Ndi Livhuha Uri Ndo Shumela Yehova, Naho Ndo Lingwa Vhukuma

Muanetsheli ndi Maatje de Monge-van den Heuvel

NDI NA miṅwaha ya 98. Ndo vha na ndugelo ya u fhedza miṅwaha ya 70 ndi tshi khou shumela Yehova—fhedzi lutendo lwanga lwo lingwa vhukuma. Tshifhingani tsha Nndwa ya Shango ya Vhuvhili ndo fheleledza ndi gammbani ya tshengedzo, nahone musi ndi henefho ndo kulea nungo vhukuma, nahone zwa ita uri ndi fhedzisele ndo dzhia phetho ye ya ita uri ndi ḓisole nga murahu. Nga murahu ha miṅwaha i si gathi, ndo dovha nda sedzana na muṅwe mulingo u vhavhaho vhukuma. Naho zwo ralo, ndi livhuha vhukuma Yehova uri ndo vha na ndugelo ya u mu shumela naho ndo sedzana na milingo.

Vhutshilo hanga ho shanduka nga October 1940. Ndo vha ndi tshi dzula ngei Hilversum, ḓoroboni i re khilomithara dza 24 tshipembe-vhubvaḓuvha ha Amsterdam ngei Netherlands. Shango ḽeneḽo ḽo vha ḽi tshi khou vhuswa nga Vhanazi. Ndo vha ndo no fhedza miṅwaha miṱanu ndo vhingana na Jaap de Jonge, munna wanga a re na lufuno nahone ro vha ri na ṅwananyana wa miṅwaha miraru ane ra mu funa vhukuma ane a pfi Willy. Ro vha ri tshi dzula tsini na muṱa wa vhashai, we wa vha u tshi konḓelwa vhukuma u ṱunḓela vhana vha malo. Naho zwo ralo, vha muṱa wonoyo vho vha vho ṋea muṅwe muṱhannga vhudzulo nahone vha tshi mu fha na zwiḽiwa. Ndo vha ndi tshi ḓivhudzisa uri, ‘Ndi ngani vha tshi ḓihwesa muhwalo mungafha?’ Musi ndi tshi vha isela zwiḽiwa, ndo mbo ḓi wana uri onoyo muṱhannga o vha e muvulanḓila. O mmbudza nga ha Muvhuso wa Mudzimu na phaṱhutshedzo dzawo. Ndo kwamiwa vhukuma nga zwe nda zwi pfa, nahone ndo mbo ḓi ṱanganedza mafhungo-ngoho nga u ṱavhanya. Nga ṅwaha wonoyo, ndo ḓiṋekedzela kha Yehova nda lovhedzwa. Musi ndo no fhedza ṅwaha ndo lovhedzwa, munna wanga na ene o dzhia vhukando ha u ṱanganedza mafhungo-ngoho.

Naho ndo vha ndi si na nḓivho nnzhi ya Bivhili, ndo zwi pfesesa nga vhuḓalo uri u vha hanga Ṱhanzi zwo vha zwi tshi amba uri ndo no vha tshipiḓa tsha ndangulo ye ya vha yo thivhelwa. Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri ho vha hu na Ṱhanzi dzo vhalaho dze dza valelwa dzhele nga ṅwambo wa u huwelela mulaedza wa Muvhuso. Naho zwo ralo, ndo mbo ḓi thoma u huwelela nnḓu nga nnḓu nga u ṱavhanya, nahone nṋe na munna wanga ro vula muḓi washu uri u shumiswe sa fhethu hune vhavulanḓila na vhalavhelesi vha dalelaho vha dzula hone. Muḓi washu wo dovha wa vha fhethu ha u vhea bugu dza Bivhili dze dza vha dzi tshi ḓiswa nga vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha bvaho ngei Amsterdam. Zwiendedzi zwavho zwa u hwala thundu zwo vha zwi na bugu nnzhi vhukuma dze dza vha dzi tshi valiwa nga seila. Vhenevho vhahashu vhe vha vha vha tshi ri ḓisela bugu vho vha vhe na lufuno luhulwane vhukuma na tshivhindi. Vho vhea vhutshilo havho khomboni vha tshi itela vhahavho.—1 Yoh. 3:16.

“Mmawe Athiri Vha Ḓo Vhuya Nga U Ṱavhanya?”

