WARAY naruruyag magkasakit tungod kay nakakaulang ito ha mga buruhaton ngan magastos. Diri la malain an imo inaabat, kondi bangin diri ka liwat makatrabaho o makaeskwela, makapangabuhi, o makaataman han imo pamilya. Bangin magkinahanglan ka pa ngani hin magbabantay ha imo, ngan gumasto hin daku para ha medisina ngan pagpatambal.

Oo, an paghirot maoroopay kay han pagpatambal. Pero may pipira nga sakit nga diri malilikyan. Bisan pa hito, may-ada ka mahihimo basi diri ka dayon magkasakit. Tagda an lima nga paagi nga imo mahihimo yana basi ka magin mas mahimsog.

Sumala ha Mayo Clinic, “usa han pinakamaopay nga paagi basi malikyan an sakit ngan diri makatapon” amo an paghunaw. Madagmit ka gud mataponan hin sip-on o trangkaso kon makapot ka ha imo irong o mata nga mahugaw an imo kamot. An paghunaw pirme amo an imo pinakamaopay nga depensa. Kon an usa malimpyo, malilikyan liwat an pagsarang han mas grabe nga mga sakit sugad han pneumonia ngan pag-urouro, nga kada tuig nagigin hinungdan han kamatayon han sobra duha ka milyon nga mga bata nga waray pa magsingko anyos. Bisan an pagsarang han makamaratay nga Ebola mahimo mapugngan pinaagi han simple nga paghunaw.

May mga panahon nga importante gud an paghunaw basi mapanalipdan an imo kahimsog ngan an kahimsog han iba. Kinahanglan ka maghunaw:

• Katapos gumamit han kasilyas.

• Katapos magliwan hin lampin ha bata, o katapos hiya buligan nga gumamit han kasilyas.

• Antes ngan katapos magtambal hin samad o panggas.

• Antes ngan katapos makiupod ha usa nga may sakit.

• Antes mag-andam ngan magserbi hin pagkaon, o kumaon.

• Katapos maghatsing, umubo, o magpisnga.

• Katapos kumapot hin hayop o baya hin hayop.

• Katapos maglabog hin basura.

Siguroha liwat nga husto an imo paghunaw. Iginpapakita han mga pag-aram nga kadam-an han nagamit han panpubliko nga mga kasilyas an diri naghuhunaw o diri husto an paghunaw. Ano an husto nga paagi han paghunaw?

• Hulsa an imo kamot ha naagos nga tubig ngan pagsabon.

• Kuskosa hin maopay an imo mga kamot tubtob nga magbura. Limpyuhi liwat an imo mga kulo, tumaragko, luyo han imo palad, ngan butnga han imo mga tudlo.

• Kuskosa an imo mga kamot ha diri maminos 20 ka segundo.

• Banlawi an imo mga kamot hin malimpyo ngan naagos nga tubig.

• Pamad-a an imo mga kamot gamit hin malimpyo nga trapo o hin air dryer.

Simple la ini nga mga pamaagi pero makakabulig ini basi malikyan an sakit ngan matipigan an kinabuhi.

Ha iba nga mga nasud, ordinaryo la nga buruhaton an pag-alog hin limpyo nga tubig. Pero mahimo magin problema ini ha bisan diin nga bahin han kalibotan kon an suplay han tubig nga inumon nagigin kontaminado tungod han baha, bagyo, buho nga tubo, o iba pa. Kon an tubig mahugaw an ginkukuhaan o diri nakabutang ha malimpyo nga surudlan, mahimo ito ukyan hin mga parasite, magin hinungdan hin kolera, makamaratay nga pag-urouro, tipus, hepatitis, ngan iba pa nga mga impeksyon. An mahugaw nga inumon nga tubig usa han mga hinungdan han ginbabanabana nga 1.7 ka bilyon nga kaso han pag-urouro kada tuig.

An kolera kasagaran nga nakukuha ha inumon o pagkaon nga kontaminado han baya hin tawo nga may sakit hito. Ano nga mga pitad an puydi mo himoon basi mapanalipdan an imo kalugaringon tikang hini ngan ha iba pa nga klase hin kontaminasyon ha tubig, labi na katapos han usa nga kalamidad?

• Siguroha nga an ngatanan nga inumon nga tubig—upod na an ginagamit ha pag-toothbrush, paghimo hin yelo, paghugas hin pagkaon ngan hin mga pinggan, o pagluto—tikang ha limpyo nga suplay, sugad han panpubliko nga tubig nga umagi ha proseso han paglimpyo o selyado nga mga surudlan tikang ha matataporan nga kompanya.

