Haya ndi maṅwe mafhungo a ndeme ane vhavhingani vha fanela u sedzana nao musi vha tshi dzhia phetho ya u ita In Vitro Fertilization (IVF). Vhavhingani vhaṅwe na vhaṅwe vha ḓo ḓifhindulela kha Yehova nga ha phetho ine vha i dzhia. Naho zwo ralo, zwi ḓo vha vhuṱali u pfesesa nga vhuḓalo enea maitele a thekhinolodzhi a u thusa mufumakadzi uri a kone u vhifha muvhilini.

Nga 1978, mufumakadzi wa ngei England ndi ene wa u thoma u vha na ṅwana nga yeneyo nḓila i si ya nzulele. O vha a sa koni u vhifha muvhilini nga nṱhani ha uri tsinga dzawe dzine dza fhirisa makumba dzo vha dzo thivhea, mbeu ya vhunna i sa koni u fhira u itela u swikelela makumba awe. Madokotela vho bvisa makumba awe, vha a dzhenisa kha ngilasi, vha a ṱanganya na mbeu ya vhunna ya munna wawe, u itela uri hu vhumbee ṅwana. Eneo makumba e a ṱanganywa na mbeu ya vhunna ya munna wawe, o thoma u vhumba ṅwana henefho ngilasini, nga murahu a dzhiiwa a vhuyedzedzwa mbumbeloni ya mufumakadzi uri a alutshele henefho. Nga murahu ha miṅwedzi i si gathi, o mbo ḓi vha na ṅwana wa musidzana. Eneo maitele e a tevhedzwa a ḓivhiwa sa In Vitro Fertilization kana IVF (nahone zwenezwo zwi amba uri kumba na mbeu ya vhunna zwo ṱanganyiswa kha ngilasi).

Zwidodombedzwa zwa enea maitele zwi a fhambana u ya nga mashango o fhamba-fhambanaho. Fhedzi nga ho ḓoweleaho, maitele a IVF a katela zwi tevhelaho: Mufumakadzi u fhedza vhege dzo vhalaho a tshi khou nwa mishonga i re na maanḓa ine ya ḓo thusa zwiraḓo zwawe zwine zwa ṱanganedza mbeu ya vhunna uri zwi bveledze makumba manzhi. Munna u humbelwa uri a swoṱe zwiraḓo zwawe zwa mbeu u itela uri a bvise mbeu yawe ya vhunna. Yeneyo mbeu yawe ya vhunna, i ṱanganywa na makumba a mufumakadzi laboratori kana lufherani lwa u ṱanganyisela mishonga. Mbeu ya vhunna i ṱanganywa na makumba manzhi, nahone eneo makumba a mbo ḓi fhandekana ha thoma u vhumbea ṅwana. Nga murahu ha ḓuvha ḽithihi kana mavhili, enea makumba o no thomaho u vhumbea u vha ṅwana, a a ṱolisiswa u itela u vhona arali hu na o tshinyalaho, na ane a vhonala e avhuḓi lune a nga kona u nambatela kha mbumbelo, u itela uri a alutshele ngomu hayo. Hu ṱoḓaho u vha nga ḓuvha ḽa vhuraru, madokotela vha anzela u dzhia kumba ḽithihi, mavhili kana mararu a re khwine u fhira oṱhe, vha a dzhenisa mbumbeloni ya mufumakadzi u itela uri a vhifhe muvhilini. Musi ho no itwa zwenezwo, u a vhifha muvhilini, nahone ha lavhelelwa uri nga u ya ha tshifhinga u ḓo vha na ṅwana.

Naa hu itea mini nga makumba e a ṱanganywa na mbeu ya vhunna, fhedzi e a si dzheniswe mbumbeloni ya mufumakadzi, u katela na ane a vhonala e si avhuḓi? Arali a litshwa o  ralo, a ḓo fa arali e siho mbumbeloni. U itela u thivhela zwenezwo, a a firiziwa kha mishonga yo teaho. Ndi ngani hu tshi itwa zwenezwo? Ndi nga nṱhani ha uri arali makumba e a dzheniswa u thoma mbumbeloni, a sa ita uri mufumakadzi a vhifhe muvhilini, hu nga dovha ha shumiswa makumba e a firiziwa kha zwiitea zwi tevhelaho, fhedzi ha badelwa mutengo wa fhasi u fhira wa u thomani. Naho zwo ralo, zwenezwi zwi ita uri vhathu vha ḓivhudzise mbudziso nnzhi malugana na u tea kana u sa tea ha maitele enea. Vhavhingani vhanzhi vhane vha tevhedza enea maitele, vha vha na vhuleme ha uri vha fanela u ita mini nga makumba e a firiziwa. Vha nga kha ḓi vha vha si tsha ṱoḓa u vha na vhaṅwe vhana. Vhabebi vha nga kha ḓi wana zwi tshi konḓa u vha na muṅwe ṅwana nga nṱhani ha u vha vhaaluwa, kana nga nṱhani ha vhuimo ha zwa masheleni. Vha nga kha ḓi ofha uri hu ḓo itea mini arali vha nga wana mafhaṱa kana vhana vhanzhi-vhanzhi nga tshifhinga tshithihi. * Nga zwiṅwe zwifhinga, zwithu zwi nga konḓa arali ha lovha muṅwe mufarisi, kana arali muṅwe wavho a dovha a dzhenela mbingano. Ndi ngoho uri hu na zwithu zwinzhi zwine zwa vhilaedzisa, nahone nga nṱhani ha zwenezwi, vhaṅwe vhavhingani vha fhedza miṅwaha minzhi vha tshi khou badela tshelede ya u vhulunga eneo makumba e a firiziwa.

