1-3. (a) Ano nga makaharadlok nga sitwasyon an gin-atubang ni Esteban, pero ano an iya nagin reaksyon? (b) Ano nga mga pakiana an aton hihisgotan?

 HI Esteban natindog ha atubangan han korte. Ha usa nga daku gud nga ruwang, nga posible hirani ha templo ha Jerusalem, 71 nga lalaki an nalingkod nga haros nakapalibot ha iya. Ini nga korte, an Sanhedrin, nagkakatirok yana basi hukman hi Esteban. An mga hukom gamhanan ngan maimpluwensya nga kalalakin-an, ngan an kadam-an ha ira minos an pagkita hini nga disipulo ni Jesus. Ngani, an lalaki nga nagpatawag han mga hukom amo an hitaas nga saserdote nga hi Caifas, nga amo an nanguna han ginsentensyahan hin kamatayon han Sanhedrin hi Jesu-Kristo pipira ka bulan antes hito. Nahadlok ba hi Esteban?

² May nakakabilib gud ha pamahongpahong ni Esteban hito nga takna. Ginkinita hiya han mga hukom ngan nakita nira nga an iya nawong “pariho han nawong hin anghel.” (Buh. 6:15) An mga anghel nagdadara hin mga mensahe tikang kan Jehova nga Dios salit may rason hira nga magin maisugon, kalmado, ngan murayaw. Sugad liwat hito hi Esteban—nakita ito bisan han nangangalas gud nga mga hukom. Kay ano nga kalmado hiya hinduro?

³ Damu an mahibabaroan han mga Kristiano yana ha baton hito nga pakiana. Kinahanglan ta liwat mahibaroan kon kay ano nga nahingada hi Esteban hiton makaharadlok gud nga sitwasyon. Paonan-o niya gindepensahan an iya pagtoo hadto? Ngan ha ano nga mga paagi naton hiya masusubad?

4, 5. (a) Kay ano nga hi Esteban daku gud nga bulig ha kongregasyon? (b) Ha ano nga paagi hi Esteban “puno han pag-uyon ngan gahum han Dios”?

⁴ Nahibaroan na naton nga hi Esteban daku gud nga bulig ha bag-o pa nga Kristiano nga kongregasyon. Ha nauna nga kapitulo hini nga libro, aton nahibaroan nga usa hiya han pito nga mapainubsanon nga kalalakin-an nga andam kumarawat hin espesyal nga toka tikang ha mga apostol.  Mas nakakabilib pa gud an iya pagin mapainubsanon kon aton huhunahunaon an mga abilidad nga iginhatag ha iya han Dios. Ha Buhat 6:8, aton mababasa nga gintagan hiya hin gahum ha pagbuhat hin “urusahon gud nga mga butang ngan hin mga tigaman,” pariho han pipira nga apostol. Ginsusumatan liwat kita nga ‘puno hiya han pag-uyon ngan gahum han Dios.’ Ano an karuyag sidngon hito?

⁵ An Griego nga pulong nga iginhubad nga ‘pag-uyon han Dios’ mahimo liwat ihubad nga “pagkamaopay.” Klaro nga hi Esteban buotan ngan malumo salit naayon ha iya an mga tawo. Kon nagyayakan hiya, damu han iya mga mamarati an nakukombinse nga sinsero hiya ngan an mga kamatuoran nga iya igintututdo magigin mapulsanon ha ira. Puno hiya hin gahum kay nagios ha iya an espiritu ni Jehova, tungod kay mapainubsanon nga nagpapagiya hiya hito. Imbes nga ighambog an iya mga abilidad, iginhatag niya kan Jehova an ngatanan nga kadayawan ngan nagpakita hin mahigugmaon nga interes ha mga tawo nga iya nakakaistorya. Salit diri urusahon nga an mga nakontra ha iya naghunahuna nga tarhog hiya ha ira relihiyon!

6-8. (a) Ano an duha nga akusasyon kan Esteban han mga nakontra ha iya, ngan kay ano? (b) Kay ano nga an ehemplo ni Esteban mahimo makabulig ha mga Kristiano yana?

⁶ May mga tawo nga nangalimbasog pakigdiskusyon kan Esteban, pero “diri hira nakakaato ha iya kinaadman ngan ha espiritu nga naggigiya ha iya ha pagyakan.” a Tungod kay napakyas hira, “patago nga nagkombinse” hira hin mga tawo basi akusaran inin inosente nga sumurunod han Kristo. Ira liwat ‘gin-aghat an mga tawo,’ an mga tigurang, ngan an mga eskriba, salit hi Esteban ginpwersa pagdara ha atubangan han Sanhedrin. (Buh. 6:9-12) Ini an duha nga akusasyon ha iya han mga parakontra: Nagpapasipara hiya ha Dios ngan kan Moises. Ha ano nga mga paagi?