Hu ṱoḓaho u vha miṅwedzi ya rathi ndo no lovhedzwa, ho swika mapholisa mararu muḓini washu. Vho dzhena nḓuni vha thoma u guduba. Naho vha songo wana fhethu he ha vha ho dzumbiwa bugu nnzhi vhukuma, vho wana dziṅwe bugu dzo dzumbiwa nga fhasi ha mmbete washu. Nga tshenetsho tshifhinga vho mbo ḓi mmbudza uri ndi fanela u ṱuwa navho tshiṱitshini tsha mapholisa ngei Hilversum. Musi ndi tshi kuvhatedza ṅwananyana  wanga Willy u itela u mu onesa, o ri, “Mmawe athiri vha ḓo vhuya nga u ṱavhanya?” Ndo mu fhindula nda ri, “Ee ṅwananga, mmawe vha ḓo vhuya hu si kale.” Naho zwo ralo, ho fhela miṅwedzi ya 18 i konḓaho vhukuma ndi sa athu dovha nda mu vhona.

Zwe zwa itea ndi uri pholisa ḽo ṱuwa na nṋe nga tshidimela ḽa ya ngei Amsterdam u itela u mmbudzisekanya. Vhe vha vha vha tshi khou mmbudzisekanya vho lingedza u ita uri ndi ambulule vhahashu vhararu vha ngei Hilversum uri vho vha vhe Ṱhanzi dza Yehova. Ndo mbo ḓi ri: “A thi vha ḓivhi, ndi ḓivha muthihi fhedzi ane a ri ḓisela mafhi.” Ndo vha ndi tshi khou amba ngoho, ngauri onoyo wahashu o vha a tshi shuma u isela vhathu mafhi. Ndo mbo ḓi dovha nda ri: “Arali ni tshi ṱoḓa u ḓivha uri ndi Ṱhanzi ya Yehova vhudzisani ene muṋe, hu si nṋe.” Musi ndi tshi hana u dovha nda amba tshiṅwe tshithu vho mbo ḓi nthwa nga mpama vha mvalela tshiṱokisini, he nda fhedza hone miṅwedzi mivhili yoṱhe. Musi munna wanga a tshi pfa uri ndo vha ndi ngafhi o kona u nnḓisela zwiambaro na zwiḽiwa. Nga zwenezwo, nga August 1941, ndo mbo ḓi rumelwa gammbani ya tshengedzo ya vhafumakadzi i ḓivhiwaho vhukuma ya Ravensbrück ine ya vha khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 80 devhula ha Berlin ngei Dzheremane.

“Ni Songo Ṱungufhala, Khonani”

Musi ndi tshi swika henefho, ro vhudzwa uri ri nga vhuyelela hayani arali fhedzi ra nga saina bammbiri ḽa u landula lutendo lwashu. Fhedzi a tho ngo ḽi saina. Nṱhani hazwo, ndo vha ṋea thundu yanga yoṱhe nda bvula nda sala ndi fhedzi shawarani, nahone henefho ndo ṱangana na vhaṅwe vhahashu vha tshisadzini vha Vhakriste vha bvaho ngei Netherlands. Ro ṋewa zwiambaro zwa gammbani zwo rungelelwaho khuḓatharu dza purple, phuleithi, bigiri, na lebula. Vhusiku ha u thoma, ro vha ro vhewa tshiṱokisini tshe ra vha ri tshi kha ḓi ḓo pfuluswa khatsho. Musi ndi henefho ndo lila lwa u thoma u bva tshee nda thoma u fariwa. Ndi tshi khou tswimila ndo ri: “Hu ḓo itea mini zwino? Ndi ḓo dzula fhano u swikela lini?” Ndi tshi tou amba ngoho, nga tshenetsho tshifhinga ndo vha ndi sa athu vha na vhushaka ho khwaṱhaho na Yehova, ngauri ndo vha ndi tshi tou vha na miṅwedzi i si gathi fhedzi ndi tshi ḓivha mafhungo-ngoho. Ho vha hu tshee na zwinzhi zwe nda vha ndi tshi fanela u zwi guda. Nga ḓuvha ḽi tevhelaho musi hu tshi khou vhidzelelwa madzina ashu, wahashu wa tshisadzini wa Mudatshi o ṱhogomela uri ndo vha ndo ṱungufhala. O ri: “Ni songo ṱungufhala, khonani! A hu na tshine tsha ḓo itea.”