Nga 2008, dokotela a re muḓivhi wa zwa makumba, o vhudza vha gurannḓa ḽa The New York Times uri vhathu vhanzhi vha vha na vhuleme ha uri vha ḓo ita mini nga makumba o salaho e a firiziwa. Kha ḽeneḽo gurannḓa o ri: “Hu na makumba a ṱoḓaho u vha 400 000 o firiziwaho e a vhulungwa vhuongeloni ho fhamba-fhambanaho, nahone hu na maṅwe ane a khou engedzea ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. . . Makumba eneo a nga kha ḓi kona u shumiswa nga murahu ha miṅwaha ya fumi kana u fhira, arali o firiziwa nga nḓila yo teaho, fhedzi a si oṱhe ane a nga wanala a tshee vhuimoni havhuḓi, ane a nga kona u shumiswa musi a tshi ṋokiswa.” (Maḽeḓeretsendama ndi ashu.) Mbuno yeneyi ya uri a si oṱhe ane a vha a tshee vhuimoni havhuḓi ane a nga kona u shumiswa, i ita uri Vhakriste vha humbule nga ho dzikaho nga ha enea maitele. Ndi ngani zwo ralo?

Vhavhingani vha Vhakriste vhane vha ḓivhudzisa mbudziso nnzhi-nnzhi nga ha maitele a IVF, vha nga kha ḓi humbula nga ha maṅwe maitele a zwa ngalafho ane Mukriste a nga kha ḓi sedzana nao. Mukriste a nga kha ḓi fanela u dzhia phetho ya zwine a ḓo zwi ita nga ha mufunwa wawe a re  vhuongeloni ane a si tsha ḓo dovha a vha khwine, nahone a tshi thuswa uri a kone u fema nga mutshini. Vhakriste vha ngoho vha ṱhonifha vhutshilo, nahone a vha litsheleli kha mafhungo a zwa ngalafho, u tendelana na zwi re kha Ekisodo 20:13 na kha Psalme ya 36:9. Awake! ya ḽa 8 May, 1974, yo ri: “Nga nṱhani ha uri vha ṱhonifha mavhonele a Mudzimu nga ha vhutshilo, na nga nṱhani ha mvalo dzavho na u thetshelesa milayo yo vhewaho nga mivhuso, vhane vha ṱoḓa u tshila u tendelana na maitele a re Bivhilini vha nga si vhuye vha dzima nga khole mutshini une wa khou thusa muthu u fema. Naho zwo ralo, nga zwiṅwe zwifhinga, mutshini wonoyo une wa thusa mulwadze u fema ndi wone fhedzi une wa vha u tshi khou ita uri a bvele phanḓa a tshi kha ḓi tshila. Miraḓo ya muṱa ndi yone ine ya fanela u dzhia phetho arali hu tshi fanela u dzimiwa wonoyo mutshini une wa khou thusa mulwadze u fema.

Vhukuma, honovhu vhuimo a vhu fani na ha vhavhingani vhane vha firizisa makumba avho kha maitele a IVF. Fhedzi vha nga kha ḓi fanela u ita phetho ya u bvisa makumba e a firiziwa, vha a ṋokisa. Arali ho vha hu si na firidzhi ine ya firizisa eneo makumba, o vha a tshi ḓo fa nga u ṱavhanya. Vhavhingani vha fanela u dzhia phetho ya uri vha ḓo tendela kana vha nga si tendele zwenezwo zwi tshi itea.—Vha-Gal. 6:7.

