B D E H M O P Y

B

• Belzebu.

  Nsina nikina na Satana, muhooleli naari namalamulela a maDemoniyu. Pooti weera nsina nna, ninkhuma wa masu ooweera Baal-Zebube, muluku yoowo yaamukokhorelaaya afilisti Ekroni. — 2Mam 1:3; Mt 12:24.

D

• Diabo.

  Nsina nna mwa Soolempwa sa eKereku sa Ekristu, nimmuhima Satana; nenno nintaphulela “Namootha.” Nsina nno ovahinwe Satana mwaha wooweera owo namootha mutokweene ommoothera Yehova, Masu awe ooreera ni nsina nawe nootteela. — Mt 4:1; Yoh 8:44; Apok 12:9.

E

• Ekarafa ya alabastru.

  Nsina na mapoottoro makhaanini yaaheliwa makhura oowinkhela, yaapakiwa ni nluku naaphwanyeya waattamela wa alabastroni elapo ya wExipitu.

• Ekumi.

  Nuulumo na eHeeberi masu ala ennahimmwa okhala néfesh ni eKereku enhimmwa okhala psykhé. Naawehaka moota masu ala envareliwaaya muteko mBiblyani, onooneya weera enhimmwa (1) mutthu (2) asinama naari (3) ekumi ya mutthu naari mwaamunama. (Eph 1:20 n.; 2:7 n.; Nam 31:28 n.; 1Ped 3:20 n.) Moovirikana ni moota envareliwaaya muteko mwa ittiini soowootha, masu ala ooweera “ekumi” mwa iparte sintxipale sa mBiblyani enoonihera weera masu ooweera néfesh ni psykhé saahimmwaka soopattuxiwa sa vathi sinhimmwa itthu, etthu yoovareya, yoowooneya ni enkhwa. Biblya ola, masu ala a nuulumo na eHeeberi ni eKereku, ikwaha sintxipale etaphulelinwe moovarihana ni etthu entaphulelaaya. Evareliwaka muteko ntoko “ekumi,” “yoopattuxiwa,” “mutthu,” “omutthu wootheene” naari pooti ohimmwa itthu ntoko iya (mwa ntakihero. “Miyo” ohiya eyo “ekumi aka”). Mwa ikwaha sintxipale sookhala inoota sinhima masu ala ooweera “ekumi” yaasaka wiiwanyeiha etthu. Vaavo masu ala ooweera “ekumi” envareliwaaya muteko mwa soolepa naari munootani entthuneya weera yiiwexexiweke moovarihana ni moota ehimmwalaaya osulu. Yoolepa yaamuhimaka mutthu opaka etthu ni ekumi, entthuna ohima weera entthuneya opaka etthu eyo ni omutthu awe wootheene, ni murima wootheene naari ni ekumi awe yootheene. (Onam 6:5; Mt 22:37) Masu ala mwa iparte sintxipale mwa muulumo ala a eHeeberi ni eKereku, pooti ovareliwa muteko ehimmwaka yootthuna naari otthuna wa yeele eri yoopattuxiwa. Nave-tho pooti ohimmwa mutthu ookhwa naari pooti ohimmwa muttempo. — Nam 6:6; Mir 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.

• Emalihero ya itthu soonanara sa elapo ela.

  Otaphuleliwa wa masu a eKereku aión ehimaka makhalelo a itthu ineereya naari itthu sinoonihera makhalelo a etempu. Biblya onnahima “emalihero ya itthu soonanara sa elapo ela,” atthunaka ohima itthu sineereya elapo yootheene ni makhalelo a ekumi a valaponi. (2Tim 4:10) Moorweela mwa nivarihano na nlamulo, Muluku aahelela emalihero ya itthu, yeeyo atthu akina aniitthanaaya etempu ya ana a Israeli naari ya ayuda. Moorweela mwa mukuttho woovuluxa wa Yesu Kristu, Yesu oovareliwa muteko ni Muluku weera apatxerihe emalihero ya itthu yeeyo woopatxerani enhela mpuwa ovuluxiwa wa makristu oothanliwa. Eyo yaapatxeriha etempu enyowani, yaathoonyiheriwa munlamuloni sa itthu seera seereye muhoolo. Weeriwaka imalihero enhimmwa imalihero sintxipale naari itthu saakhanle, sikhanle, naari sinkela okhala. (Mt 24:3; Mk 4:19 n.; Arom 12:2; 1Akor 10:11) Mwa nyaha mikina masu ala sinhimmwa itthu sootheene sipattuxinwe ohela mpuwa nsuwa, mweeri, ithenyeeri ni elapo. — Aheb 1:2; 11:3.

