Eyaakha yaattharelana aahimma anúcio a emusi ya oBetheli. Yoowo aahima weera Efiliyaale ya wAfrica do Sul yannaatthuna maBetheliita ni rotativa munyowani yoowo aakela winstalariwa. Miyo kaahiiveleela ni kaahakalala mwaha woothanliwa. Okihiya miyo mabethelita makina mararu oCanada yaathanliwa—Dennis Leech, Bill McLellan ni Ken Nordin. Nto naaleeliwa weera naaya oliveliwa orowaru!

Miyo kaahaalikarela amaye ni kinaaleela keeraka: “Maye, kookhalano yoowoleelani weera koothaliwa orowa wAfrica do sul!” Amayaka yaari mutthu oomaala ni yaari muthiyana oomunepani ni yannamuroromela Yehova. Awo khayaakilenle etthu emaara kalikarenlaaka mene miyo kaasuwela weera awo yannakikhavihera. Naamwi awo ni apapaka yaaripiweene murima mwaha woothanleliwa orowa elapo yoorakamela mene khaavo aakhontte yoothanlaaka ele.

Woopatxerani miyo ni asinna araru ale naarowa oBetheli yooBrooklyn. Naalekelawo meeri miraru nxuttihiwaka moota woovarela muteko maakina impressora tipográfica. Muhoolo mwaya, nanwela naviyu aateexa miritti nrowaka eCidade ya Cabo, África do Sul. Miyo keera kiriki okwaniharu iyaakha 20. Niphiyakaru eCidade ya Cabo, nanwela komboyi mpaka Johanesburgo. Ekwaha ele napatxenre ovinya ohiyu. Wooixelo komboyi aaheemela nipuro noopatxera eCidade ekhaanene oKaroo, nipuro nne, waari vanikareni. Naari nipuro nooviha ni nantthupi. Hiyo axexe naaweha vaxanelani ni nnakohana nipuro heeni nenna hiyo niphiyaahu? Iyaakha saattharelana muhoolo, ntthikelakaru oxekura nipuro nne, nahoonelela weera eCidade ele ekhaanene naari nipuro nooreera ni noomaaleleya.

Mwa iyaakha sintxipale yoothanleliwaaka yaari ovara ni maakina a linotipo. Maakina ale oowimprimiri yaari ootikiniha mene-tho ooxupa. Miyo waatthuneya omontari iliinya sa xumbu weera kiwere wimprimiri irevista A Sentinela ni Despertai! Efiliyaale yannimprimiri irevista sintxipale sa muulumo mantxipale a wAfrica ohiya paahi a wAfrica do sul, mene ilapo sinkhala ota. Vaari vooreera woona erotativa ele yaakiruhale elapo ele yannavareliwa muteko!

Muhoolo mwaya miyo kaarowa ovara muteko escritório ya ekraafika yeeyo yaawehaweha miteko  sintxipale sa wimprimir, wootaphulela ni woorumiha mapuro makina. Ekumi aka yaari yoowaatteliwa, mene miyo kannahakalala.

Eyaakha ya 1968, miyo kaathelana ni Laura Bowen, yoowo aakhala waattamela oBetheli. Ohiya okhala piyoneira paahi owo-tho annavara muteko wa datilógrafa oBetheli eDepartamento yootaphulela. Ehuhu eene yeele mBetheliita athela annikumihiwa oBetheli; nto hiyo naahaakhela yoothanleliwa ekina yookhala mapiyoneiru oothanleya [especial]. Miyo kaaxupeya vakhaaneene mwaha wooweera kaamaliha iyaakha 10 kireene oBetheli, nto nkaatthuneya oxupeya ni yootxa naari nipuro nookhala. Vano nto naarowa okhalaka hayi kaakhelaka nikhavihero anvahiwaaya mapiyoneiru oothanleya? Mweeri wootheene miyo kavahiwa 25 rands (yoowo mahuku ale waarowa okhala 35 dólares). Waakhala weera—hiyo noowera okwanihera iwoora saavekeliwa nootthikela oxekura nave noovaha ibuukhu. Ni musurukhu owo hiyo waatthuneya weera nliveleke empa naalukaraahu, yootxa, transporte, naavoreiwaka orowano otxipataala waatthuneyaka ni itthu ikina.