Nga nṱhani ha uri vhavhingani vho tevhedza enea maitele a IVF u itela uri mufumakadzi a vhifhe muvhilini, na uri a fheleledze o wana ṅwana, vha nga kha ḓi dzhia phetho ya uri vha fanela u badela tshelede ya u vhulungelwa eneo makumba, kana vha nga kha ḓi khetha uri vha ḓo a shumisa tshifhingani tshi ḓaho musi vha tshi ita IVF u itela u vha na ṅwana. Naho zwo ralo, vhaṅwe vhavhingani vha nga dzhia phetho ya u sa badela tshelede ya u vhulunga eneo makumba, nga nṱhani ha u humbula mbuno ya uri eneo makumba o vha a sa ḓo tshila arali a vhe a songo firiziwa, ngauralo a khou tshila fhedzi nge a tou firiziwa. Vhakriste vho sedzanaho na phetho dzo raloho, vha na vhuḓifhinduleli phanḓa ha Mudzimu, nahone vha fanela u shumisa luvalo lwavho lwo gudiswaho nga Bivhili. Zwine vha zwi tama, ndi uri vha dzule vhe na luvalo lwo ṱambaho, na uri vha si khukhulise mvalo dza vhaṅwe.—1 Tim. 1:19.

Muṅwe muḓivhi wa zwa ngalafho o amba uri vhavhingani vhanzhi vha “vha vho ḓaḓa nahone vho hanganea vha sa ḓivhi uri vha nga dzhia phetho ifhio malugana na makumba e vha a firizisa.” O phetha nga u ri: “Kha vhavhingani vhanzhi, zwi vhonala zwi tshi konḓa vhukuma u dzhia phetho yo teaho.”

Zwi tou vha khagala uri Vhakriste vha vhukuma vhane vha khou ṱoḓa u ita IVF, vha fanela u humbula nga ho dzikaho nga ha zwoṱhe zwine zwa katelwa kha enea maitele a thekinolodzhi ane a nga vha thusa uri vha kone u wana ṅwana. Bivhili i a ri eletshedza uri: “Muthanyi u vhona muvhango a khuda; matsilu a fhira a welwa.”—Mir. 22:3.

U saina muano wonoyo zwi nga vhonala sa thandululo ya vhuleme he vha sedzana naho, fhedzi a si yone nḓila yo teaho ya u tandulula vhuleme u ya nga zwi re Maṅwaloni. U itela u pfesesa uri ndi ngani zwi songo tea, kha ri thome nga u ṱhogomela zwine zwa ita uri hu vhe na Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea, na uri u fanela u shumiswa nga nḓila-ḓe?

Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea u sainiwa phanḓa ha dziṱhanzi, nga munna na musadzi vha songo tendelwaho u vhingana nga zwiitisi zwine zwa ḓo ṱalutshedzwa kha phara dzi tevhelaho. Musi vha tshi saina, vha vha vha tshi khou ana phanḓa ha Mudzimu na vhathu vha re dziṱhanzi, uri vha ḓo fulufhedzea vhukati havho, na uri vha ḓo ita uri mbingano yavho i vhe mulayoni musi zwiimo zwi tshi vha tendela u ita nga u ralo. Tshivhidzo tshi dzhia mbingano yeneyo i tshi fana na ine ya vha mulayoni.

Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea, u shumiswa lini nahone ndi ngani u tshi shumiswa? U itela uri ri kone u fhindula yeneyo mbudziso, ri fanela u thoma ra pfesesa nḓila ine Yehova a dzhia ngayo mbingano na ṱhalano. Murwa wawe o ri: “Zwo vhofhekanywaho nga Mudzimu muthu a songo zwi fhandakanya.” (Mat. 19:5, 6; Gen. 2:22-24) Yesu o dovha a ri: “Ané a vhuya a ṱala musadzi wawe nga tshiṅwe arali hú si vhupombwe [zwine zwa vha u ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani], a dzea muṅwe, u ita vhupombwe.” (Mat. 19:9) “Vhupombwe”  ndi tshone tshiitisi tshithihi fhedzi tshi re Maṅwaloni tsha u ṱala. Sa tsumbo, arali munna o vhingaho a ita zwa vhudzekani na muṅwe muthu, mufumakadzi wawe a nga dzhia phetho ya u mu ṱala kana u sa mu ṱala. Arali a dzhia phetho ya u mu ṱala, o vhofholowa uri a nga dovha a vhingwa nga muṅwe muthu.