• Kon may posibilidad nga kontaminado an tubig ha gripo, pakaladkari o butangi ito hin angayan nga kemikal nga panlimpyo antes gamiton.

• Kon magamit hin kemikal, sugad han klorin o mga tableta para ha paglimpyo hin tubig, sunda hin maopay an instruksyon hito.

• Gamit hin maopay nga klase hin filter han tubig, kon may-ada ngan kon makakaakos ha pagpalit hito.

• Kon waray kemikal nga magagamit ha paglimpyo han tubig, butangi ito hin bleach, walo ka turo ha kada galon han tubig (duha ka turo kada litro), haloa hin maopay, ngan palugdanga ito hin 30 ka minutos antes gamiton.

• Ibutang pirme an nalimpyohan na nga tubig ha malimpyo ngan may takop nga surudlan basi diri ito magin kontaminado utro.

• Siguroha nga malimpyo an bisan ano nga pankabo hin tubig ha surudlan hito.

• Kinahanglan limpyo an imo kamot kon makapot ha mga surudlan han tubig, ngan ayaw itunlob an imo kamot o tudlo ha inumon nga tubig.

Imposible magkaada hin maopay nga kahimsog kon diri husto an nutrisyon, ngan para ha husto nga nutrisyon, kinahanglan mo hin masustansya ngan balanse nga pagkaon. Bangin kinahanglan mo tagdon an asin, tambok, ngan asukar nga nasulod ha imo lawas, ngan an kadamu han imo ginkakaon. Kaon hin iba-iba nga prutas ngan utan. Kon mapalit hin tinapay, cereal, pasta, o bugas, kitaa an mga sakot nga nakalista ha putos hito basi makapili hin whole grain. Mas masustansya ngan mas damu an fiber hito kay han iba nga mga ginhimo tikang ha refined grain. Para ha protina, kaon hin gutiay ngan unod nga karne ngan kon posible, pati hin isda duha ka beses o sobra pa ha usa ka semana. Ha iba nga mga nasud, may nakukuha liwat nga mga pagkaon nga damu an protina tikang ha mga utan.

Kon mahilig ka kumaon hin magtam-is ngan magtambok nga pagkaon, posible nga sumobra an imo timbang. Para malikyan ini nga peligro, inom hin tubig imbes hin magtam-is nga inumon. Kaon hin mas damu nga prutas kay ha magtam-is nga pagkaon. Limitahi an pagkaon hin mga solid fat sugad han longganisa, karne, mantikilya, keyk, keso, ngan cookies. Imbes nga gumamit hin solid fat ha pagluto, mas maopay nga gumamit hin mas masustansya nga asyete.

An sobra nga asin, o sodium, ha pagkaon mahimo magin hinungdan ha paghitaas han presyon han imo dugo. Kon problema mo ini, kitaa an impormasyon ha putos han pagkaon basi malimitahan an sodium nga nasulod ha imo lawas. Imbes nga gumamit hin asin, gamit hin mga herba ngan mga panakot ha pagparasa han imo pagkaon.

Diri la kon ano an imo ginkakaon an importante, kondi importante liwat an kadamu han imo ginkakaon. Salit bisan kon naruruyag ka pa pagkinaon, undang na kon busog ka na.

Usa nga problema ha nutrisyon amo an peligro han kahiloi ha pagkaon. Kon diri husto an pag-andam ngan paghipos ha pagkaon, mahimo ito makahilo ha imo. Kada tuig, 1 ha kada 6 nga Amerikano an nagkakasakit tungod han kahiloi ha pagkaon. Kadam-an an naoopay, kondi an pipira namamatay. Ano an imo mahimo buhaton basi malikyan ini?

• May mga utanon nga igintanom ha tuna nga bangin gin-abunohan hin baya hin hayop, salit hugasi ito hin maopay.

• Paghunaw ngan hugasi an tadtaran, mga garamiton ha pagluto, ngan lamesa gamit an mapaso ngan may sabon nga tubig antes gamiton ito.

• Basi malikyan an kontaminasyon, hugasi anay an mga surudlan o pinggan nga ginbutangan hin hilaw nga bonay, karne, o isda, antes ito gamiton.

• Lutoa an pagkaon tubtob nga umabot ha husto nga temperatura, ngan isulod dayon ha pridyeder an madali magpan-os nga pagkaon kon diri dayon ito kakaunon.

