1. Ano an bangin igpakiana ha aton kon aadto kita ha trabaho o eskwelahan?

 ANO an imo inaabat kon an usa han imo katrabaho o kaeskwela nagpapakiana mahitungod han imo gintotoohan? Ginkukulba ka ba? Haros kita ngatanan sugad an inaabat. Pero an sugad nga pakiana bangin makabulig ha aton nga masabtan kon ano gud an ginhuhunahuna o gintotoohan han usa, salit magigin mas masayon para ha aton nga isangyaw an maopay nga sumat. Pero may mga panahon nga bangin magpakiana an usa tungod kay diri hiya nauyon o karuyag niya makigdiskusyon ha aton. Diri kita dapat mahipausa hito. Ha pagkatinuod, may sayop nga panhunahuna an iba parte ha aton gintotoohan. (Buh. 28:22) Dugang pa, nagkikinabuhi kita ha “kataposan nga mga adlaw,” ha panahon nga damu an “diri naruruyag ha bisan ano nga pakigsabot” ngan “mapintas” pa ngani.—2 Tim. 3:1, 3.

2. Kay ano nga karuyag naton magin malumo?

² Bangin mahunahuna mo, ‘Paonan-o ako magigin kalmado ngan mataktika kon may karuyag makigdiskusyon parte han akon gintotoohan?’ Ano an mabulig ha imo? An pagkamalumo. An malumo nga tawo diri madagmit masina, lugod may pagpugong hiya ha kalugaringon kon may nag-aaghat ha iya nga masina o kon diri hiya sigurado kon ano an ibabaton. (Prob. 16:32) Pero bangin makasiring ka nga masayon la ito yaknon kondi makuri buhaton. Paonan-o mo makukultibar an pagkamalumo? Paonan-o ka mabaton hin malumo kon may karuyag makigdiskusyon parte han imo gintotoohan? Ngan kon usa ka nga kag-anak, paonan-o mo mabubuligan an imo mga anak nga mahibaro ha pagdepensa ha ira pagtoo ha malumo nga paagi? Aton kitaon.

3. Kay ano nga masisiring naton nga an pagkamalumo diri usa nga kaluyahan? (2 Timoteo 2:24, 25)

³ An pagkamalumo diri usa nga kaluyahan, kay nagkikinahanglan  hin kusog basi makapabilin nga kalmado ha makuri nga sitwasyon. An pagkamalumo bahin han “bunga han espiritu.” (Gal. 5:22, 23) An Griego nga pulong nga iginhubad nga “pagkamalumo” usahay ginagamit ha paghulagway ha usa nga ihalas nga kabayo nga napaanad. Imadyina an ihalas nga kabayo nga nagin maanad—maanad pero makusog. Sugad nga mga tawo, paonan-o kita magigin malumo pero makusog? Diri naton ito mabubuhat kon ha aton la kalugaringon. Kinahanglan naton mag-ampo para han espiritu han Dios, nga naghahangyo ha iya nga buligan kita nga makultibar inin maopay nga kalidad. An mga eksperyensya nagpapakita nga kaya ito mahimo. Damu nga Saksi an malumo nga binaton han ginkompronta hira han mga parakontra, ngan naghatag ito hin maopay nga impresyon ha mga nakakita. (Basaha an 2 Timoteo 2:24, 25.) Paonan-o mo makukultibar an pagkamalumo?

4. Ano an aton mahibabaroan mahitungod ha pagkamalumo tikang ha ehemplo ni Isaac?

⁴ Damu an rekord ha Biblia nga nagpapakita han pagkaimportante han pagkamalumo. Pansina an ehemplo ni Isaac. Han inukoy hiya ha Gerar, nga teritoryo han mga Filisteo, gintabonan han iya aw-anon nga mga amyaw an ngatanan nga bubon nga gin-ukad han mga surugoon han iya tatay. Imbes nga makig-away para ha iya katungod, nagpahirayo na la hi Isaac ngan an iya pamilya ngan nag-ukad hin iba nga mga bubon. (Gen. 26:12-18) Pero gin-angkon han mga Filisteo nga ira liwat an tubig ha mga bubon hito nga lokasyon. Bisan pa hito, hi Isaac ginios nga mamurayawon. (Gen. 26:19-25) Ano an nakabulig ha iya nga magpabilin nga malumo bisan kon karuyag nira nga pasinahon hiya? Sigurado nga naobserbaran niya an ehemplo han iya mga kag-anak; nahibaro gud hiya tikang ha pagin mamurayawon ni Abraham ngan “han hilom ngan malumo nga espiritu” ni Sarah.—1 Ped. 3:4-6; Gen. 21:22-34.