Naho zwo ralo, zwifhingani zwo fhiraho, dziṅwe kereke kha maṅwe mashango, dzo vha dzi sa ṱanganedzi zwine zwa ambiwa nga Bivhili nga ha ṱhalano. Nṱhani hazwo, dzo funza uri a ho ngo fanela u vha na ṱhalano hu sa londwi tshiitisi naho tshi tshifhio. Nga nṱhani ha zwenezwo, kha maṅwe mashango ane khao dzikereke dza vha na ṱhuṱhuwedzo khulwane vhukuma, mulayo wa shango a u tendeli ṱhalano, hu sa londwi tshiitisi tshi pfalaho tshe tsha ambiwa nga Yesu. Kha maṅwe mashango ṱhalano i a tendelwa, fhedzi maitele ane a fanela u tevhedzwa a dzhia tshifhinga tshilapfu nahone o serekana. Zwi nga dzhia miṅwaha minzhi vhukuma u wana bammbiri ḽa ṱhalano. Zwi vhonala u nga vhafunzi vha dzikereke na mivhuso kha eneo mashango, vha “dzivhisa” vhathu uri vha si ite zwine zwa funwa nga Mudzimu.—Mish. 11:17.

Sa tsumbo, munna na musadzi vha nga vha vha tshi dzula kha shango ḽine khaḽo zwa sa konadzee kana zwa konḓa vhukuma u wana bammbiri ḽa ṱhalano, khamusi zwa dzhia miṅwaha minzhi. Arali vho ita vhuḓidini hoṱhe ha uri vha ṱalane lwa mulayoni kha mbingano yo fhiraho, nahone vha tshi fanelea u tendelana na maitele a re Bivhilini uri vha nga vhingana na muṅwe muthu, vha nga saina Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea. Yeneyi ndi ndugiselelo ya lufuno i re hone tshivhidzoni tsha Vhukriste mashangoni o raloho. Naho zwo ralo, a yo ngo tea u shumiswa kha mashango manzhi ane a tendela ṱhalano, naho zwi tshi nga ḓura vhukuma u ita nga u ralo, kana zwo serekana.

Nga nṱhani ha u sa pfesesa nḓila ine yeneyi ndugiselelo ya u ita Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea ya shuma ngayo, vhaṅwe vhane vha dzula mashangoni ane a tendela ṱhalano, vho ṱoḓa u ḓivha arali zwo tendelwa uri vha shumise yeneyi ndugiselelo u itela u iledza maitele a ḓuraho kana o serekanaho a ṱhalano, ane a tevhedzwa mashangoni ane vha dzula khao.

Kha mbudziso ye ya vhudziswa mathomoni, munna na musadzi vhane vha dzula vhoṱhe vha songo vhingana, vha khou ṱoḓa u vhingana lwa mulayo. Vhoṱhe vho vhofholowa u ya nga zwi re Maṅwaloni uri vha nga vhingana; a hu na muṅwe khavho ane a kha ḓi vha o vhingana na muṅwe muthu. Naho zwo ralo, munna ha na mabammbiri a lwa mulayo ane a mu tendela u vha kha ḽeneḽo shango, nahone muvhuso u nga si tendele muthu a si na mabammbiri o teaho a tshi vhinga shangoni ḽeneḽo. (Fhedzi kha mashango manzhi muvhuso u a tenda uri muthu a si na mabammbiri a lwa mulayo a vhingane na muthu wa kha ḽeneḽo shango, kana uri vhathu vhavhili vha si na mabammbiri o teaho vha vhingane.) Malugana na mbudziso ya vhavhali vhashu ine ra khou i haseledza, shango ḽine vha dzula khaḽo ḽi a tendela ṱhalano. Nga zwenezwo, a hu na ṱhoḓea ya uri vha saine Muano Wa U Ṱanziela U Fulufhedzea. Ṱhogomelani uri kha mafhungo a vhenevha vhavhingani, a hu na muṅwe khavho ane a fanela u thoma a ṱala u itela uri vha vhingane, nahone a hu na ane a khou hanelwa uri a ṱale muṅwe. Vhoṱhe vho vhofholowa uri vha nga vhingana. Naho zwo ralo, nga nṱhani ha vhuimo ha munna ha u sa vha na mabammbiri a re mulayoni ane a mu tendela u vha kha ḽeneḽo shango, vha fanela u ita mini uri vha kone u vhingana? Vha nga kha ḓi fanela u ya kha ḽiṅwe shango hune vhuimo hawe ha u sa vha na mabammbiri a lwa mulayo zwa sa ḓo vha tshithithisi. Kana zwi nga konadzea uri vha vhingane kha ḽeneḽo shango ḽine vha khou dzula khaḽo zwino, arali munna a dzhia vhukando ha u ita uri a vhe na mabammbiri a re mulayoni.

Vhukuma, vhenevho vhathu vhavhili vha nga ita tshanduko dzi ṱoḓeaho, u itela uri vha thetshelese mulayo wa Mudzimu na wa Kesare. (Marko 12:17; Vha-Roma 13:1) Ri fulufhela uri vha ḓo ita nga u ralo. Musi vho no ita nga u ralo, vha nga fanelea uri vha lovhedzwe.—Vha-Heb. 13:4.