⁷ An buwaon nga mga nag-aakusar nagsiring nga hi Esteban nagpapasipara ha Dios pinaagi ha pagyakan kontra “hinin baraan nga lugar”—an templo ha Jerusalem. (Buh. 6:13) Nag-akusar liwat hira nga nagpapasipara hiya kan Moises, kay nagyayakan hiya kontra ha Mosaiko nga Balaud pinaagi ha pagbag-o han mga kustomre nga iginhatag ni Moises. Mabug-at gud ini nga akusasyon, kay hito nga panahon importante gud ha mga Judio an templo, an mga detalye han Mosaiko nga Balaud, ngan an damu nga yinakan nga tradisyon nga ira igindugang hito nga Balaud. Salit iginpapasabot han akusasyon nga hi Esteban delikado nga tawo, nga angay sirotan hin kamatayon!

⁸ Makasurubo nga ito an mga taktika nga kasagaran nga ginagamit han relihiyoso nga mga tawo basi samukon an mga surugoon han Dios. Tubtob  yana, may mga panahon nga an mga parakontra tikang ha iba nga mga relihiyon nag-aaghat ha mga gobyerno nga pagtimarauton an mga Saksi ni Jehova. Ano an dapat naton magin reaksyon kon naatubang kita hin baliko o buwa nga mga akusasyon? Damu an aton mahibabaroan kan Esteban.

9, 10. Ano an ginsiring han mga kritiko mahitungod han depensa ni Esteban ha atubangan han Sanhedrin, ngan ano an kinahanglan naton hinumdoman?

⁹ Sugad han gin-unabi ha tinikangan, an nawong ni Esteban kalmado, pariho han nawong hin anghel, samtang iya ginpapamatian an mga akusasyon ha iya. Yana hi Caifas nagpakiana ha iya: “Tinuod ba ini nga mga butang?” (Buh. 7:1) Turno na ni Esteban nga magyakan. Ngan maisugon gud hiya nga nagyakan!

¹⁰ Ginkwestyon han pipira nga kritiko an depensa ni Esteban; nagsiring hira nga bisan kon hilaba ito, waray ngani hito mabaton an akusasyon ha iya. Pero an tinuod, hi Esteban nagpakita hin maopay gud nga ehemplo ha aton kon paonan-o ‘didepensahan’ an maopay nga sumat. (1 Ped. 3:15) Hinumdumi nga hi Esteban gin-akusaran hin pagpasipara ha Dios pinaagi ha pagyakan kontra ha templo ngan hin pagpasipara kan Moises pinaagi ha pagyakan kontra ha Balaud. An baton ni Esteban usa nga sumaryo han tulo nga peryodo han panahon ha kasaysayan han Israel, nga ginpapabug-atan hin maopay an pipira nga punto. Hisgotan ta hin usa-usa inin tulo nga peryodo han panahon ha kasaysayan.

11, 12. (a) Paonan-o epektibo nga gin-gamit ni Esteban an ehemplo ni Abraham? (b) Kay ano nga gin-unabi ni Esteban hi Jose ha iya depensa?

¹¹ An panahon han mga patriarka. (Buh. 7:1-16) Gintikangan ni Esteban an iya depensa pinaagi ha pag-istorya parte kan Abraham, nga ginrirespeto han mga Judio tungod han iya pagtoo. Samtang ginhihisgotan ni Esteban inin importante nga topiko nga ginkakauyonan nira ngatanan, iya ginpabug-atan nga hi Jehova, “an mahimayaon nga Dios,” siyahan nga nagpakita kan Abraham ha Mesopotamia. (Buh. 7:2) Ngani, hi Abraham dayo nga residente ha Tuna nga Iginsaad. Waray hiya templo ngan waray liwat hiya han Mosaiko nga Balaud. Hin-o ba an makakag-insister nga an pagin matinumanon ha Dios kinahanglan pirme nakadepende ha sugad nga mga kahikayan?