• Emiira.

  Epwanyaasi yoowinkhela ya miri mikhaanini sa ekhurupu ya miri siniitthaniwa Commiphora. Ni yannaphwanyeya mmakhurani yaawo yaaheliwa vamuru va mutthu aathanliwa ni Muluku. Yannavareliwa tho muteko weera sinkhelihiwe sowara naari ikuwo saataliwa vakaamani nave-tho yannatakanxeriwa makhura weera atthu esoleke. Emiira tho yannavareliwa muteko weera isolihiweke mirutthu sa atthu yaakela ovithiwa. — Ott 30:23; Mir 7:17; Yoh 19:39.

• Erupani.

  Epwanyaasi yoowuuma ya ekhurupu ya miri siniitthaniwa Boswellia. Erupani yahisiwa vale yanninkhela nnene. Erupani ela yaari yoorika ni yannavareliwa tho muteko mpaani mwa Muluku ni mutemplu. Nave-tho etempu yaavahiwaaya yoovaha ya iso yannavahiwa tho erupani. Ni erupani yannaheliwa nipuro saakuhiwaayavo ipaawu aavahiwaawe Muluku. — Ott 30:34-36; Onam 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Esaakho.

  Yaapakiwa ni exapala ya ipuri yaarino ekoore yooriipa. Yaavareliwa muteko weera siheliwekemo sootxa, nave-tho yaari yoowara atthu yaawaraaya yaariipiwa vale murima.

• Esinakooka.

  Masu ala entaphulela “othukumana; assembleya.” Mene soolepa sintxipale, masu ala enhimmwa empa naari nipuro ayuda yaathukumanaayawo weera esome Soolepa, ovaha miruku, olaleya ni omukokhorela Muluku. Mahiku a Yesu, yeele yaari esidade etokotoko yaakhalano esinakooka aya, mwa isidade itokotokoxa khayaakhala esinakooka emoharu. — Lk 4:16; Mit 13:14, 15.

H

• Herodi.

  Nsina na emusi yeeyo yaathanlinwe ni elapo ya oRoma weera yaalamuleleke ayuda. Herodi mutokweene aasuweliwa mwaha wooteka etemplu oYerusalemu ni mwaha woolamula wiiviwa anamwane ni atthunaka omwiiva Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Anamwane awe Herodi Arkilawu ni Herodi Antipa yaathanliwa weera elamuleleke iparte ikina sa omwene wa apapaya. (Mt 2:22) Antipa, aari namalamulela a eparte yanaaxexe ya omwene. Owo, oosuweliwaxa ntoko “mwene” olamulenle mpuwa mwa iyaakha tthaaru ni emeya, emaara yeeyo Yesu aavaraawe muteko woolaleera ni aavirelela olamulela mpaka etempu ehimmwale va Miteko ekapiitulu 12. (Mk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mit 4:27; 13:1) Muhoolo mwaya, Herodi Agripa I, musulwaawe Herodi mutokweene, aahiiviwa ni nlaika na Yehova alamulenleene etempu vaakhaaniini. (Mit 12:1-6, 18-23) Mwanawe Herodi Agripa II aakuxa omwene ni aalamulela mpaka etempu ayuda yaarukunuwenlaaya omwene wa oRoma. — Mit 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

M

• Mwiri wa nihaaxero.

  Otaphuleliwa wa masu a eKereku staurós yaawo entaphulela epostu naari mwiri, mwireene ntoko yoole Yesu aakhomelinwaiyevo. Masu ooweera staurós ni eKereku khentaphulela muttantta, yoowo onvareliwa muteko ni ittiini soowootha ovinyera khalayi Yesu ahinaaye owa. Masu ooweera “mwiri wa nihaaxero” aataphuleliwa nnene mwaha wooweera masu ala staurós ennavareliwa muteko ehimmwaka ohooxiwa, ohaawa, ni onyemuliwa atthareli a Yesu Kristu yeeraaya evirihe. — Mt 16:24; Aheb 12:2.

O

• Ogehena.

  Nsina na eKereku ninhimmwa nxepa na Hinom, ohitto ni onneela nsuwa wa oYerusalemu. (Yer 7:31) Iprofesiya saahima weera naakela okhala ntoko nipuro noorihela mirutthu. (Yer 7:32; 19:6) Khiyaavo etthu enoonihera weera oGehena yannariheliwa asinama ni atthu akumi ni yootthuna ya ohasuliwa ni ohisiwa ereene akumi. Nto eyo ennoonihera weera khaiyene nipuro enhisiwaayawo atthu vamooroni woohitxipha. Yesu ni atthareli awe yaavarela muteko masu ala ehimaka okhwa wanaaveeli, naari neere onyaanyiwa moomalela. — Apok 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Okonihana woohireerela.

