An Siyahan nga mga Kristiano Ngan an Kalibotan

MGA duha ka yukot ka mga tuig na an naglabay, nahitabu an usa ka pinaka urosahon nga hitabu ha Butnga Sinirangan. An bugtong nga Anak han Dios ginsugo tikang ha iya inuukyan langitnon nga lugar basi mag-ukoy hin haliput nga panahon ha kalibotan han katawohan. Paonan-o binaton an kadam-an nga katawohan? Hi apostol Juan binaton: “Hiya [Jesus] nakada ha kalibotan, ngan an kalibotan ginhimo pinaagi ha iya, kondi an kalibotan waray kilala ha iya. Hiya kinanhi ha iya kalugaringon nga puroy-an [Israel], kondi an iya kalugaringon nga katawohan waray magkarawat ha iya.”​—Juan 1:​10, 11, NW.

An kalibotan waray magkarawat kan Jesus, an Anak han Dios. Kay ano? Iginsaysay ni Jesus an usa nga hinungdan han hiya magsiring: “An kalibotan . . . napupungot ha akon, kay ako nagpapamatuod nga an mga buhat hito magraut.” (Juan 7:​7, NW) Ha urhi, inin pariho nga kalibotan​—nga ginrepresentaran han Judio relihiyoso nga mga lider, usa ka Edomita nga hadi, ngan usa ka Romano nga politiko—​an nagpapatay kan Jesus. (Lukas 22:​66–​23:​25; Buhat 3:​14, 15; 4:​24-28)  Kumusta man an mga sumuronod ni Jesus? Magigin andam ba an kalibotan ha pagkarawat ha ira? Diri. Antes gud han iya kamatayon, hi Jesus nagpahamangno ha ira: “Kon kamo bahin han kalibotan, an kalibotan maghihigugma unta ha iya kalugaringon. Yana tungod kay diri kamo bahin han kalibotan, kondi ginpili ko kamo tikang ha kalibotan, tungod hini an kalibotan napupungot ha iyo.”​—Juan 15:​19, NW.

Ha mga Panahon han mga Apostol

Napamatud-an nga totoo gud an mga pulong ni Jesus. Mga pipira la ka semana katapos han iya kamatayon, an iya mga apostol gindakop, gintarhug, ngan ginhampak. (Buhat 4:1-3; 5:​17, 18, 40) Katapos gud hito, an madasigon nga hi Esteban gindara ha atubangan han Judio nga Sanhedrin ngan ginbato tubtub nga namatay. (Buhat 6:​8-12; 7:​54, 57, 58) Ha urhi, hi apostol Jakobo ginpatay ni Hadi Herodes Agrippa I. (Buhat 12:​1, 2) Durante han iya misyonero nga mga pagbiyahe, gintimaraut hi Pablo ha pag-aghat han mga Judio han Diaspora.​—Buhat 13:​50; 14:​2, 19.

Paonan-o binmaton an siyahan nga mga Kristiano ha sugad nga pagkontra? Han, ha siyahan nga mga adlaw, igindiri han relihiyoso nga mga awtoridad an mga apostol ha pagwali ha ngaran ni Jesus, an mga apostol nagsaysay: “Kinahanglan sugton namon an Dios antes an mga tawo.” (Buhat 4:​19, 20; 5:​29, NW) Nagpadayon ini nga ira paggios kon nabangon an pagkontra. Kondi, ginsagdonan ni apostol Pablo an mga Kristiano ha Roma nga “magpasakop ha hitaas nga mga awtoridad [han gobyerno].” Hiya nagsagdon liwat ha ira: “Kon sadang mahimo, sugad han nahatutungod ha iyo, makigmurayaw kamo ha ngatanan nga mga tawo.” (Roma 12:​18; 13:​1, NW) Salit, kinahanglan madangat han siyahan nga mga Kristiano an makuri nga panimbang. Ginsunod nira an Dios sugad nga an siyahan nga ira Magmarando. Ha pariho nga panahon, ilarum hira han mga awtoridad han nasud ngan nangangalimbasug ha pagkinabuhi nga mamurayawon ha ngatanan nga mga tawo.

