Muya Mukhethwa—Wo Shumiswa Musi Hu Tshi Sikwa Zwithu!
Muya Mukhethwa—Wo Shumiswa Musi Hu Tshi Sikwa Zwithu!
“Ḽiṱaḓulu ḽo itwa nga ipfi ḽa Yehova; magogo aḽo oṱhe o itwa nga muya wa mulomo wawe.”—PS. 33:6.
1, 2. (a) Nḓivho ine vhathu vha vha nayo nga ha maṱaḓulu na ḽifhasi yo engedzea hani nga u ya ha tshifhinga? (b) Ndi ifhio mbudziso ine ya fanela u fhindulwa?
NGA 1905, musi Albert Einstein a tshi phaḓaladza mavhonele awe a uri zwithu zwi a tshimbidzana, ene na vhaṅwe vhorasaintsi vhanzhi vho vha vha tshi tenda uri fhethu hoṱhe hu na mulalavhungu muthihi fhedzi wa Milky Way. Mavhonele eneo o vha a tshi nyadza lungafhani vhuhulwane ha fhethu hoṱhe! Zwino ndi hone vha tshi vho sala vha tshi humbula uri maṱaḓulu a na milalavhungu i fhiraho bilioni dza 100, nahone miṅwe i na ṋaledzi dza dzibilioni. Zwino u fhira naho hu lini hu shumiswa telescope dzi re na maanḓa vhukuma kha ḽifhasi kana dzo vhewa u mona naḽo, nahone hu khou wanala milalavhungu yo engedzeaho.
2 Samusi nḓivho ya lwa saintsi nga ha maṱaḓulu yo vha i ṱhukhu nga 1905, nga hu fanaho na nḓivho ye vhathu vha vha vhe nayo nga ha ḽifhasi yo vha i ṱhukhu. I ngoho, vhathu vhe vha tshila ḓanani ḽa miṅwaha ḽo fhiraho vha na nḓivho ine ya fhira ya vhomakhulukuku wavho. Naho zwo ralo, ṋamusi vhuḓi na u serekana ha vhutshilo na maitele a zwithu zwi re kha ḽifhasi ane a tikedza vhutshilo a pfeseswa khwine u fhira nḓila ye zwa vha zwi tshi pfeseswa ngayo kale. Nahone a zwi timatimisi uri ri ḓo guda zwinzhi nga ha ḽifhasi na nga ha maṱaḓulu miṅwahani i tevhelaho. Naho zwo ralo, ndi zwa ndeme uri ri ḓivhudzise uri, Zwithu zwenezwo zwoṱhe zwo vha hone nga nḓila-ḓe? Phindulo ya mbudziso yeneyo i nga wanala fhedzi nga ṅwambo wa uri Musiki o ri dzumbululela yone Maṅwaloni Makhethwa.
Tsiko I Mangadzaho
3, 4. Mudzimu o sika hani fhethu hoṱhe, nahone mishumo yawe i mu ṋea vhugala nga nḓila-ḓe?
3 Bivhili yo ri ṱalutshedza nḓila ye fhethu hoṱhe ha vha hone ngayo kha maipfi ayo a u thoma ane a ri: “U rangani Mudzimu o sika ḽiṱaḓulu na ḽifhasi.” (Gen. 1:1) Musi Yehova a sa athu sika fhethu hoṱhe, ho vha hu si na tshithu, nahone o shumisa muya wawe mukhethwa—une wa vha maanḓa awe a shumaho—u itela u sika maṱaḓulu, ḽifhasi, na zwithu zwoṱhe zwi re hone fhethu hoṱhe. Muthu a re na vhutsila u shumisa zwanḓa zwawe na zwiṅwe zwishumiswa u itela u ita zwithu zwawe zwa vhutsila, fhedzi Mudzimu u rumela muya wawe mukhethwa u itela u khunyeledza mishumo yawe mihulwane.
4 Maṅwalo a amba uri muya mukhethwa ndi “munwe” wa Mudzimu nga lwa pfanyisedzo. (Luka 11:20; Mat. 12:28) Nahone “mishumo ya zwanḓa zwawe”—ine ya vha zwe Yehova a zwi sika nga muya mukhethwa—i mu ḓisela vhugala vhuhulwane. Mupsalme Davida o imba a ri: “Ḽiṱaḓulu ḽi amba vhurena ha Mudzimu; lutombo lu bula mishumo ya zwanḓa zwawe.” (Ps. 19:1) Vhukuma, tsiko ya Mudzimu ine ra i vhona i ṋea vhuṱanzi vhu re na maanḓa ha uri muya mukhethwa wa Mudzimu u mangadzaho u na maanḓa. (Vha-Roma 1:20) I zwi itisa hani zwenezwo?