¹² Ginrirespeto liwat han mga mamarati ni Esteban an tulin ni Abraham nga hi Jose, pero ginpahinumdoman hira ni Esteban nga an kabugtoan mismo ni Jose, nga amo an mga amay han mga tribo han Israel, nagtimaraot hiton matadong nga tawo ngan nagbaligya ha iya ha pagkauripon. Pero gin-gamit hiya han Dios basi talwason an Israel tikang ha gutom. Sigurado nga nakita ni Esteban an damu nga kaparihoan ni Jose ngan ni Jesu-Kristo, pero waray niya ito unabiha basi padayon hiya nga pamatian.

13. Paonan-o nabaton han paghisgot mahitungod kan Moises an mga akusasyon kan Esteban, ngan ano nga tema an hinay-hinay nga ginklaro hini?

 ¹³ An panahon hi Moises. (Buh. 7:17-43) Damu an ginsiring ni Esteban mahitungod kan Moises—maaramon gud kay damu nga membro han Sanhedrin an mga Saduseo, nga waray iba nga ginkakarawat nga mga libro han Biblia labot la han mga iginsurat ni Moises. Hinumdumi liwat an akusasyon nga ginpasiparahan ni Esteban hi Moises. Ito nga akusasyon direkta nga nabaton han ginsiring ni Esteban, kay iya iginpakita nga daku gud an iya respeto kan Moises ngan ha Balaud. (Buh. 7:38) Nagsiring hiya nga hi Moises iginsalikway liwat hadton iya ginpangalimbasogan nga matalwas. Ira hiya iginsalikway han 40 anyos hiya. Paglabay hin sobra 40 ka tuig, pipira ka beses nga ira ginkwestyon an iya pagpanguna. b Hini nga paagi, hinay-hinay nga ginklaro ni Esteban an usa nga importante nga tema: An katawohan han Dios pauroutro nga nagsalikway hadton ginpili ni Jehova nga manguna ha ira.

14. Ano nga mga punto an napamatud-an han paggamit ni Esteban han ehemplo ni Moises?

¹⁴ Ginpahinumdoman ni Esteban an iya mga mamarati nga igintagna ni Moises nga magkakaada propeta nga pariho kan Moises tikang ha Israel. Hin-o ito, ngan paonan-o hiya kakarawaton han mga tawo? An mga baton hini iginreserba ni Esteban para ha iya konklusyon. Gin-unabi niya an usa pa nga importante nga punto: Nahibaroan ni Moises nga puydi magin baraan an bisan ano nga tuna, pariho han nahitabo ha tuna nga may naglalaga nga tanom, diin nakiistorya ha iya hi Jehova. Kon sugad, karuyag ba ni Jehova nga singbahon hiya ha usa la nga bilding, sugad han templo ha Jerusalem? Kitaon ta.

15, 16. (a) Kay ano nga an tabernakulo importante ha pangatadongan ni Esteban? (b) Paonan-o gin-gamit ni Esteban an templo ni Solomon ha iya paghisgot?

¹⁵ An tabernakulo ngan an templo. (Buh.  7:44-50) Ginpahinumdoman ni Esteban an mga hukom nga antes magkaada templo ha Jerusalem, ginsugo han Dios hi Moises nga maghimo hin tabernakulo—usa nga nabuburobalhin nga tolda para ha pagsingba. May-ada ba makakasiring nga an tabernakulo mas minos kay han templo, nga hi Moises mismo nagsingba man didto?

¹⁶ Ha urhi, han gintukod ni Solomon an templo ha Jerusalem, gin-giyahan hiya han Dios nga maghatag hin importante gud nga leksyon ha iya pag-ampo. Sugad han ginsiring ni Esteban, “an Gihitaasi diri naukoy ha mga balay nga ginhimo han mga kamot.” (Buh. 7:48; 2 Cron. 6:18) Mahimo gamiton ni Jehova an usa nga templo ha pagtuman han iya mga katuyoan, pero kaya niya ito tumanon bisan waray templo. Kon sugad, dapat ba hunahunaon han iya mga magsiringba nga an putli nga pagsingba nakadepende ha usa nga bilding nga hinimo han mga kamot han tawo? Gintapos ni Esteban ini nga pangatadongan ha mapwersa nga paagi pinaagi ha pagkotar ha libro han Isaias: “An langit an akon trono, ngan an tuna an tungtongan han akon mga tiil. Ano nga klase hin balay an iyo tutukuron para ha akon? nasiring hi Jehova. O hain man an lugar nga akon papahuwayan? An akon kamot an naghimo hini ngatanan nga butang, diri ba?”—Buh. 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Paonan-o an depensa ni Esteban (a) nagbuhayhag han sayop nga disposisyon han iya mga mamarati ngan (b) nagpamatuod nga sayop an mga akusasyon ha iya?