• Ilabog an pagkaon nga madali magpan-os kon mapabay-an ini hin sobra usa o duha ka oras ha temperatura nga sobra 32 digri Celsius.

Anoman an imo edad, kinahanglan mo an regular nga pag-ehersisyo basi mamintinar an maopay nga kahimsog. Damu yana an waray igo nga ehersisyo. Kay ano nga importante an pag-ehersisyo? Makakabulig ito ha imo nga:

• Makakaturog hin maopay.

• Magin aktibo.

• Matipigan nga mahimsog an mga tul-an ngan kaunoran.

• Matipigan o magkaada husto nga timbang.

• Malikyan an posibilidad han depresyon.

• Malikyan an posibilidad han temprano nga kamatayon.

Kon diri ka mag-ehersisyo, posible ka nga:

• Magkaada sakit ha kasingkasing.

• Magkaada type 2 nga diabetes.

• Humitaas an presyon han dugo.

• Humitaas an kolesterol.

• Maistrok.

An klase han ehersisyo nga naangay ha imo nadepende ha imo edad ngan kahimsog, salit maaramon nga kumonsulta ha imo doktor antes magtikang hin bag-o nga programa hin pag-ehersisyo. Sumala ha magkalain-lain nga rekomendasyon, an kabataan ngan mga tin-edyer sadang magkaada diri maminos 60 ka minutos nga igo-igo tubtob ha uraura nga ehersisyo kada adlaw. An mga adulto sadang magkaada 150 ka minutos han igo-igo nga ehersisyo o 75 ka minutos han uraura nga ehersisyo kada semana.

Pagpili hin makalilipay nga ehersisyo. Mahimo mo sarihan an basketbol, tenis, saker, brisk walking, pagbisikleta, paggarden, paglangoy-langoy, pagbugsay, pag-jogging, o iba pa nga aerobic nga ehersisyo. Paonan-o mo masisiring kon an usa nga ehersisyo igo-igo o uraura? Kasagaran nga pamamalhason ka ha igo-igo nga ehersisyo, kondi ha uraura nga ehersisyo maghahangos ka ngan makukurian ha pakiistorya samtang ginbubuhat ito.

Iba-iba an ginkikinahanglan nga kahilawig han katurog han kada tagsa. Kadam-an han minasus-an nakaturog hin 16 tubtob 18 ka oras kada adlaw, adton 1 tubtob 3 anyos mga 14 ka oras, ngan adton 3 tubtob 4 anyos mga 11 o 12 ka oras. Kasagaran nga an mga kabataan nga naeskwela nagkikinahanglan hin diri maminos 10 ka oras nga katurog, an mga tin-edyer nagkikinahanglan hin mga 9 o 10 ka oras, ngan an mga adulto 7 tubtob 8 ka oras.

Importante an pagkaada igo nga kahilawig hin pagpahuway. Sumala ha mga eksperto, an igo nga katurog kinahanglan para ha:

• Pagtubo han kabataan ngan mga tin-edyer.

• Paghibaro ngan paghinumdom hin bag-o nga impormasyon.

• Pagmintinar hin balanse nga mga hormone nga nakakaapekto ha metabolismo ngan timbang.

• Kahimsog han kasingkasing.

• Paglikay ha sakit.

An kakulang hin katurog kasagaran nga iginkakaw-ing ha sobra nga katambok, depresyon, sakit ha kasingkasing, diabetes, ngan makangingirhat nga mga aksidente. Ini nga mga gin-unabi maopay gud nga rason nga mangalimbasog kita nga magkaada igo nga pagpahuway.

Salit, ano an imo mahimo buhaton kon nakukurian ka ha pagkaada igo nga katurog?

• Pangalimbasugi nga kumaturog ngan magmata ha pariho nga oras kada adlaw.

• Himoa nga mamingaw, masirom, nakakarelaks, ngan diri mapaso o mahagkot hinduro an imo kwarto.

• Ayaw pagkita hin TV o paggamit hin gadyet samtang aada ha imo higdaan.

• Tubtob nga posible, himoa nga komportable an imo higdaan.

• Likyi an damu nga pagkaon, caffeine, ngan de-alkohol nga irimnon antes kumaturog.

• Bisan kon ginsunod mo na ini nga mga suhestyon pero may-ada ka la gihapon insomia o iba pa nga problema ha pagkaturog—sugad han duro nga kapiraw ha magkulop o pagkuri ha pagginhawa samtang nakaturog—bangin mas maopay nga magpakonsulta ka ha kwalipikado nga espesyalista.