1. Xoossaa Qaalay yootiyoogaadan, haymaanootee ayba naaˈˈu qommuwan shaahettii?

YESUUSI: “Un77o penggiyaara gelite” yaagiis. “Aissi giikko, bashshau efiya penggee aaho; ogeekka woggaa. Hegaara geliya asaikka daro. Aissi giikko, de7uwau efiya penggee un77o; ogeekka xuntta. Qassi hegaara biya asatikka amaridaageeta.” (Maatiyoosa 7:13, 14) Xoossaa Qaalay yootiyoogaadan, haymaanootee naaˈˈan shaahettees; issoy tuma, issoy worddo; issoy likke, issoy bala; issoy deˈuwau kaalettees, issoy bashshau kaalettees.

2. Ubba haymaanootee Xoossaa ufayssennaagaa Geeshsha Maxaafay woygidi qonccissii?

² Issi issi asay ubba haymaanootee Xoossaa ufayssees giidi qoppees. Kaallidi deˈiya, Geeshsha Maxaafaa xiqiseti hegee tuma gidennaagaa qonccissoosona:

• “Israa7eela asai GODAA sinttan qassikka iitabaa oottiis; eti Ba7aalanne Asttaarooto geetettiya eeqatussinne Sooriyaa xoossatussi, Sidoona xoossatussi, Moo7aaba xoossatussi, Amoonatu xoossatussinne Pilisxxeema xoossatussi goinnidosona. Eti GODAA aggi bayidosona; ayyo goinniyoogaakka aggiigidosona. Yaatin, GODAI Israa7eela asaa bolli [hanqqettiis.]” (Daannata 10:6, 7) Nuuni eeqau woy tumu Xoossaappe haara xoossau goynniyaaba gidikko, Yihooway nunan ufayttenna.

• “Hagee asai tana ba bolla doonan bonchchees. SHin eta wozanai taappe haahuwan de7ees; asai tau mela goinnees. Aissi giikko, asi oottido azazuwaa Xoossaa higgiyaa milatissidi tamaarissees.” (Marqqoosa 7:6, 7) Xoossau goynnays giya asay Geeshsha Maxaafay tamaarissiyo qofaa aggidi, bantta qofaa tamaarissiyaaba gidikko, eta goynoy mela. He goynoy Xoossaa ufayssenna.

• “Xoossai ayyaana; qassi au goinniyaageeti ayyaanaaninne tumatettan goinnanau bessees.” (Yohaannisa 4:24) Nu goynoy Xoossaa Qaalan deˈiya tumaara moggana bessees.

3. Tumu haymaanootiyaa tuma gidennaagaappe shaakki eriyo issi ogee aybee?

³ Issi haymaanootee Xoossaa ufayssiyoogaanne ufayssennaagaa waatidi erana danddayiyoo? Yesuusi: “Lo77o mitta ubbai lo77o aife aifees; shin iita mitti iita aife aifees. . . . Hegaa gishshau, intte eti aifiyo aifiyan eta erana” yaagiis. Hara qonccissuwan, issi haymaanootee Xoossaappe gidikko, loˈˈo ayfiyaa ayfees; Seexaanaappe gidikko, iita ayfiyaa ayfees.—Maatiyoosa 7:15-20.

4. Yihoowayyo goynniyaageeti bessiyo eeshshay aybee?

⁴ Tumu haymaanootee issoy issuwaara siiqettiyaanne harata siiqiya asata ayfees. Hegau gaasoy, Yihooway ba huuphe siiqiya Xoossaa gidiyo gishshataassa. Yesuusi: “Intte issoi issuwaara siiqettikko, ta erissiyo ashkkarata gidiyoogaa asai ubbai erana” yaagiis. Haymaanootee, tumu goynoy kunttana bessiyo ha gidaa waati kunttana danddayii?—Yohaannisa 13:35; Luqaasa 10:27; 1 Yohaannisa 4:8.