Maanḓa A Mudzimu A Sa Gumi
5. Ṱalutshedzani maanḓa mahulwane a muya mukhethwa e Yehova a a shumisa musi a tshi sika.
5 Fhethu hoṱhe hu re huhulwane nga nḓila i mangadzaho hu ṋea vhuṱanzi ha uri Yehova u na maanḓa na nungo zwi sa gumi. (Vhalani Yesaya 40:26.) Edzani u humbula nga ha ḓuvha. Ḓuvha ḽashu ndi ṋaledzi i re kule na ḽifhasi nga khilomithara dzi fhiraho milioni dza 150, nahone ḽi fhisa digirii Celsius dzi ṱoḓaho u vha milioni dza 15. Naho ḽi tshi fhisa vhukuma, ḽo dzula kha tshikhala tsho teaho kule na ḽifhasi u itela uri zwithu zwoṱhe zwi tshilaho zwi kone u bvela phanḓa zwi tshi khou tshila. Zwi tou pfala uri ho vha hu tshi ṱoḓea maanḓa mahulwane u itela uri hu kone u sikwa ḓuvha u katela na dziṅwe ṋaledzi dzoṱhe dza dzibilioni. Yehova u na maanḓa eneo oṱhe e a vha a tshi ṱoḓea.
6, 7. (a) Ndi ngani ri tshi nga amba uri Mudzimu o shumisa muya wawe mukhethwa nga nḓila yo dzudzanyeaho? (b) Ndi mini zwine zwa sumbedza uri fhethu hoṱhe a ho ngo sokou vha hone hu songo tou dzudzanywa?
6 Ri na vhuṱanzi vhunzhi ho ri tangaho ha uri Mudzimu o shumisa muya mukhethwa nga nḓila yo dzudzanyeaho musi a tshi sika zwithu. Sa tsumbo: Kha ri ri ni na bogisi ḽi re na bola dza mivhala i sa fani. Ni a ḽi dzungudza u itela u vilinganya bola dzenedzo. Nga murahu ni dzi shululela fhasi nga tshifhinga tshithihi. Naa ni nga lavhelela uri dzenedzo bola dzi wele fhasi dzo dzudzanyea u ya nga mivhala yadzo—dza lutombo thungo nthihi, dza ṱaḓa thungo nthihi, na dziṅwe-vho nga u ralo? Ni nga si vhuye na lavhelela zwenezwo na luthihi! A zwi itei uri musi zwithu zwi songo tou dzudzanywa, zwi vhe zwo dzudzanyeaho. Zwenezwo ndi ngoho ya ndeme na kha zwithu zwoṱhe zwa mupo zwi re hone fhethu hoṱhe. *
7 Naho zwo ralo, musi ri lavhelesa ṱaḓulu, na musi ri tshi sedza maṱaḓulu nga dzi-telescope ndi mini zwine ra zwi vhona? Ri vhona maitele o dzudzanyeaho a milalavhungu, dziṋaledzi, na dzipulanete, zwoṱhe zwi tshi khou shuma nga nḓila yo dzudzanyeaho na yo teaho. A zwi konadzei uri zwenezwi zwi vhe zwo sokou itea zwi songo dzudzanywa kana hu si na ane a zwi langa. Nga zwenezwo, ri fanela u ḓivhudzisa uri mathomoni ho shumiswa maanḓa afhio u itela u bveledza na u dzudzanya fhethu hoṱhe? Vhorasaintsi na thekhinolodzhi a zwi koni u ṱalutshedza uri ndi afhio maanḓa a vhukuma e a shumiswa u itela u bveledza fhethu hoṱhe. Naho zwo ralo, Bivhili i a ri vhudza uri zwo itwa nga muya mukhethwa wa Mudzimu une wa vha maanḓa mahulwane vhukuma fhethu hoṱhe. Mupsalme o imba a ri: “Ḽiṱaḓulu ḽo itwa nga ipfi ḽa Yehova; magogo aḽo oṱhe o itwa nga muya wa mulomo wawe.” (Ps. 33:6) Nahone maṱo ashu a ita uri ri kone u vhona tshipiḓa tshiṱuku vhukuma tsha “magogo” a dziṋaledzi musi ri tshi sedza makoleni vhusiku.
