwaho kha thero yo fhiraho, o vha a tshi fanela u dzhia yeneyo tshelede, samusi vhathu vhanzhi vha hune a dzula hone, kana “muvhundu” wahawe, vho vha vha tshi ḓo vha vho ita nga u ralo.

Immanuel Kant muḓivhi wa pfunzo dza maṱali a re na bvumo wa ḓana ḽa vhu-18 ḽa miṅwaha, o amba zwo fhambanaho na zwenezwo. Magazini une wa pfi Issues in Ethics u ri: “Immanuel Kant na vhaṅwe vha fanaho nae . . . vho livhisa ṱhogomelo kha ndugelo ya u khetha ha muthu nga muthihi nga muthihi.” Mavhonele a Kant ndi a uri arali Jodie a sa tshinyi ndugelo dza vhaṅwe, o vha a tshi fanela u ita phetho ene muṋe. Ho ngo fanela u tendela mahumbulele a vhathu vha muvhunduni wahawe a tshi langa zwilinganyo zwawe.

Nga u ralo Jodie o vha a tshi ḓo piringulula hani vhuleme hawe? O khetha zwa vhuraru. O shumisa pfunzo ya Yesu Kristo, we zwilinganyo zwawe zwo kunaho zwa vha zwi tshi dzhielwa nṱha nga Vhakriste na vhane vha si vhe Vhakriste. Yesu o funza a ri: “Zwoṱhe zwiné na funa vhathu vha tshi ni ita, na inwi ni vha ite zwenezwo.” (Mateo 7:12) Jodie o mangadza we a vha a tshi khou mu thusa nga u mu ṋea rannda dzawe dza 512 500. Musi a tshi vhudziswa uri ndi ngani a songo i dzhia, Jodie o ṱalutshedza uri o vha e muṅwe wa Ṱhanzi dza Yehova nahone a ri: “Yo vha i si tshelede yanga.” Jodie o dzhiela nṱha maipfi a Yesu o ṅwaliwaho Bivhilini kha Mateo 19:18 ane a ri: “U songo tswa.”

Naa Mahumbulele a Vhathu Vhanzhi ndi Vhulivhisi vhu Fulufhedzeaho?

Zwi vhonala uri vhaṅwe vhathu vha nga amba uri Jodie o ita vhutsilu nga u fulufhedzea nga u ralo. Fhedzi mahumbulele a vhathu vhanzhi ndi vhulivhisi vhu sa fulufhedzei. Sa tsumbo, arali no vha ni tshi dzula kha lushaka lune vhathu vhanzhi vha tenda uri u fhisa ṅwana zwi a ṱanganedziwa u fana na zwe vhaṅwe vhathu vha vha vha tshi humbula nga u ralo tshifhingani tsho fhiraho, naa zwo vha zwi tshi ḓo ita uri mishumo  yo raloho i vhe yo lugaho? (2 Dzikhosi 16:3) Hu pfi mini arali ni vhe no bebwa kha lushaka lune lwa dzhia u ḽa ṋama ya muthu sa zwo lugaho? Naa zwenezwo zwo vha zwi tshi ḓo amba uri u ḽa ṋama ya muthu zwo vha zwi songo khakhea? Zwa uri zwithu zwi itwa nga vhathu vhanzhi a zwi ambi uri zwo luga. Bivhili yo dzula yo sevha u bva kale nga ha tshenetsho tshikwekwe, i tshi ri: “U songo tevhela hu yaho vhanzhi, vha tshi tshinya.”—Ekisodo 23:2.

Yesu Kristo o ṱalusa tshiṅwe tshiitisi tsha u ṱhogomela musi zwi tshi ḓa kha u ṱanganedza mahumbulele a vhathu vhanzhi sa vhulivhisi ha vhuḓi na vhuvhi. O bvukulula Sathane sa “muvhusi wa shango ḽino.” (Yohane 14:30; Luka 4:6) Sathane o shumisa vhuimo hawe u itela u ‘xedza shango ḽoṱhe.’ (Ndzumbululo 12:9) Nga zwenezwo, arali ni tshi ḓivhetshela zwilinganyo zwa vhuḓi na vhuvhi u ya nga vhathu, ni nga vha ni tshi khou ṱanganedza mahumbulele a Sathane a vhuḓifari, nahone zwi tou vha khagala uri zwenezwo zwi ḓo ni ḓisela khombo.