Naawompwa weera nakhavihere egrupo emoha yaakhala waattamela eCidade ya Durban, olitoral ya oceano Índico. Nipuro nne, muttetthe ole yannakhala mandiano. Antxipale a yaawo yaari anamwane aanamuteko yaarwiye weera evareke oFabrica ya açúcar eyaakha ya 1800. Awo yaakhalano muteko mukina naamwi vaareene hiiho, khayattuwanle sookhovelela saya ni moota yaapeyaaya, yaahela mpuwa yootxa yaasivela. Awosa yuuluma englêxi, yeeyo yanikhweihenre itthu.

Ehuhu eene yeele, mapiyoneiru oothanleya yaavekeliwa iwoora 150 vamweerini. Mene nihuku noopatxera miyo ni Laura naavaanela ovara iwoora 6. Ehuhu ele makhalelo a elapo yaari ooviha ni oorettheela. Hiyo khanaakhanleno atthu oowaaxekura naari yoosoma ya Biblya, naari neere—naatthuneya ovara iwoora 6 nlaleyaka empa ni empa. Hiyo naapatxera olaleya. Evinreene ehuhu yintxipale kaaweha ereloxiyu aka—kaphwannye sivinrene iminutu 40 paahi! Miyo kannikoha keereke kinoowera muteko ola?

Vakhaani-vakhaani naapatxera okhovelela. Mahuku ootheene hiyo nannapaka isanduíches ni nannahela sopa naari ekafe mutermuni. Emaara naatthunaahu wiitthuuwa, nanneemexa ekaaro ahu vamuuttuuxini, nannaasaasa wookilathivo vathi vamwirini—Ikwaha sintxipale yannanritxa amamwane etthunaka onsuwela! Noomala ovira mahuku vakhaani naahoonenlela weera savira iwoora piili naari tthaaru, noona waakuva wiila.

Waari woohakalaliha okuxa ikhaikhai sa mBiblya waaroinhela atthu ale yaari oowaakhela aletto. Atthu a wIndia toottittimiha, oowiiwa ni oomwisivela vantxipale Muluku. Atthu a nloko na hindu annaakhulela mitthenka sooreera. Awo wahaasivela vantxipale ooxuttera sa Yehova, Yesu, Biblya, elapo enyowani ya murettele ni yooweherera ya ovinyererihiwa. Evirakaru eyaakha emoha naakhalano soosoma 20 sa Biblya. Mahuku ootheene nannapaka yootxa ni emusi emoha naasomihaahu Biblya. Hiyo nannahakalala vantxipale.

Mene khanaapinse naahaakhela yoothanleliwa ekina—ntoko mutokweene a esirikwiitu. Muttetthe naathanleliwaahu waapatxera olitoral wa oceano Índico. Vasemanani, emusi emoha yannanaakhela owannyaya; ni nannaaxekura anamalaleera ni nannavara muteko naawo naalipihaka. Awo yaananikosopa ntoko emusi aya ni wannansivela otheela ni anamwane aya ni axinama anhuuwa vaate. Iyaakha piili soohakalaliha saahaakuva ovira. Mene mootutuxera naalikareliwa oBetheli. Munna aalikanri aahimme há: “Nnuupuwela woohokoloxerani veeli oBetheli.” Miyo waakhula waka kenre: “Nto ninnahakalala okhala wenno.” Ekhaikhai weera nannatthuna orumela nipuro nootheene neeraahu nthanleliwe.