Muya Mukhethwa Na Ḽifhasi
8. Ri na nḓivho nngafhani nga ha mishumo ya Yehova?
8 Zwithu zwine ra zwi pfesesa zwino nga ha mupo ndi zwiṱuku vhukuma musi zwi tshi vhambedzwa na zwithu zwoṱhe zwine ra nga zwi guda. Malugana na nḓivho ine ra vha nayo nga ha mishumo i mangadzaho ya Mudzimu, Yobo munna a fulufhedzeaho o ri: “Khezwo, ndi hune dzinḓila dzawe dza yo guma hone; zwine riṋe ra zwi pfa ndi zwa u ’tou hevhedzelwa.” (Yobo 26:14) Maḓanani a miṅwaha nga murahu, Khosi Salomo we a vha o ṱalifha na we a ṱhogomela tsiko ya Yehova o ri: “Zwoṱhe o zwi ita zwa naka nga tshifhinga tshazwo; na maḓuvha a ḓaho o a vhea mbiluni dzavho; muthu u ro sa ṱalukanya mishumo ye Mudzimu a i shuma, u ranga hayo na u vulea hayo.”—Muh. 3:11; 8:17.
9, 10. Mudzimu o shumisa maanḓa afhio musi a tshi sika ḽifhasi, nahone ndi zwifhio zwiṅwe zwithu zwe a zwi sika nga maḓuvha mararu a u thoma a tsiko?
9 Naho zwo ralo, Yehova o ri dzumbululela zwidodombedzwa zwa ndeme nga ha mishumo yawe. Sa tsumbo, Maṅwalo a sumbedza uri muya wa Mudzimu wo fhedza maḓana a miṅwaha u tshi khou shuma fhano kha ḽifhasi. (Vhalani Genesi 1:2.) Nga tshifhinga tshenetsho, ho vha hu si na fhethu ho omaho kha ḽifhasi, hu si na tshedza, nahone hu si na muya une ra u fema.
10 Bivhili i dovha ya ri ṱalutshedza zwe Mudzimu a zwi ita kha mutevhe wa maḓuvha a tsiko. A si maḓuvha o ḓoweleaho a re na awara dza 24, fhedzi ndi ḽikhathi ḽa tshifhinga. Nga ḓuvha ḽa u thoma ḽa tsiko, Yehova o ita uri hu vhe na tshedza shangoni. Tshiitea tshenetsho tsho khunyeledzwa nga murahu ha tshifhinga musi ḓuvha na ṅwedzi zwi tshi thoma u vhonala kha ḽifhasi. (Gen. 1:3, 14) Nga ḓuvha ḽa vhuvhili, ho mbo ḓi vha na mufhe. (Gen. 1:6) Ḽifhasi ḽo mbo ḓi thoma u vha na maḓi, tshedza, na muya fhedzi ho vha hu sa athu vha na fhethu ho omaho. Mathomoni a ḓuvha ḽa vhuraru ḽa tsiko, Yehova o shumisa muya wawe mukhethwa u itela u bveledza shango ḽo omaho, khamusi o shumisa maanḓa a re hone kha ḽifhasi u itela u ita uri hu vhe na madzhango o fhamba-fhambanaho. (Gen. 1:9) Nga ḽeneḽo ḓuvha ḽa vhuraru ḽa tsiko, na nga maṅwe maḓuvha a tsiko e a vha a tshi ḓo tevhela, ho vha hu tshi kha ḓi ḓo vha na zwiṅwe zwithu zwe a vha a tshi ḓo zwi sika.
Muya Mukhethwa Na Zwivhumbiwa Zwi Tshilaho
11. Ndi mini zwine zwa sumbedzwa nga u serekana, u dzudzanyea na lunako lwa zwithu zwi tshilaho?
11 Muya wa Mudzimu wo dovha wa sika zwithu zwi tshilaho nga nḓila yo dzudzanyeaho vhukuma u ya nga mifuda yazwo. Nga ḓuvha ḽa vhuraru u swika kha ḽa vhurathi ḽa tsiko, Mudzimu o sika zwimela zwo fhamba-fhambanaho na zwipuka a tshi shumisa muya wawe. (Gen. 1:11, 20-25) Nga zwenezwo, zwithu zwi tshilaho zwi ri ṋea tsumbo nnzhi dza zwithu zwo serekanaho, zwo dzudzanyeaho, na zwo nakaho vhukuma zwine zwa dzumbulula uri zwo tou sikwa nga nḓila yo khetheaho vhukuma.