5. Issi insaykiloppidee Afirkkaa aylliyaa zalˈˈiyaa woygidi qonccissidee?

⁵ Afirkkaa aylliyaa zalˈˈiyaa qoppa. Zi Niwu Insaykiloppidiyaa Biritaanikaa giyo maxaafay: “Islaamati Saharaa bazzuwaanne Hindde Dalgga Abbaa baggaara zalˈˈido aylliyaa zalˈˈiyan, 650ppe biidi 1905 gakkanaashin deˈiya wodiyan 18,000,000 gidiya Afikkaa asaa efiidosona. Tammanne ichashantta xeetu layttau naaˈˈntto shaahuwan, Afirkkau arggo bagga gaxaara Awurooppati aylliyaa zalˈˈiyaa doommidi, 1867 gakkanaashin Afirkkaa asaappe 7,000,000ppe biidi 10,000,000 gidiyaagaa aylletettan Huuphessa Amarkkaanne Tohossa Amarkkaa caanidosona” yaagees.

6. Haymaanootee aylliyaa zalˈˈiyan waanidi gelidee?

⁶ Afirkkan hegaa mala barche wodiyan,  attuma asaa, macca asaanne naata eta keettaappenne eta soo asaappe wolqqan shaakkidi efiyo wode, sanssalatan qachiyo wode, biratan xuuggiyo wodenne mehedan shammiyo wodenne bayzziyo wode haymaanootee oottidobi aybee? Keeniyan, Nayroobe kataman attamettiya Deyli Neeshin giyo maxeetiyan, Betwel Ogoti kaallidi deˈiyaagaadan giis: “Kiristtaanetikka Islaamatikka asaa naatu issippetettaa ammaniyoogaa tamaarissoosona; gidikkokka, naaˈˈaykka aylliyaa haariyoogeenne zariyaa dummatettan ixxiyoogee aakkanaadan denttettidosona. . . . Islaamatinne Kiristtaaneti, Arggo biittatinne Giddo Arsho biittati oottidobaappe denddidaagan eti mooridobay etau siyettiyoogaanne, eratetta pacay Afrikkaa biittaa asaa daro xeetu layttau keehi barchetanaadan oottidoogaa nuuni akeekana koshshees.”

7. Haymaanootiyaa kaalettiyaageeti olaara gayttidaban oottidobay aybee?

⁷ Worddo haymaanootee ba iita ayfiyaa hara ogiyankka bessiis. Leemisuwau, Geeshsha Maxaafay “neeni ne shooruwaa ne huuphedan siiqa” giyaaba gidikkonne, alamiyaa yuushuwan deˈiya haymaanootiyaa kaalettiyaageeti olaa wozanappe kaafidosonanne denttettidosona.—Maatiyoosa 22:39.

8. (a) Haymaanootiyaa kaalettiyaageeti Afirkkaa olan asaa woriyoogaa waatidi minttettidonaa? (b) Nayjeeriyaa olaa wode, issi wonggelaawee haymaanootiyaa kaalettiyaageeta xeelliyaagan woygidee?

⁸ Issi issi malakusetinne qeeseti, Ruwandda biittan 1994n, asay butettiyo wode etikka shaahettidoogee keehippe erettiyaaba. Afirkkan hara olankka haymaanootee waannatidi shaahettiis. Leemisuwau, Nayjeeriyaa biittan daro suuttay gukkido olan, haymaanootee naaˈˈu baggaakka minttettiis. He olay keehippe daro wodiyau gamˈˈido wode, issi wonggelaawee, haymaanootiyaa kaalettiyaageeti “Xoossay etau immido oosuwaa aggibayidosona”  yaagiis. I gujjidikka: “Nuuni Xoossau oottiyaageeta geetettiyaageeti Seexaanau oottiyaageeta gidida” yaagiis.

9. Geeshsha Maxaafay Seexaanaa oosanchata xeelliyaagan woygii?

⁹ Geeshsha Maxaafay hegaara keehippe milatiyaabaa yootees: “Seexaanai ba huuphen poo7o kiitanchcha milatanau ba meraa laammees. Hegaa gishshau, Seexaanaa ashkkarati xillotettaa ashkkarata milatanau bantta meraa laamerettikko, hegee gitabaa gidenna.” (2 Qoronttoosa 11:14, 15) Iita asay daroy loˈˈo milatiyoogaadan, Seexaanaa oosanchati geeshsha milatiyaaba gidikkonne, eta oosoynne eti ayfiyo ayfee iita. Seexaanay eta goˈettidi asaa cimmees.