Yoothanleliwaaka oBetheli yaari eDepartamento ya muteko. Kaakhalano eparakha yoovara ni asinna antxipale yaarino sookumanano sintxipale. Ehuhu eene yeele mutokweene a esirikwiitu aaxekura muloko, owo annarumiha erelatoriyu oBetheli. Edepartamento ya muteko, yannarumiha ekarta mmulokoni moovarihana ni erelatoriyu ya mutokweene a esirikwiitu aapankaawe. Yoolakela ya ekarta ela waari waalipiha ni ovaha miruku  waatthuneyaka. Etthu eyo, yannavaha muteko masekretariyu ahu, mwaha wooweera arelatoriyu ale aasitokweene a esirkwiitu yaatthuneya otaphuleliwa, akina yaakhala a xosa, zulu ni muulumo makina a wAfrika weera ekhale ni engles. Nave awotho waatthuneya otaphulela ikarta sa oBetheli sa engles weera ikhale sa nuulumo a wAfrika. Miyo wannakisivela ovara muteko ni anamataphulela ale oowiilipiha, awosa yaakikhavihera wiiwexexa maxupo yaaraayano asinna manegro a wAfrika.

Ehuhu ele wAfrika do sul aari ni esistema ya apartheid. Esistema ele, ekurupo eri poothe ya erasa waatthuneya okhala mapuro oovirikana ni erasa ekina. Nto atthu a erasa ekina, khayaatxelana. Asinnihu anooripe yannatthekula, yannalaleya, ni yannoonela mithukumano ni nuulumo naya.

Miyo keera kihinaakuve otthekula ni anooripe a wAfrika, mwaha wooweera miyo kaathanleliwa okhavihera miloko suuluma engles. Kivaraka muteko eDepartamento ya muteko, miyo kaakhalano eparakha yooxuttera sa ananripe a wAfrika, makhalelo aya ni sookhovelela saya. Kaawera wiiwexexa maxupo asinna yaaraayano mwaha wa sookhovelela sa erasa ni ittiiini sa muttetthe aya. Awo yaari oolipa murima, yannaweera ohiya sookhovelela sahaavarihana ni Biblya. Ni yannakhootta opaka itthu saavarihana ni onammunepani. Awo yaapaka eyo naamwi yaasonttiwa ni amusi aya naari tho ni atthu akina a muttetthe aya. Opwaha mwa yeeyo, atthu yaakhala mapuro oorakamela yaari oohaawa. Atthu antxipale khayaasomme, naari vareene hiiho yannamuttittimiha Biblya.

Miyo kaakhalano eparakha yoovara muteko sa casos jurídicos sahela mpuwa otaphuwa wookokhorela ni oheerela empari elapo. Anamwane akina Anamoona a Yehova yahoomoliwa oxikola mwaha wookhootta weerala empari mavekelo ni omwiipa ino. Nroromelo naka naalipa mwaha woowoona ororomeleya ni olipa murima wa anamwane ale.

Asinnihu akina a elapo ekhaanene ya wAfrika, yaitthaniwa Suazilândia; mahikhwaano oneeriwa Essuatíni. Akhwaakaru mwene Sobhuza, atthu ootheene yannakhanyereriwa opaka itthu sa vanookhwani. Ntoko alopwana omettha miru saya ni athiyana ovukula maihi. Itthu iye sa vanookhwani sahela mpuwa waakokhorela alipa ookhwa, asinna yannakhoottha opaka eyo. Mwaha wa yeeyo, yannasonttiwa. Woona ororomeleya waya wa Yehova, waanivara murima! Hiyo mwaha woowiiwa moota  asinna yaaroromeleñyaaya eyo yaalipiha nroromelo nahu.

Eyaakha ya 1981, kaathanleliwa weera kakhavihere wunnuwiheriwa wa akomuputadore owimprimiri. Miyo kaatthikela ografika. Yaari ehuhu yoohakalaliha! Waatxentxa moota woowimprimiri. Ebetheli yahinnyiwa maakina a fotocompositora weera yeerere woohiliva ni mutokweene a nipuro nne yatthumihiwaaya. Yookhumelelaaya yaari yoowera, eBetheli yaarantteliha maakina 9 a linotipo ni maakina 5 a fotocompositora. Ohiya yeeyoru, rotativa mmoha ahistalariwa. Itthu sannakuva ovira moowaakuveya!

Mwaha woovareliwa muteko acomputadore wahunnuwihera moota wookomporiwa avareliwaka muteko MPS, eSistema ya Publicação Eletrônica Multilíngue. Waari okela vahoolo wa impresora linotipo soohupa ni sooxupa seiyo saweerinhe maBetheliita oCanada oronhiwa wAfrika do Sul! (Yes. 60:17) Emaara ele, hiyo ooxexe neera naathenlene mapiyoneira yaarino mukhalelo woomunepani. Miyo ni Bii naavirelela orumeela oBetheli. Ken ni Dennis yaakhalano anamwane ni yaakhala waattamela muttettheene yoole.