12. (a) Ndi mushumo ufhio une wa itwa nga DNA? (b) Ndi mini zwine ra fanela u zwi guda kha DNA ine ya bvela phanḓa i tshi ita mishumo i bvelelaho?
12 Ṱhogomelani DNA (deoxyribonucleic acid), ine ya vha iṅwe ya maitele a lwa khemikhi ane a fhirisela pfaneleo dza murafho u bva kha muṅwe murafho u ya kha muṅwe. Zwithu zwoṱhe zwi tshilaho kha ḽifhasi—hatsi, dzinḓou, khovhe khulwane dza vhimbi, vhathu u katela na zwithu zwiṱuku-ṱuku ri sa koni u zwi vhona nga maṱo—zwi shumisa DNA u itela u bveledza zwiṅwe ngazwo. Naho zwivhumbiwa zwi re kha ḽifhasi zwo fhambana vhukuma, DNA na maitele oṱhe a vhutshilo ane a langa zwithu zwine zwa pfukiselwa kha zwiṅwe a i shanduki nahone i shuma i tela u ita uri zwithu zwo fhamba-fhambanaho zwi dzule zwi nga nḓila ine zwa vha ngayo lwa tshifhinga tshilapfu. U ya nga ndivho ya Yehova Mudzimu, ḽifhasi ḽi na zwivhumbiwa zwo fhamba-fhambanaho zwine zwa bvela phanḓa zwi tshi ita mishumo yazwo yo fhamba-fhambanaho kha maitele a vhutshilo o serekanaho vhukuma. (Ps. 139:16) Yeneyi nḓila yo dzudzanyeaho na i shumaho vhukuma i ṋea vhuṱanzi ho engedzeaho ha uri tsiko ndi mishumo ya “munwe” wa Mudzimu, kana muya wawe mukhethwa.
Tsiko Ya Ndeme Vhukuma Kha Ḽifhasi
13. Mudzimu o sika hani muthu?
13 Nga murahu ha maḓana a miṅwaha, Mudzimu o bveledza zwithu zwinzhi zwi tshilaho na zwi sa tshili, nahone shango ḽo vha ḽi sa tsha vha fhethu ho “vilingana[ho], hú si na tshithu.” Naho zwo ralo, Yehova o vha a sa athu fhedza u shumisa muya wawe u itela u sika zwiṅwe zwithu. O vha a tshi kha ḓi ḓo sika tshivhumbiwa tsha ndeme vhukuma kha ḽifhasi. Mafheleloni a ḓuvha ḽa vhurathi ḽa tsiko, Mudzimu o sika muthu. Yehova o zwi itisa hani zwenezwo? O shumisa muya wawe na zwithu zwe zwa vha zwi hone kha ḽifhasi.—Gen. 2:7.
14. Ndi nḓila ifhio ya ndeme ine vhathu vha fhambana ngayo na zwipuka?
14 Genesi 1:27 i ri: “Mudzimu a mbo sika muthu, ha vha u ḓi-fanyisa, ha vha u fanyisa Mudzimu; a sika vhé munna na musadzi a tshi vha sika.” Uri ro sikwa nga tshifanyiso tsha Mudzimu zwi amba uri Yehova o ri sika ri na vhukoni ha u sumbedza lufuno, u vha na mbofholowo ya u ḓikhethela, na u kona u vha na vhushaka ha muthu nga eṱhe na Musiki washu. Ndi ngazwo vhuluvhi hashu ho fhambana vhukuma na ha zwipuka. Zwa ndeme vhukuma ndi uri Yehova o sika vhuluvhi ha muthu uri vhu vhe nga nḓila ine a ḓo kona ngayo u guda nga hae na nga mishumo yawe nga hu sa fheli.