10. Haymaanootiyaa kaalettiyaageeti Xoossaa erennaagaa waatidi bessiyoonaa?

¹⁰ Alame yuushuwan, haymaanootiyaa kaalettiyaageeti siiquwaa, sarotettaanne loˈˈotettaa sabbakoosona; shin eti ixxoosona, olettoosonanne Xoossay dosennabaa oottoosona. Geeshsha Maxaafay etubaa kaallidi deˈiyaagaadan loyttidi qonccissees: “Banttau eti Xoossaa eriyoogaa qoncciyan yootoosona; shin eti . . . bantta oosuwan a erokko goosona.”—Tiitu 1:16.

11. Geeshsha Maxaafay worddo haymaanootiyaa waatidi qonccissii?

¹¹ Nuuni Geeshsha Maxaafan, Ajjuutaa maxaafaa nabbabiyoogan, Yihooway worddo haymaanootiyaa aybidan xeelliyaakko akeekana danddayoos. He sohuwan, worddo haymaanootee “Gita Baabiloono” geetettidi issi maccaasen leemisettiis. (Ajjuutaa 17:5) Xoossay o woygidi qonccissidaakko akeeka:

• ‘SHaaramuxeera, gita katameera, saˈan deˈiya kawoti shaaramuxidosona.’ (Ajjuutaa 17:1, 2) Worddo haymaanootee Xoossau ammanettidi deˈiyoogaa aggidi, polotikan kelttiyaa geleesinne kawotettati oottana bessiyoobaa darotoo etau yootees.

• “Hananabaa yootiyaageetu suuttai, geeshshatu suuttainne sa7an worido ubbatu suuttai iini beettido gishshau, Baabiloona qaxxayettaasu.” (Ajjuutaa 18:24) Worddo haymaanootee Xoossaayyo ammanettidi oottiyaageeta yedettiisinne woriis; qassi miilooniyan qoodettiya asay olan hayqqanaadan gaaso gidiis.

• A bessenna ogiyan ‘bonchettadanne ishalada’ deˈaasu. (Ajjuutaa 18:7) Worddo haymaanootiyau daro aqoy deˈees; a kaalettiyaageeti a aquwan keehippe ishalidi deˈoosona.

• “[A] bitiyoogan asa zare ubbai cimettiis.” (Ajjuutaa 18:23) Worddo haymaanootee shemppoy hayqqenna giyo worddo timirttiyan, ubba qommo iita ayyaanaa oosoynne bitiyoogee deˈanaadan oottiis; qassi hayqqidaageeta yayyiyoogaanne mayzzatuyyo goynniyoogaa minttettees.

12. Worddo haymaanootiyaa xeelliyaagan Geeshsha Maxaafay woygidi akeekissii?

¹² Worddo haymaanootiyaappe kiyanaadan asaa keehippe minttidi akeekissiiddi, Geeshsha Maxaafay: “Ta asau, ippe kiyite! I nagaraa iira koxxoppite! I qixaatiyaa shaakkoppite” yaagees.—Ajjuutaa 18:4, 5.

13. Worddo haymaanootiyaanne a kaalliyaageeta aybi gakkanee?

¹³ Mata wode, alamiyan deˈiya worddo haymaanootiyaa xaaxa waaxa oyqqida Gita Baabiloona muleera xayana. Geeshsha Maxaafay: “I bosha ubbai, harggee, kayyoinne koshai o issi gallassi oiqqana. Qassi a taman xuugettana; aissi giikko, i bolli pirddiya Xoossai wolqqaama” yaagees. (Ajjuutaa 18:8) I qixaatiyaa shaahettennan agganau, worddo haymaanootiyaara deˈiya gaytotetta ubbaa nuuni duuttana bessees; Xoossaa ufayssenna ammanotun, baalatuuninne oosotun aynne shaahettana bessenna. Hegee keehippe eesoyiyaaba. Nu deˈoy keehippe hirggissiya hanotan deˈees!—2 Qoronttoosa 6:14-18.