5. Ano nga ehemplo an nagpapakita nga matututdoan han Kristiano nga mga kag-anak an ira mga anak mahitungod ha pagkaimportante han pagkamalumo?

⁵ Kristiano nga mga kag-anak, makakasiguro kamo nga matututdoan liwat niyo an iyo mga anak ha pagkaimportante han pagkamalumo. Tagda an ehemplo han 17 anyos nga hi Maxence. Kinahanglan niya umatubang ha nasisina nga mga tawo ha eskwelahan ngan ministeryo. Mapailubon nga ginbuligan hiya han iya mga kag-anak nga makultibar an pagkamalumo. Hira nagsiring: “Nasasabtan na yana ni Maxence nga kon may nakakapasina ha iya, kinahanglan niya hin dugang nga kusog basi makapugong imbes nga masina o magreak ha bayolente nga paagi.” Makalilipay, nakultibar ni Maxence an pagkamalumo.

6. Paonan-o an pag-ampo makakabulig ha aton nga mapauswag pa an pagkamalumo?

⁶ Ano an mahimo ta buhaton kon naatubang kita hin tensyonado nga sitwasyon, pananglitan kon may nagpapakaraot ha ngaran han aton Dios o kon gintatamay an Biblia? Dapat ta hangyoon hi Jehova para han iya espiritu ngan kinaadman basi makabaton ha malumo nga paagi. Pero ano man kon ha urhi nasantop naton nga waray kita magin malumo ha pagbaton? Puydi naton ito ig-ampo utro ngan hunahunaon kon paonan-o naton ito maipapakita hin mas maopay ha sunod. Sugad nga resulta, tatagan kita ni Jehova han iya baraan nga espiritu basi diri kita masina dayon ngan maipakita an pagkamalumo.

7. Paonan-o makakabulig an pagmemorya hin espisipiko nga mga teksto basi makontrol an aton panyakan ngan reaksyon? (Proberbios 15:1, 18)

⁷ An pipira nga teksto ha Biblia makakabulig nga makontrol an aton panyakan kon naatubang hin magkuri nga sitwasyon. An espiritu han Dios mabulig ha aton nga mahinumdoman ito nga mga teksto. (Juan 14:26) Pananglitan, an mga prinsipyo nga mababasa ha Proberbios makakabulig ha aton nga magin malumo. (Basaha an  Proberbios 15:1, 18.) Iginpapakita liwat hito nga libro an kapulsanan kon magpapabilin kita nga kalmado ha nakakaistres nga mga sitwasyon.—Prob. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Kay ano nga dapat naton hibaroan an posible nga rason kon kay ano nga ginkukwestyon han usa an aton gintotoohan?

⁸ An hilarom nga pagsabot makakabulig liwat ha aton. (Prob. 19:11) An tawo nga may hilarom nga pagsabot may pagpugong kon ginkukwestyon an iya gintotoohan. Tagda ini nga ilustrasyon. Kon nakita kita hin dagku hinduro nga yelo ha kadagatan, gutiay la nga bahin hito an nalutaw pero an daku nga bahin hito aadto ha ilarom. Ha pariho nga paagi, an usa bangin magpakiana ha aton, pero agsob nga diri kita maaram han iya tinuod nga intensyon. Salit antes bumaton, maopay kon huhunahunaon naton nga posible diri kita maaram kon ano an nagpagios ha usa nga magpakiana.—Prob. 16:23.

9. Paonan-o hi Gideon nagpakita hin hilarom nga pagsabot ngan pagkamalumo han nakiistorya hiya ha kalalakin-an han Efraim?

⁹ Pansina kon paonan-o hi Gideon binaton ha kalalakin-an han Efraim. Nasisina nga ginpakianhan nira hiya kon kay ano nga waray niya hira paupda ha pakiggirra ha mga kaaway han Israel. Pero ano an tinuod nga rason nga nasisina gud hira? Nainsulto ba hira? Anoman an ira rason,  nangalimbasog hi Gideon nga masabtan an ira inaabat ngan malumo nga binaton. Ano an resulta? An Biblia nagsusumat ha aton nga han binaton hi Gideon hito nga paagi, “nagkalma hira.”—Huk. 8:1-3.