Miteko oBetheli sanvirelela waatxeerereya. Nannataphulela ni wiimprimiri ibuubkhu ni muulumo mantxipale ni ibuukhu iyo sannatthuneya orumihiwa iFiliyaale ikina. Mwaha wa yeeyo, yaatthuneya eBetheli ekina. Efiliyaale ekina yooreera yaapakinwe nipuro na oeste Johanesburgo ni yaahulelinwe eyaakha ya 1987. Yaari yoohakalaliha wa miyo, mwaha woowoona wuunuwa iwe ni weerala empari a mmoha e efiliyaale mwa iyaakha sintxipale.

Kaahakhela mootutuxera yoothanleliwa etokweene eyaakha 2001. Kaawompwa weera karumeele ntoko mmoha ekomisau ya efiliyaale enyowani yaapakinwe wEstados Unidos. Yaanthananiha mwaha woohiya muteko ahu ni asinthamwene ahu wAfrika do Sul, mene tho nannahakalala mwaha woorowa opatxeriha ekumi enyowani ni wooweerela empari emusi ya oBetheli ya wEstados Unidos.

Etthu yaanixunpe waari waahiya ameyawe Laura. Awo yaahuluvala ni mwaha woothamela oNova York, khanaarowa waakhaviheraka vantxipale. Mene asirokorawe araru a Laura, yaahiveleela waakhavihera itthu sootheene awo yeeraaya etthuneke. Awo yaahimme há: “Hiyo khaninwera onnvarela muteko Yehova mwa ehuhu yootheene. Hiyo nneereke waakhavihera amaaye, nto nyuwo nvireleleke ni yoothanleliwaanyu.” Hiyo ninneera asantte mwaha wa nikhavihero naya.

Munnaka ni amwaariye yaakhalano moonelo mmoharu. Awo yaakhala oToronto oCanada yaakosoopaka ameyaka, yaawo yaari naamukhweli. Ehuhu ele amaaye yeera eviriheene iyaakha 20 ekhalaka naawo. Mooripiha murima awo yaahookhwa nthaamelakaru oNova York. Ninnaamweerela asantte wa munnaka ni amwaariye mwaha wa nsivelo yaawonihenraaya ameyaka. Waakosoopa atthu owuuluvala khaiyene etthu yookhweya, mene amusi ahu yaahivaherera weera yaakhulele muritti owo. Mareeliho mantxipale okhalano amusi hiiha!

Mwa iyaakha sintxipale, yoothanleliwaaka wEstados Unidos yaahela mpuwa opaka ibuukhu, nipuro nimmakela okhala nyoowani ni otxentxiwa. Muhoolo mwaya, kaapatxera ovara muteko eDepartamento yoothuma. Eparakha etokweene miyo weerela empari efiliyaale etokweene mwa iyaakha 20. Vano, eBetheli ya wEstados Unidos aakhala maBetheliita oweeraka 5.000 ni anamakhavihera 2.000.

Mwa iyaakha 60 sa mutthuli, miyo nkaasuwela moota yeeraaya ekhale ekumi aka. Nto mpuwa wa iyaakha iya, Laura onnakikhavihera ni murima wootheene. Moohihovela ekumi ahu yaari yoohakalaliha. Hiyo naakhalano soothanleliwa soovirikana, noovara muteko ni atthu ootikiniha ni nooxekura iBetheli sa elapo yootheene ntoko namarummwa a eSede. Vano kookhalano iyaakha simpwaha 80 ni moota kaavaraaka muteko woovukuwa. Mene mahukhwaano aakhala amiravo oophwanelela ovara muteko.

Nasalmu olempe: “Noreriwa ti nihimo nle Yahvéh okhanle Muluku aya” (Nsal. 33:12) Ela ekhaikhai tthiri! Miyo kinneera asantte omurumeela Yehova ni atthu awe oohakalala.