Mga Kristiano ha Romano nga Kalibotan

Hadto ha siyahan-siglo nga kalibotan han Romano nga Imperyo, sigurado nga an mga Kristiano nagpahimulos tikang ha Pax Romana, o Kamurayawan han Roma, nga iginpabilin han Romano nga kasundalohan. An marig-on nga balaud ngan kasugoan, an magopay nga mga kalye, ngan an talwas nga pagbiyahe ha dagat nakahimo hin palibot nga nakabulig ha pagpadaku han Kristianidad. Matin-aw nga kinilala han siyahan nga mga Kristiano an ira utang ha sosiedad ngan namati han sugo ni Jesus nga “ihatag kan Cesar an mga butang ni Cesar.” (Markos 12:17) Ha pagsurat ha Romano nga imperador hi Antoninus Pius (138-161 C.E.), hi Justin Martyr nag-angkon nga an mga Kristiano, nga “labaw nga andam kay han ngatanan nga mga tawo,” nagbayad han ira mga buhis. (First Apology, kapitulo 17) Han 197 C.E., ginsumatan ni Tertullian an Romano nga mga magmarando nga an ira mga paragkolekta han buwis mayada “utang nga kaburut-on ha mga Kristiano” tungod han matinumanon nga pagbayad han ira mga buhis. (Apology, kapitulo 42) Usa ini nga paagi han ira pagsunod han sagdon ni Pablo nga magpasakop hira ha hitaas nga awtoridad.

Dugang pa, samtang itinutugot han ira Kristiano nga mga prinsipyo, an siyahan nga mga Kristiano nangalimbasug ha pagkigmurayaw ha ira mga amyaw. Kondi diri ito masayon. An kalibotan ha palibot nira imoral hinduro ngan nahilubong ha Greko-Romano nga idolatriya, diin bag-o la nga igindugang an pagsingba ha imperador. An pagano Romano nga relihiyon amo an importante nga relihiyon han Estado, salit anoman nga pagdumiri ha pagbuhat hito ginhuhunahuna nga peligro ha Estado. Ano an resulta hini ha mga Kristiano?

An propesor ha Oxford hi E. G. Hardy nagsurat: “Usa-usa nga gin-unabi ni Tertullian an  damu nga mga butang nga imposible ha masinugtanon nga Kristiano, sugad han kahiupod ha idolatriya: pananglitan an kasagaran nga pagsumpa ha mga kontrata; an pagpalamrag han mga purtahan ha mga piyesta, ngan iba pa; ngatanan Pagano relihiyoso nga mga seremonya; an mga uyag ngan mga sirko; an propesyon han pagtutdo ha sekular nga literatura; pag-alagad ha militar; mga opisina ha publiko.”​—Christianity and the Roman Government.

Oo, makuri an pag-ukoy ha Romano nga kalibotan nga diri iginlilingo an Kristiano nga pagtoo. An Franses Katoliko nga awtor hi A. Hamman nagsurat: “Imposible an pagbuhat han bisan ano nga butang nga diri igin-aagi han pagka-dios. An posisyon han Kristiano nagdara ha iya hin adlaw-adlaw nga mga problema; nag-ukoy hiya ha gawas han inuuyonan nga kinabuhi han sosiedad . . . Inatubang niya an paulit-ulit nga mga problema ha panimalay, ha mga kalye, ngan ha baraligyaan . . . Ha kalye, Romano man nga tuminungnong o diri, an usa nga Kristiano sadang maghukas han iya kalo ha ulo kon naagi ha templo o ha estatwa. Paonan-o hiya makakalikay ha pagbuhat hito nga diri nag-aaghat hin pagtahap, kondi paonan-o hiya makakatuman nga diri nakakasala ha pagbuhat hin pagkamatinumanon ha estado? Kon nagnenegosyo hiya ngan kinahanglan umutang hin kuwarta, kinahanglan manumpa hiya ha inutangan ha ngaran han mga dios. . . . Kon kinarawat hiya hin katungdanan ha publiko, ginlalaoman hiya nga maghahalad. Kon may katungdanan na, paonan-o niya malilikyan an pagsumpa ngan pakigbahin ha mga rituwal han serbisyo militar?”​—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Daily Life Among the Early Christians, 95-197 C.E.)