Musi vho no fhedza u vhidzelela madzina, ro iswa kha tshiṅwe tshiṱokisi nahone henefho ro ṱanganedzwa nga vhahashu vha tshisadzini vha Vhakriste vhanzhi vha bvaho ngei Dzheremane na Netherlands. Vhaṅwe vhahashu vha tshisadzini vha ngei Dzheremane vho vha vho no ḓi fhedza tshifhinga tshi fhiraho ṅwaha vha tshi khou dzula henefho zwiṱokisini. U vha vhukati havho zwo nkhwaṱhisa, vhukuma zwo ita uri ndi songo ṱungufhala. Ndo dovha nda takalela u vhona uri zwiṱokisi zwe vhahashu vha tshisadzini vha vha vha tshi dzula khazwo zwo vha zwo kuna nga maanḓa u fhira zwoṱhe henefho gammbani. Nga nnḓa ha u kuna, zwo vha zwi tshi dovha zwa ḓivhelwa u vha fhethu hu sa tswiwi, hu sa ambiwi maṱamba na hu sa lwiwi. U fhambana na vhuimo ha gammbani vhu sa takadzi, zwiṱokisi zwashu zwo vha zwi tshi tou nga tshiṱangadzime tsho tangwaho nga lwanzhe lu re na tshika vhukuma.

Vhutshilo Ha Ḓuvha Ḽiṅwe Na Ḽiṅwe Gammbani

Vhutshilo ha gammbani ho vha vhu tshi katela uri muthu a shume nga maanḓa ngeno a tshi ḽa zwiḽiwa zwiṱuku-ṱuku. Ro vha ri tshi fanela u vuwa nga awara ya vhuṱanu nga matsheloni nahone nga u ṱavhanya nga murahu ha zwenezwo ho vha hu tshi thoma u vhidzelelwa madzina ashu. Vhalindi vho vha vha tshi ri imisa nga nnḓa hu sa londwi uri mutsho ndi wavhuḓi kana a si wavhuḓi. Nga awara ya vhuṱanu nga madekwana, musi ro no filimba vhukuma  ho vha hu tshi dovha ha vhidzelelwa madzina ashu. Ro vha ri tshi ḽa swobo na vhurotho nahone ra yo eḓela ro neta vhukuma.

Ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe nga nnḓa ha Swondaha ndo vha ndi tshi shuma masimuni he nda vha ndi tshi haḓa goroi nga segere, ndi tshi bwa milindi na u kunakisa zwitumba zwa nguluvhe. Naho mushumo wonoyo wo vha u tshi lemela vhukuma nahone u tshi tswukadza, ndo vha ndi tshi u kona ngauri ndo vha ndi tshee muswa nahone ndi na maanḓa. Nahone musi ndi tshi khou shuma ndo vha ndi tshi ḓikhwaṱhisa nga u imba nyimbo dzi re na mulaedza wa Bivhili. Naho zwo ralo, ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ndo vha ndi tshi ṱulutshela munna wanga na ṅwananga.

Ro vha ri tshi fhiwa zwiḽiwa zwiṱuku-ṱuku, fhedzi muṅwe na muṅwe wa vhahashu vha tshisadzini o vha a tshi vhetshela thungo tshiḽai tsha vhurotho u itela uri ri vhe na zwiḽiwa zwo engedzeaho nga Swondaha musi ri tshi kuvhangana u itela u haseledza thero dza Bivhili. Ro vha ri si na khandiso dza Bivhili, fhedzi ndo vha ndi tshi thetshelesa nga vhuronwane musi vhahashu vha tshisadzini vha Vhadzheremane vha tshi haseledza nga ha thero dza Bivhili. Ro vha ri tshi ita na u vha na Tshihumbudzo tsha lufu lwa Kristo.

U Tsikeledzea, U Ḓisola, Na U Ṱuṱuwedzwa

Nga zwiṅwe zwifhinga, ho vha hu tshi pfi ri ite mushumo we wa vha u tshi tikedza nga ho livhaho nndwa ya Vhanazi. Nga ṅwambo wa u sa dzhia sia kha zwa politiki, vhahashu vha tshisadzini vhoṱhe vho hana u ita mishumo yeneyo nahone nṋe ndo tevhela tsumbo yavho ya u vha na tshivhindi. Tshiṱarafo tsha u hana ho vha u fhedza maḓuvha ri sa fhiwi zwiḽiwa nahone ro vha ri tshi fanela u ima tshifhinga tshilapfu musi hu tshi vhidzelelwa madzina. Nga tshiṅwe tshifhinga tsha vhuriha ro fhedza maḓuvha a 40 ro valelwa tshiṱokisini hu si na na hithara.