Naa Ni nga Fulufhela Mahumbulele Aṋu?

Nga zwenezwo, naa muthu muṅwe na muṅwe u fanela u ḓiitela phetho malugana na uri ndi zwifhio zwine zwa vha zwavhuḓi na zwine zwa vha zwivhi? Bivhili i ri: “U songo ḓi-tika nga u ri: Ndi a ṱalukanya.” (Mirero 3:5) Ndi ngani? Nga ṅwambo wa uri vhathu vhoṱhe vho mamela vhukhakhi vhuhulwane vhune ha nga xedza mahumbulele avho. Musi Adamu na Eva vha tshi shandukela Mudzimu, vho ṱanganedza zwilinganyo zwa mufheṱi Sathane a re na tseḓa nahone vha mu khetha sa khotsi avho wa muya. Nga zwenezwo vha fhirisela kha vhana vhavho yeneyo pfaneleo—mbilu mudzia-tshimbevha i re na maanḓa a u ḓivha zwo lugaho, fhedzi i re na nḓowelo ya u ṱoḓa zwo khakheaho.—Genesi 6:5; Vha-Roma 5:12; 7:21-24.

Musi i tshi haseledza matshilele o teaho, Encyclopædia Britannica, i ri: “Zwi vhonala zwi sa mangadzi arali vhathu vha tshi ḓivha zwine vha fanela u zwi ita malugana na vhuḓifari, fhedzi nga zwenezwo vha bvela phanḓa na u ita zwine vhone vhaṋe vha zwi funa. Nḓila ya u ṋea vhenevho vhathu zwiitisi zwa u ita zwo lugaho zwo vha zwi vhuleme vhuhulwane kha matshilele a Vhukovhela.” Bivhili i amba nga ho teaho musi i tshi ri: “Mbilu ndi yone mudzia-tshimbevha vhukuma, ndi mmbi; i nga ḓihwa nga nnyi?” (Yeremia 17:9) Naa ni nga fulufhela muthu ane a ḓivhelwa u vha mudzia-tshimbevha na u vha muvhi?

Vhukuma, na vhane vha si tende Mudzimu vha na vhukoni ha u tshila nga nḓila yo teaho na u vha na zwilinganyo zwa maitele zwi vhuyedzaho na zwi ṱhonifheaho. Naho zwo ralo, kanzhi maitele mahulwane ane a katelwa kha zwilinganyo zwavho a sokou sumbedza zwilinganyo zwa vhuḓifari zwa Bivhili. Naho vhenevho vhathu vha tshi nga hanedza u vha hone ha Mudzimu, mihumbulo yavho i sumbedza uri vho mamela vhukoni ha u sumbedza pfaneleo ya Mudzimu. Samusi Bivhili yo zwi bvisela khagala, hezwi zwi khwaṱhisedza uri vhathu mathomoni vho sikwa ‘nga tshifanyiso tsha Mudzimu.’ (Genesi 1:27; Mishumo 17:26-28) Muapostola Paulo u ri: “Zwi a ḓi-sumbedza zwauri zwiné mulayo wa ri nga zwi shumiwe zwo ṅwaliwa dzimbiluni dzavho.”—Vha-Roma 2:15.

Vhukuma, ndi zwa ndeme u ḓivha zwo lugaho; na u vha na nungo dza u ita zwo lugaho na zwone ndi zwa ndeme. Muthu a nga ṱahulela hani u vha na nungo dzine dza ṱoḓea? Samusi zwiito zwi tshi ṱuṱuwedzwa nga mbilu, u ṱahulela u funa Muṅwali wa Bivhili, Yehova Mudzimu, zwi nga thusa muthu u vha na dzenedzo nungo.—Psalme ya 25:4, 5.