¹⁷ Samtang imo ginrirepaso an depensa ni Esteban ha atubangan han Sanhedrin tubtob hini nga punto, diri ba mauyon ka nga naibuhayhag niya an sayop nga disposisyon han mga nag-aakusar ha iya? Iginpakita niya nga hi Jehova mapauyon-uyon ngan kaya niya tumanon an iya katuyoan ha iba-iba nga paagi, nga diri nalilimitahan han mga kahimtang o han mga tradisyon. An mga sobra nga nagpapasidungog hiton makaruruyag nga templo ha Jerusalem ngan ha mga kustomre ngan tradisyon nga igindugang ha Mosaiko nga Balaud waray makasabot kon ano gud an katuyoan han Balaud ngan han templo! Ha diri direkta nga paagi, an depensa ni Esteban nagbangon hinin importante nga pakiana: Diri ba an pinakamaopay nga paagi ha pagpasidungog ha Balaud ngan ha templo amo an pagsugot kan Jehova? Ha tinuod la, an mga ginsiring ni Esteban naghatag hin maopay gud nga pamatuod nga waray hiya nahimo nga sayop, kay sinugot hiya kan Jehova ha pinakamaopay nga paagi nga iya mahihimo.

18. Ha ano nga mga paagi dapat naton pangalimbasogan nga subaron hi Esteban?

¹⁸ Ano an aton mahibabaroan ha depensa ni Esteban? Kabisado gud niya an Kasuratan. Ha pariho nga paagi, kinahanglan adman naton hin maopay an Pulong han Dios basi magamit “an pulong han kamatuoran ha husto nga paagi.” (2 Tim. 2:15) An ehemplo ni Esteban nagtututdo liwat ha aton kon paonan-o magyayakan ha buotan ngan mataktika nga paagi. Nakontra gud ha iya an iya mga mamarati! Pero tubtob nga posible, ginhisgotan niya an mga butang nga ginkakauyonan nira ngatanan ngan  importante gud ha iya mga mamarati. Nakiistorya liwat hiya ha ira nga may respeto ngan gintawag an mas edaran nga kalalakin-an nga “mga amay.” (Buh. 7:2) Ha pariho nga paagi, kinahanglan ta ipresenta an mga kamatuoran ha Pulong han Dios nga may “pagkamalumo ngan daku nga respeto.”—1 Ped. 3:15.

19. Paonan-o maisugon nga iginsumat ni Esteban ha Sanhedrin an mensahe han paghukom ni Jehova?

¹⁹ Pero diri kita nag-aalang ha pagsumat han mga kamatuoran ha Pulong han Dios tungod han kahadlok nga mapasina an mga tawo; diri liwat naton ginpapagaan an mga mensahe han paghukom ni Jehova. Hi Esteban maopay nga ehemplo para ha aton. Sigurado nga nakita niya nga an ngatanan nga ebidensya nga iya iginpresenta ha Sanhedrin waray epekto hito nga mga hukom nga matig-a an kasingkasing. Salit tungod kay napagios han baraan nga espiritu, iya gintapos an iya depensa pinaagi han maisugon nga pagpakita ha ira nga pariho gud hira han ira mga kaapoy-apoyan nga nagsalikway kan Jose, kan Moises, ngan ha ngatanan nga propeta. (Buh. 7:51-53) Ngani, ginpatay hini nga mga hukom han Sanhedrin an Mesias, nga an pag-abot igintagna ni Moises ngan han ngatanan nga propeta. Oo, gintalapas nira an Mosaiko nga Balaud ha pinakamaraot nga paagi!

20, 21. Ano an nagin reaksyon han Sanhedrin ha ginsiring ni Esteban, ngan paonan-o hiya ginparig-on ni Jehova?

²⁰ Tungod kay an ginsiring ni Esteban diri manigaran nga tinuod, nasina gud ito nga mga hukom. Nawara an ira pagin kalmado ngan an ira mga ngipon nagtikang pangigot ngada kan Esteban. Sigurado nga nasantop hiton matinumanon nga lalaki nga diri nira hiya kakaloy-an, pariho han ira ginhimo ha iya Agaron nga hi Jesus.