Samusi ri Ṱhanzi dza Yehova, ro vha ri tshi vhudzwa tshifhinga tshoṱhe uri ri nga vhofhololwa nahone ra vhuyelela hayani arali ra nga saina bammbiri ḽa u landula lutendo lwashu. Musi ndo no fhedza tshifhinga tshi fhiraho ṅwaha ndi tshi khou dzula Ravensbrück, ndo mbo ḓi kulea nungo vhukuma. U ṱulutshela vhukuma munna wanga na ṅwananga zwo ita uri ndi ye kha vhalindi u itela u saina fomo ya u landula lutendo, nahone yo vha i tshi amba uri a thi tsha ḓo vha Mugudi wa Bivhili.

Musi vhahashu vha tshisadzini vha tshi pfa zwe nda zwi ita, vhaṅwe vho thoma u nnyala. Naho zwo ralo, Hedwig na Gertrud vhahashu vhavhili vha bvaho ngei Dzheremane, vho amba na nṋe nahone vha nkhwaṱhisedza uri vha kha ḓi mpfuna. Musi ndi tshi khou shuma navho zwitumbani zwa nguluvhe, vho nṱalutshedza nga vhulenda ndeme ya dzula ri tshi fulufhedzea kha Yehova na nḓila ine u sa landula lutendo zwa sumbedza ngayo uri ri a mu funa. Ṱhogomelo yavho ya lufuno yo nkwama vhukuma. * Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri zwe nda ita zwo vha zwo khakhea, nahone ndo vha ndi tshi khou ṱoḓa uri bammbiri ḽe nda ḽi saina ḽi si tsha shuma. Nga maṅwe madekwana ndo vhudza muṅwe wahashu wa tshisadzini nga ha phetho yanga ya u humbela uri ḽeneḽo bammbiri ḽi si tsha shuma. Khamusi mulindi wa gammbani o ri pfa ri tshi tshi khou amba ngauri nga madekwana eneo, ndo mbo ḓi vhofhololwa nga u ṱavhanya gammbani nahone nda ṋamedzwa tshidimela tshine tsha khou vhuyelela Netherlands. Ndi kha ḓi tou humbula zwavhuḓi muṅwe wa vhalanguli we a mmbudza uri: “Ni kha ḓi vha Bibelforscher (Mugudi wa Bivhili), nahone ni ḓo dzula ni ene.” Ndo fhindula nda ri: “Arali Yehova a tshi zwi funa, ndi ḓo dzula ndi ene.” Naho zwo ralo, ndo vha ndi tshi dzulela u humbula uri, ‘ndo vha ndi tshi nga humisela hani zwithu murahu?’

Iṅwe mbuno ye ya vha i kha bammbiri ḽa u landula lutendo yo vha i tshi ri: “Bammbiri ḽeneḽi ḽi a khwaṱhisedza uri ndi nga si tsha dovha nda ita mushumo wa International Bible Students Society.” Ndo vha ndi tshi ḓivha zwine nda fanela u zwi ita! Nga January 1943, nga u ṱavhanya musi ndi tshi swika hayani, ndo mbo ḓi dovha nda thoma u ita mushumo wa u huwelela. Vhukuma, arali ndo vha ndi tshi nga dovha nda farwa nga Vhanazi ndi tshi khou huwelela nga ha Muvhuso wa Mudzimu, tshiṱarafo tsha hone tsho vha tshi tshi ḓo vha tshihulwane vhukuma.

U itela u dovha nda sumbedza Yehova uri ndo vha ndi tshi ṱoḓa zwi tshi bva mbiluni u vha mushumeli wawe a fulufhedzeaho, nṋe na munna wanga ro dovha ra shumisa muḓi washu sa fhethu ha u dzula vhane vha ḓisa dzibugu na vhalavhelesi vha dalelaho. Yo vha i ndugelo lungafhani ya u dovha nda wana tshibuli tsha u sumbedza Yehova na vhathu vhawe uri ndi a vha funa!