U Wana Nungo dza u Ita zwo Lugaho

Vhukando ha u thoma kha u guda u funa Mudzimu ndi u ṱhogomela nḓila ine milayo yawe ya vha i pfalaho na u shuma ngayo. Muapostola Yohane u ri: “Ngauri u funa Mudzimu ndi u ita zwe a ri laya nahone milayo yawe a i konḓi.” (1 Yohane 5:3) Sa tsumbo, Bivhili i na nyeletshedzo i shumaho ine ya nga thusa vhaswa u ṱalukanya vhuḓi na vhuvhi musi vha tshi ita phetho arali vha tshi fanela u nwa zwikambi, u shumisa zwidzidzivhadzi,  kana zwa u ṱangana nga dzimbeu nga phanḓa ha mbingano. Bivhili i nga thusa vhavhingani u ṱalukanya nḓila ine vha nga piringulula ngayo dziphambano, nahone i nga ṋea vhabebi vhulivhisi ha u alusa vhana. * Musi zwi tshi shumiswa, zwilinganyo zwa vhuḓifari zwi re Bivhilini zwi vhuyedza vhaṱuku na vhahulwane, hu sa londwi vhuimo havho, pfunzo, kana vhubvo ha mvelele.

U fana na u ḽa zwiḽiwa zwi re na pfushi zwine zwa ṋea nungo dza u shuma, u vhala Ipfi ḽa Mudzimu zwi ni ṋea nungo dza u tshila nga zwilinganyo zwawe. Yesu o fanyisa maipfi a Mudzimu na vhuswa vhu ṋeaho vhutshilo. (Mateo 4:4) O dovha a ri: “Zwanga zwiḽiwa ndi uri nda ita zwi funwaho nga o nthumaho.” (Yohane 4:34) U ḽa zwiḽiwa zwa ipfi ḽa Mudzimu zwo thusa u shomedza Yesu u lwa na milingo na u ita phetho dza vhuṱali.—Luka 4:1-13.

Ni tshi thoma ni nga wana zwi tshi konḓa u ḽa zwiḽiwa zwi bvaho Ipfini ḽa Mudzimu na u ṱanganedza zwilinganyo zwawe. Fhedzi humbulani uri musi ni tshi kha ḓi vha muṱuku, ni nga vha no vha ni sa funi u ḽa zwiḽiwa zwe zwa vha zwi zwavhuḓi kha inwi. U itela u aluwa ni na mutakalo wavhuḓi, no vha ni tshi fanela u takalela zwenezwo zwiḽiwa zwi re na pfushi. Nga nḓila i fanaho, zwi nga ni dzhiela tshifhinga u funa zwilinganyo zwa Mudzimu. Arali na futelela, ni ḓo zwi funa nahone na khwaṱha muyani. (Psalme ya 34:8; 2 Timotheo 3:15-17) Ni ḓo guda u fulufhela Yehova na u sudzulusea u ‘ita zwivhuya.’—Psalme ya 37:3.

Ni nga kha ḓi sa ḓiwana ni tshiimoni tshi fanaho na tshe Jodie a vha e khatsho. Naho zwo ralo, ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ni ita phetho dza vhuḓifari, dzi si dza ndeme na dza ndeme. Nga zwenezwo, Bivhili i ni ṱuṱuwedza u ri: “Fulufhedza Mudzimu nga mbilu yau yoṱhe; U songo ḓi-tika nga u ri: Ndi a ṱalukanya. Dzinḓilani dzau dzoṱhe ḓivha Ene, u ḓo U lugisela hune wa tshimbila.” (Mirero 3:5, 6) U guda u fulufhela Yehova a zwi nga ni vhuyedzi zwino fhedzi, fhedzi zwi ḓo dovha zwa ni vulela tshibuli tsha u tshila nga hu sa fheli, nga ṅwambo wa uri u thetshelesa Yehova Mudzimu zwi isa vhutshiloni.—Mateo 7:13, 14.

[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]

[Maipfi o ṱumbulwaho kha siaṱari 6]

Mahumbulele a vhathu vhanzhi a nga ṱuṱuwedzwa nga maanḓa a sa vhonali

[Zwifanyiso kha siaṱari 5]

Kha ḓivhazwakale yoṱhe, vhaḓivhi vha pfunzo dza maṱali vho hanedzana kha mafhungo a vhuḓi na vhuvhi

SOCRATES

KANT

CONFUCIUS

[Ṱhaluso dza Vhubvo ha Tshifanyiso]

Kant: From the book The Historian’s History of the World; Socrates: From the book A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea

[Zwifanyiso kha siaṱari 7]

Bivhili a i ri thusi fhedzi u ṱalukanya vhuḓi na vhuvhi, fhedzi i dovha ya ri ṱuṱuwedzela u ita zwo lugaho