10. Ano an mabulig ha aton basi hibaroan kon paonan-o babatunon adton nagkukwestyon han aton gintotoohan? (1 Pedro 3:15)

¹⁰ Bangin usa nga katrabaho o kaeskwela an magpakiana kon ano an aton Kristiano nga gintotoohan parte ha espisipiko nga isyu ha moral. Hihimoon naton an aton pinakamaopay basi depensahan an aton gintotoohan samtang ginrirespeto naton an opinyon han aton kaistorya. (Basaha an 1 Pedro 3:15.) Imbes nga hunahunaon an pakiana sugad nga pag-atake o pag-insulto, hunahunaa kon paonan-o ito makakabulig ha imo basi mahibaroan an iya inaabat. Anoman an rason kon kay ano nga nakakapakiana an usa, ginhihimo naton an aton pinakamaopay basi bumaton ha malumo ngan buotan nga paagi. An aton baton bangin magpagios ha iya nga hunahunaon utro an iya opinyon. Bisan kon an iya paagi bastos o sarkastiko, karuyag naton nga bumaton pirme ha buotan nga paagi.—Roma 12:17.

11-12. (a) Ano an mahimo naton hunahunaon antes batunon an usa nga makuri nga pakiana? (Kitaa liwat an piktyur.) (b) Paghatag hin ehemplo kon paonan-o an pakiana han usa mahimo magresulta hin maopay nga pag-istorya.

¹¹ Pananglitan, kon usa han aton katrabaho an magpakiana kon kay ano nga diri kita nagsiselebrar hin birthday, hunahunaa ini: Posible ba nga naghuhunahuna hiya nga bawal kita mag-enjoy? O posible ba nga gin-aabat niya nga tungod kay diri kita nagsiselebrar hin birthday, makakadaot ito han aton maopay nga relasyon ha aton mga katrabaho? Mahimo naton kumendasyonan an aton katrabaho tungod han iya pagpaid ha iba ngan pasarigon hiya nga karuyag liwat naton magkaada murayaw nga relasyon ha trabaho. Bangin maghatag ito ha aton hin higayon nga makaistorya hiya parte ha ginsisiring han Biblia mahitungod ha birthday.

¹² Mahimo naton gamiton an puropariho nga paagi kon may bumangon nga sensitibo nga isyu. Bangin usa nga kaeskwela an magsiring nga dapat bag-uhon han mga Saksi ni Jehova an ira panhunahuna parte ha homoseksuwalidad. Nayakan ba niya ito tungod kay may sayop hiya nga panhunahuna parte ha mga Saksi ni Jehova? O posible ba nga may-ada hiya sangkay o paryente nga homoseksuwal? Naghuhunahuna ba hiya nga diri naton hinigugma an mga tawo nga may sugad nga pagkinabuhi? Bangin kinahanglan naton pasarigon hiya nga hinigugma naton an ngatanan nga tawo ngan ginrirespeto naton an katungod han kada tagsa nga maghimo hin kalugaringon nga mga desisyon. b (1 Ped. 2:17) Mahimo liwat naton isumat ha iya an kapulsanan han mga suruklan han Biblia ha moral.

13. Paonan-o mo mahimo buligan an usa nga diri natoo ha Dios?

¹³ Kon may usa nga diri gud nauyon ha aton, diri naton dapat hunahunaon dayon nga maaram kita kon ano an iya gintotoohan. (Tito 3:2) Pananglitan, ano man kon an imo kaeskwela magsiring nga kalurongan nga tumoo ha Dios? Maghuhunahuna ka ba dayon nga natoo hiya ha ebolusyon ngan damu hinduro an iya nahibabaroan mahitungod hito? Ha pagkatinuod, bangin gin-uutro la niya an mga butang nga iya nabatian. Imbes nga makigdebate mahitungod ha syensya, puydi ka magbiling hin paagi nga mahimo makapanhunahuna an imo kaeskwela. Puydi mo ipakita ha iya ha jw.org an materyal mahitungod ha paglarang. Ha urhi, bangin maruyag hiya nga hisgotan an usa nga artikulo o video nga iya nakita didto. Oo, an matinalahuron nga pakiistorya mahimo magpagios ha iya nga hunahunaon utro an iya gintotoohan.

14. Paonan-o gin-gamit hin maopay ni Niall an aton website basi buligan an iya klasmeyt nga matadong an sayop nga panhunahuna mahitungod ha mga Saksi ni Jehova?

 ¹⁴ Gin-gamit han tin-edyer nga hi Niall an aton website basi ipakita ha pipira nga tawo nga diri tinuod an ira ginhuhunahuna parte ha mga Saksi ni Jehova. Hiya nagsiring: “Hadto, agsob ako sidngan han akon klasmeyt nga diri ako natuod ha syensya tungod kay nasarig ako ha ‘hinimo-himo la nga libro’ imbes nga ha kon ano an tinuod.” Han hi Niall waray tuguti han iya klasmeyt nga isaysay an iya gintotoohan, iginpakita niya ha iya klasmeyt an seksyon nga “An Syensya Ngan an Biblia” ha jw.org. Ha urhi, napansin ni Niall nga posible nga ginbasa han iya klasmeyt an materyal ngan naruruyag na nga istoryahan an gintikangan han kinabuhi. Mahimo mo liwat ito maeksperyensyahan.