²¹ Nagkinahanglan hi Esteban hin kaisog basi atubangon an mahitatabo ha iya, ngan sigurado nga naparig-on gud hiya han bisyon nga mahigugmaon nga iginpakita ha iya ni Jehova. Nakita ni Esteban an himaya han Dios, ngan nakita niya hi Jesus nga natindog ha too ni Jehova! Han iginhulagway ni Esteban ito nga bisyon, gintakpan han mga hukom an ira mga talinga. Kay ano? Antes hini, ginsumatan ni Jesus ito gihapon nga korte nga hiya an Mesias ngan diri mag-iiha makadto na hiya ha too han iya Amay. (Mar. 14:62) Ginpamatud-an han bisyon ni Esteban nga tinuod an ginsiring ni Jesus. Ngani, ito nga Sanhedrin nagtraydor ngan nagpatay ha Mesias! Urosa nga nagsugo dayon hira nga batuhon hi Esteban tubtob mamatay. c

22, 23. Ha ano nga mga paagi an kamatay ni Esteban pariho han kamatay han iya Agaron, ngan paonan-o maipapakita han mga Kristiano yana an pagsarig kan Jehova pariho han ginbuhat ni Esteban?

 ²² Hi Esteban namatay ha paagi nga pariho han kamatay han iya Agaron, nga murayaw an kasingkasing, bug-os nga nasarig kan Jehova, ngan nagpasaylo ha mga nagpatay ha iya. Nagsiring hiya, “Ginoo nga Jesus, karawata an akon espiritu,” bangin tungod kay nakikita pa gihapon niya ha bisyon an Anak han tawo nga kaupod ni Jehova. Sigurado nga maaram hi Esteban han makaparig-on nga ginsiring ni Jesus: “Ako an pagkabanhaw ngan an kinabuhi.” (Juan 11:25) Ha kataposan, hi Esteban direkta nga nag-ampo ha Dios ha daku nga tingog: “Jehova, ayaw hira tagda nga may baratunon hini nga sala.” Katapos niya igsiring ini, kinaturog hiya ha kamatayon.—Buh. 7:59, 60.

²³ Salit ha mga sumurunod han Kristo, hi Esteban an siyahan nga nagin martir nga nakarekord ha Biblia. (Kitaa an kahon nga “ Ha Ano nga Paagi Usa nga ‘Martir’?”) Pero makasurubo nga diri la hiya an nagin martir. Tubtob ha aton panahon, an iba nga matinumanon nga mga surugoon ni Jehova ginpatay han mga panatiko ha relihiyon, panatiko ha politika, ngan iba pa nga mabangis nga parakontra. Pero makakasarig kita kan Jehova pariho han ginbuhat ni Esteban. Hi Jesus nagmamando na sugad nga Hadi yana, ngan gintagan hiya han iya Amay hin daku gud nga gahum. Waray makakapugong ha iya ha pagbanhaw ha iya matinumanon nga mga sumurunod.—Juan 5:28, 29.

24. Ano an ginbuhat ni Saul han ginpapatay hi Esteban, ngan ano an pipira nga nagpapadayon nga epekto han kamatayon hiton matinumanon nga lalaki?

²⁴ Ini ngatanan nakita han batan-on nga hi Saul. Inuyon hiya ha pagpatay kan Esteban, ngan ginbantayan pa ngani niya an mga bado han mga nagbabato kan Esteban. Waray pag-iha katapos hito, gintikangan niya an mabangis nga pagtimaraot ha mga disipulo ni Jesus. Pero an kamatayon ni Esteban nagkaada nagpapadayon ngan positibo nga mga epekto. An iya ehemplo nagparig-on ha iba nga mga Kristiano nga magpabilin nga matinumanon kan Jehova tubtob ha kamatayon. Dugang pa, hi Saul—nga ha urhi nagin mas kilala sugad nga Pablo—nagbasol gud ha iya nagin papel ha kamatayon ni Esteban. (Buh. 22:20) Binulig hiya ha pagpatay kan Esteban, pero ha urhi nagsiring hiya: “Parapasipara ako ngan paratimaraot ngan arogante nga tawo.” (1 Tim. 1:13) Klaro nga waray gud mahingalimti ni Pablo hi Esteban ngan an mapwersa nga depensa nga iya iginpahayag hito nga adlaw. Ngani, an pipira han mga pahayag ngan sinurat ni Pablo naghihisgot hin mga tema nga aada ha depensa ni Esteban. (Buh. 7:48; 17:24; Heb. 9:24) Paglabay han panahon, hi Pablo bug-os nga nahibaro ha pagsubad han ehemplo han pagtoo ngan kaisog nga iginpakita ni Esteban, usa nga lalaki nga “puno han pag-uyon ngan gahum han Dios.” Ini an pakiana, Susubaron ba liwat naton an ehemplo ni Esteban?