15. Adamu na Eva vho vha vhe na tshilavhelelwa tshifhio?
15 Mathomoni, musi vhathu vha tshi vha hone, Mudzimu o ṋea Adamu na mufumakadzi wawe Eva ḽifhasi na zwoṱhe zwi re khaḽo uri vha gude nga hazwo na uri vha ḓiphine ngazwo. (Gen. 1:28) Yehova o vha ṋea zwiḽiwa zwinzhi vhukuma na haya ha paradiso. Vho vha vhe na tshibuli tsha u tshila tshoṱhe na u vha vhabebi vha funwaho vha vhathu vha dzibilioni vho fhelelaho. Naho zwo ralo, zwithu a zwo ngo vha nga yeneyo nḓila.
U Ṱhogomela Mushumo Wa Muya Mukhethwa
16. Ndi fulufhelo ḽifhio ḽine ra vha naḽo hu sa londwi vhushandukwa ha vhathu vha u thoma?
16 Adamu na Eva a vho ngo sumbedza u livhuha, nṱhani hazwo vho vha mashandukwa nahone vha na na tseḓa nga u sa thetshelesa Musiki wavho. Vhathu vhoṱhe vha songo fhelelaho vhane vha vha vhaḓuhulu vhavho vha khou shengela nga ṅwambo wa nyito yavho. Fhedzi Bivhili i ṱalutshedza nḓila ine Mudzimu a ḓo lugisa ngayo tshivhi tshe tsha itwa nga vhabebi vhashu vha u thoma. Maṅwalo a dovha a sumbedza uri Yehova u ḓo khunyeledza ndivho yawe ya u thomani. Ḽifhasi ḽi ḓo vha paradiso i re na vhathu vhanzhi vho takalaho, vha re na mutakalo wavhuḓi na vho fhaṱutshedzwaho nga vhutshilo vhu sa fheli. (Gen. 3:15) U itela u dzula ri na lutendo kha tshenetsho tshilavhelelwa tshavhuḓi vhukuma ri ṱoḓa thuso ya muya mukhethwa wa Mudzimu.
17. Ndi mavhonele afhio ane ra fanela u a iledza?
17 Ri fanela u rabela Yehova uri a ri ṋee muya mukhethwa. (Luka 11:13) U ita nga u ralo zwi ḓo khwaṱhisa u tenda hashu uri tsiko ndi mishumo yo itwaho nga tshanḓa tsha Mudzimu. Musalauno, hu khou anda vhathu vhane vha si tende uri Mudzimu u hone na vhane vha ri zwithu zwo sokou bvelela nahone zwenezwo ndi mazwifhi a si na he a thewa hone. A ro ngo fanela u kanganyiswa kana u shushedzwa nga mavhonele enea ane a khou phaḓalala vhukuma. Vhakriste vhoṱhe vha fanela u ḓilugisela u lwisana na mutsiko wa thangana ya murole une wa tshimbidzana na mavhonele enea.—Vhalani Vha-Kolosa 2:8.
18. Musi ri tshi elekanya nga ha uri fhethu hoṱhe na vhathu zwo vha hone hani, ndi ngani zwi vhutsilu u humbula uri a hu na Musiki a re na vhuṱali?
18 Ndi ngoho uri u ṱolisisa nga u fulufhedzea vhuṱanzi ha uri zwithu zwo tou sikwa zwi ḓo khwaṱhisa lutendo lwashu kha Bivhili na kha Mudzimu. Musi vhathu vhanzhi vha tshi elekanya nga ha uri fhethu hoṱhe na vhathu zwo vha hone hani, vha vhona u nga zwo sokou bvelela. Naho zwo ralo, arali ra nga haseledza mafhungo enea ri na mavhonele o raloho, ri ḓo vha ri sa khou shumisa vhuṱanzi hoṱhe vhu re hone nga ho teaho. Zwiṅwe hafhu, ri ḓo vha ri sa khou ṱhogomela tsiko yoṱhe i re hone yo dzudzanyeaho, i re na ndivho na ‘i sa vhalei.’ (Yobo 9:10; Ps. 104:25) Sa Vhakriste, ri na vhungoho ha uri Yehova o shumisa vhuṱali hawe u itela u livhisa maanḓa mahulwane a muya mukhethwa musi a tshi sika zwithu zwoṱhe.