15. Paonan-o mabubuligan han mga kag-anak an ira mga anak nga bumaton hin malumo kon ginkukwestyon han ira mga kaeskwela an ira gintotoohan?

¹⁵ Epektibo nga matututdoan han mga kag-anak an ira mga anak kon paonan-o mabaton hin malumo kon ginkukwestyon an ira gintotoohan. (San. 3:13) An pipira nga kag-anak nagpapraktis upod an ira mga anak ha panahon han pagsingba han pamilya. Naghuhunahuna hira hin mga topiko nga bangin bumangon ha eskwelahan, ginhihisgotan nira ito ngan iginpapakita kon paonan-o mabaton, ngan gintututdoan nira an ira mga anak kon paonan-o magyayakan ha malumo ngan makapainteres nga paagi.—Kitaa an kahon nga “ An mga Pagpraktis Makakabulig ha Imo Pamilya.”

16-17. Paonan-o mahimo makabulig ha mga batan-on an mga pagpraktis?

¹⁶ An mga pagpraktis makakabulig ha mga batan-on nga makombinse an ira kalugaringon ngan maisaysay ha iba an mga basihan han ira gintotoohan. An serye nga “Tanong ng mga Kabataan” ha jw.org nag-uupod hin mga worksheet  para ha mga tin-edyer. Gindisenyo ito basi makabulig ha mga batan-on nga maparig-on an ira gintotoohan ngan makaandam hin mga baton ha ira kalugaringon nga mga pulong. Pinaagi ha pag-aram hini nga mga serye sugad nga pamilya, kita ngatanan mahibabaro kon paonan-o didepensahan an aton pagtoo ha malumo ngan makapainteres nga paagi.

¹⁷ Iginsaysay han batan-on nga hi Matthew kon paonan-o nakabulig ha iya an ira mga pagpraktis. Sugad nga bahin han ira pagsingba han pamilya, hi Matthew ngan an iya mga kag-anak agsob mag-research hin mga topiko nga bangin hisgotan ha klase. Hiya nagsiring: “Ginhuhunahuna namon an mga pakiana nga bangin bumangon, ngan ginpapraktis namon kon paonan-o ito babatunon sumala ha amon gin-research. Kon nasasabtan ko an mga basihan han akon gintotoohan, nagkakaada ako kompyansa ngan mas masayon para ha akon nga magin malumo ha akon pagtratar ha iba.”

18. Iginpapakita han Colosas 4:6 an pagkaimportante han ano?

¹⁸ Syempre, bangin diri igo an makakombinse nga mga pangatadongan basi karawaton han iba an aton ginsisiring. Pero makakabulig an pagin mataktika ngan malumo. (Basaha an Colosas 4:6.) An pagsumat ha iba han aton gintotoohan maipapariho ha pagpasa hin bola. Mahimo ta ipasa an bola hin mahinay o hin makusog. Kon iginpapasa ta ito hin mahinay, mas daku an tsansa nga masalo ito han aton kauyag ngan magpadayon hiya ha pag-uyag. Ha pariho nga paagi, kon mataktika kita ngan malumo, an mga tawo bangin mas maruyag pagpamati ngan magpadayon ha pakiistorya. Syempre, kon an usa pakigdebate o panamay la an intensyon, diri kita obligado nga ipadayon an aton pakiistorya. (Prob. 26:4) Pero an kadam-an nga tawo diri sugad hito; ha pagkatinuod, bangin mas damu an karuyag mamati.

19. Ano an dapat magpagios ha aton nga magin kalmado kon gindidepensahan an aton gintotoohan?

¹⁹ Matin-aw, damu gud an kapulsanan kon malumo kita. Pag-ampo kan Jehova para hin kusog basi makapabilin nga kalmado kon nabaton ha sensitibo nga mga pakiana o waray basihan nga mga pakaraot. Hinumdumi nga an imo pagin malumo mahimo makapugong nga pagdebatehan an iyo magkaiba nga mga opinyon. Ngan an imo malumo ngan matinalahuron nga baton bangin magpagios ha pipira nga mamarati nga mabag-o an ira mga panhunahuna mahitungod ha aton ngan ha mga kamatuoran ha Biblia. Magin “andam pirme ha pagdepensa” ha imo gintotoohan, nga “ginbubuhat ito nga may pagkamalumo ngan daku nga respeto.” (1 Ped. 3:15) Oo, kultibara an pagkamalumo!