 Tshiitea Tshi Vhavhaho Vhukuma

Miṅwedzi i si gathi musi nndwa yo no fhela, nṋe na munna wanga ro sedzana na tshiitea tshi vhavhaho vhukuma. Nga October 1944, ṅwananyana washu Willy o mbo ḓi sokou lwala nga u ṱavhanya. O vha e na biso ḽa diphtheria. Vhulwadze honoho ho mbo ḓi ṋaṋa, a mbo ḓi lovha nga murahu ha maḓuvha mararu. O vha e na miṅwaha ya sumbe fhedzi.

Ro pfa vhuṱungu vhuhulwanesa musi ri tshi lovhelwa nga ṅwana. Vhukuma, milingo ye nda sedzana nayo ngei Ravensbrück yo vha i sa koni u vhambedzwa na vhuṱungu he nda vhu pfa musi ṅwana washu a tshi lovha. Naho zwo ralo, nga zwifhinga zwe ra vha ri tshi ḓipfa ro tsikeledzea, ro vha ri tshi khuthadzwa nga maipfi a re kha Psalme ya 16:8 ine ya ri: “Ndo dzula ndó lavhelesa Yehova; u ima na nṋe uri ndi si dzinginyee.” Nṋe na munna wanga ro vha ri tshi fulufhela nga ho khwaṱhaho fulufhedziso ḽa Yehova ḽa mvuwo. Ro konḓelela ngohoni nahone ro vha vhahuweleli vha mafhungo maḓifha vha fhiseaho tshifhinga tshoṱhe. Munna wanga o nthusa vhukuma kha u shumela Yehova nga u fulufhedzea u swikela a tshi lovha nga 1969.

Phaṱhutshedzo na Dakalo

Mahumini a miṅwaha o fhiraho, tshiṅwe tshithu tshe tsha vha tshi tshi nnḓisela dakalo ndi u vha na vhushaka ha tsini na vhashumeli vha tshifhinga tsho ḓalaho. Samusi zwo vha zwo ralo u fana na tshifhingani tsha nndwa, muḓi washu wo vha u tshi dzula wo vulwa u itela u ṱanganedza vhalavhelesi vha dalelaho na vhafumakadzi vhavho musi vho dalela tshivhidzo tshashu. Maarten na Nel Kaptein, vhavhingani vha re kha mushumo wa u dalela zwivhidzo, vho ita na u fhedza miṅwaha ya 13 vha tshi dzula na riṋe! Musi Nel a tshi vha muhoṱa, ndo vha na ndugelo ya u fhedza miṅwedzi miraru ndi tshi khou mu ṱhogomela u swika a tshi lovha. U vha na vhushaka navho na vhaṅwe vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha henefha zwo nthusa uri ndi ḓiphine nga paradiso ya lwa muya ine ra khou tshila khayo zwino.

Nga 1995 ho itea tshithu tsha ndeme vhutshiloni hanga—ndo rambiwa uri ndi vhe hone kha tshiitea tsha u humbula Ravensbrück. Musi ri henefho ndo ṱangana na vhaṅwe vhahashu vha tshisadzini vhe nda vha ndi navho gammbani, vhe nda vha ndo no fhedza miṅwaha i fhiraho 50 ndi sa athu vha vhona! U vha roṱhe zwo vha zwi tshenzhelo i sa hangwei na i kwamaho mbilu vhukuma ine ya vha tshibuli tshavhuḓi tsha u ṱuṱuwedzana na u lavhelela ḓuvha ḽine ra ḓo dovha ra vhona ngaḽo vhafunwa vhashu vho faho.

Kha Vha-Roma 15:4, muapostola Paulo o ri: “Nga u konḓelela na nga u fhembeledzwa nga maṅwalo ri wane fulufhelo.” Ndi livhuha Yehova nge a nṋea fulufhelo ḽeneḽi ḽe ḽa nthusa uri ndi dzhiele nṱha u mu shumela, naho ndo lingwa vhukuma.

[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]

[Tshifanyiso kha siaṱari 10]

Ndi na Jaap, nga 1930

[Tshifanyiso kha siaṱari 10]

Ṅwananyana washu Willy, musi e na miṅwaha ya sumbe

[Tshifanyiso kha siaṱari 12]

Nga 1995, ndo ya kha tshiitea tshi takadzaho mbilu tsha u dovha nda vhonana na vhaṅwe. Nṋe ndi wa vhuvhili u bva kha tsha monde kha mutevhe wa u thoma