Muya Mukhethwa Na Lutendo Lwashu Kha Mudzimu
19. Ndi mini zwine zwa ṋea muṅwe na muṅwe washu vhuṱanzi ha uri Mudzimu u hone na uri muya wawe u khou shuma?
19 A zwi vhuyi zwa ṱoḓa uri ri ḓivhe zwithu zwoṱhe nga ha tsiko u itela uri ri vhe na lutendo kha Mudzimu u katela u mu funa na u mu ṱhonifha nga ho dzikaho. U vha na lutendo kha Yehova zwi ḓitika nga zwithu zwinzhi u fana na vhukonani vhune vhathu vha vha naho. Samusi vhushaka ha dzikhonani vhu tshi aluwa musi vha tshi ḓivhana khwine, lutendo lwashu kha Mudzimu lu a engedzea musi ri tshi guda zwo engedzeaho nga hae. Vhukuma, zwa uri u hone zwi a khwaṱhisedzwa nga maanḓa kha riṋe musi a tshi fhindula thabelo dzashu nahone ri a ṱhogomela mvelelo dzavhuḓi dza u shumisa maitele awe vhutshiloni hashu. Ri a sendela tsini-tsini na Yehova musi ri tshi vhona vhuṱanzi ho engedzeaho ha uri u khou ri livhisa, u khou ri tsireledza, u khou fhaṱutshedza vhuḓidini hashu tshumeloni yawe, na uri u khou ri ṋea zwithu zwine ra zwi ṱoḓa. Zwenezwi zwoṱhe zwi ri ṋea vhuṱanzi vhu re na maanḓa ha uri Mudzimu u hone na uri muya wawe mukhethwa u khou shuma.
20. (a) Ndi ngani Mudzimu o sika fhethu hoṱhe na vhathu? (b) Hu ḓo vha na mvelelo dzifhio arali ra bvela phanḓa ri tshi livhiswa nga muya mukhethwa wa Mudzimu?
20 Bivhili ndi tsumbo i swayeaho vhukuma ya nḓila ye Yehova a shumisa ngayo muya wawe u shumaho, nga ṅwambo wa uri vhaṅwali vhayo “vho ita u amba, vhó hwaliwa nga Muya mukhethwa, zwi tshi bva ha Mudzimu.” (2 Pet. 1:21) U ṱolisisa Maṅwalo nga vhuronwane zwi nga ita uri ri vhe na lutendo kha Mudzimu samusi e ene o sikaho zwithu zwoṱhe. (Ndzumb. 4:11) Yehova o vha Musiki nga uri o vha a tshi khou sumbedza pfaneleo yawe khulwane ine ya vha lufuno. (1 Yoh. 4:8) Nga zwenezwo, kha ri ite zwoṱhe zwi re maanḓani ashu u itela u thusa vhaṅwe uri vha gude nga ha Khotsi ashu wa ṱaḓulu ane a vha Khonani yashu i re na lufuno. Arali ra bvela phanḓa ri tshi livhiswa nga muya wa Mudzimu ri ḓo vha na ndugelo ya u guda nga hae nga hu sa fheli. (Vha-Gal. 5:16, 25) U nga ri muṅwe na muṅwe washu a nga bvela phanḓa a tshi guda nga ha Yehova na mishumo yawe mihulwane na u sumbedza lufuno luhulwane lwe a lu sumbedza musi a tshi shumisa muya wawe mukhethwa u itela u sika maṱaḓulu, ḽifhasi, na vhathu.
[Ṱhaluso i re magumoni a siaṱari]
^ phar. 6 Sedzani masiaṱari 24 na 25, a bugu ine ya pfi Is There a Creator Who Cares About You?
Naa Ni Nga Ṱalutshedza?
• U vha hone ha maṱaḓulu na ḽifhasi zwi ri funza mini nga ha uri Mudzimu o shumisa muya mukhethwa?
• Samusi ro vhumbwa nga tshifanyiso tsha Mudzimu, ndi zwibuli zwifhio zwine ra vha nazwo?
• Ndi ngani ri tshi fanela u ṱolisisa vhuṱanzi ha uri zwithu zwo tou sikwa?
• Vhushaka hashu na Mudzimu vhu nga aluwa nga nḓila-ḓe?
[Mbudziso dza Pfunzo]
[Tshifanyiso kha siaṱari 7]
U dzudzanyea ha zwithu zwi re fhethu hoṱhe zwi ri funza mini nga ha tsiko?
[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso]
Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images
[Zwifanyiso kha siaṱari 8]
Ndi mushumo ufhio u fanaho wo itwaho nga DNA kha zwenezwi zwithu zwoṱhe?
[Tshifanyiso kha siaṱari 10]
Naa no ḓiimisela u imelela lutendo lwaṋu?