  Otaphuleliwa wa masu a eKereku porneía, masu ala entaphulela mikhalelo sootheene sa okonihana Muluku onkhoottihaawe. Okonihana iwo woohireerela onhela mpuwa oraruwa, okonihana ni yootthuna ya okhalano musurukhu, okonihana atthu oohithelana, okonihana alopwanaru naari athiyanaru ni okoniha inama. Eliivuru ya Apokalise masu ala ennavareliwa muteko sinhimmwa miteko sinvariwa ni “Babilonia mutokweene,” naari neere, ittiini soowootha sinnalikanxeriwa ni muthiyana namararuwa mwaha wooweera sinniivoleihera nyaha sa anamalamulela a elapo ela weera ekhaleno owera ni mihakhu. — Apok 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mit 15:29; Aga 5:19.

• Onikareni.

  Enhimmwa mapuro oohimakiwaxa, ehinlimmwa naari oohikhala etthu. Khaiyene weera ikwaha sootheene ninhimmwa nipuro nookhala mihaava.

• Oraruwa.

  Okonihana wootthuna mutthu oothela naari ootheliwa ni mutthu ohikhanle mwaariye naari iyawe. — Ott 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Owa.

  Mwa Soolempwa sa eKereku sa Ekristu masu ala enhima owa wa Yesu Kristu ntoko Mwene, owa naari otthika weiwo opatxenre akhalakaru Mwene wiirimu ni onnavirelela mpaka mahiku ala oomalihera a itthu soonanara sa elapo. Owa naari otthika wa Yesu Kristu khonhimmwa owa ni otthika moowaakuveya mene enhela mpuwa etempu yintxipale. — Mt 24:3.

P

• Porneia.

  — Nwehe OKONIHANA WOOHIREERELA.

Y

• Yehova.

  Biblya a elapo enyowani a soolempwa sootteela onnavarela muteko nsina na Yehova ikwaha 237, mwa soolempwa sa eKereku sa Ekristu. Itthu seerinhe ovareliwa muteko nsina na Muluku tiiya:

  1. 1. Ikoopiya sa soolempwa sa eHeeberi saavareliwa muteko mahiku a Yesu ni arummwa, saakhalano eTetrakrama (eyo tiiyo: nsina na Muluku nenno ninlempwa ni ileetra 4 sa eHeeberi יהוה) mwa soolepa sootheene.

  2. 2. Mahiku a Yesu ni aarummwa, etetrakrama yannaphwanyaneya mwa sootaphuleliwa sa soolepa sa eKereku ni sa eHeeberi.

  3. 3. Soolempwa sa ekereku sa Ekristu sinnoonihera weera ikwaha sintxipale Yesu annahima nsina na Muluku ni annaasuweliha atthu antxipale. — Yoh 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Woona weera soolempwa sa eKereku sa Ekristu ti sa Muluku ni saatxeerera soolempwa sa soolempwa sa eHeeberi khawaakela okhala wa miruku nsina nna na Yehova ohiphwanyeyamo.

  5. 5. Nsina na Muluku ninnaphwanyeya mwa moota wookhuveya mwa soolempwa sa eKereku sa Ekristu. — Apok 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Soolempwa soopatxera sa ayuda sinnoonihera weera makristu ayuda yannavarela muteko nsina na Muluku mwa soolempwa saya.

  7. 7. Anamasoma akina a Biblya ennaakhulela weera nsina na Muluku ninnaphwanyeya mwa soolepa sa eHeeberi sinhimmwa mwa soolepa sa eKereku sa Ekristu.

  8. 8. Abiblya etaphulelinwe oovirikana empwaha muulumo 100, ninnaphwanyeya nsina na Muluku mwa soolempwa sa eKereku sa Ekristu.

  Moohihovela, aakhala mathowa enoonihera weera ontthuneya otthikiheriwa nsina na Yehova mwa soolempwa sa eKereku sa Ekristu. Ni tiyeeyo ene, anamataphulela a Biblya a elapo enyowani epankaaya. Awosa aakhalano nttittimiho ni nsina na Muluku ni woova wooreerela weera ehitxipihe etthu eri poothe yaari mwa soolempwa sa khalayi.