Magopay nga mga Tuminongnong, Kondi Ginpakaraut

Mga 60 o 61 C.E., han nakadto hi Pablo ha Roma naghuhulat han pagbista ni Imperador Nero, an nangunguna nga mga Judio nagsiring mahitungod han siyahan nga mga Kristiano: “Tinuod mahitungod hini nga sekta amon hinbaroan nga bisan diin ginyayaknan ini hin kontra.” (Buhat 28:​22, NW) An rekord han kasaysayan nagtitestigo nga an mga Kristiano ginyayaknan hin kontra​—kondi diri makatadonganon ito. Ha iya libro nga The Rise of Christianity, hi E. W. Barnes nagsaysay: “Ha siyahan may awtoridad nga mga dokumento hito an Kristiano nga organisasyon ginrerepresentaran sugad nga maopay an moral ngan masinugtanon ha balaud. An mga membro hito karuyag nga magin magopay nga mga tuminongnong ngan maunungon nga mga sakop. Nalikyan nira an mga kapakyasan ngan mga bisyo han paganismo. Ha pribado nga kinabuhi nangalimbasug hira nga magin mamurayawon nga mga amyaw ngan matataporan nga mga sangkay. Gintutdoan hira nga magin seryoso ngan kasadangan, mag-uyatom ngan limpyo an pagkinabuhi. Bisan kon aada ha butnga han nalabaw nga karautan ngan kalaw-ayan, matinumanon hira ha ira mga prinsipyo, tangkod ngan maminatud-on. Hitaas an ira seksuwal nga mga suruklan: gintatahud an bugkos han pag-asawa ngan putli an kinabuhi han pamilya. Tungod han sugad magopay nga mga kalidad diri hira, maiisip han usa, nga magsamok nga mga tuminongnong. Kondi ha maiha nga panahon gintamay hira, ginpakaraut ngan gindumtan.”

Sugad la han kadaan nga kalibotan nga waray makasabut kan Jesus, waray man ito makasabut han mga Kristiano ngan salit gindumtan hira. Tungod kay nagdumiri hira ha pagsingba ha imperador ngan ha pagano nga mga dios, iginsumbong hira nga mga ateyista hira o waray-dios. Kon nahitatabu an daku nga kalamidad, ginbabasol hira ha pagpasina ha mga dios. Tungod kay waray hira magtan-aw han imoral nga mga palabas ngan dugoon nga mga palabas, ginhunahuna hira nga diri-masinangkayon, ‘napupungot pa ngani ha tawhanon nga rasa.’ An ira mga kaaway nagreklamo nga an mga pamilya ginburublag han Kristiano nga “sekta” ngan salit peligro ito ha karig-on han sosiedad. Nagsaysay hi Tertullian han pagano nga mga bana nga naruruyag nga magbuhat hin adulteryo an ira kaasaw-an kay han magin mga Kristiano hira.

Ginpakaraut an mga Kristiano tungod kay nakontra hira han pagpunit, nga ginbubuhat han damu hiton nga panahon. Kondi, iginsumbong hira han ira mga kaaway nga pinapatay nira an kabataan. Iginsumbong nga ha ira mga katirok nainom hira han dugo han iginhalad nga  kabataan. Ha pariho nga panahon, ginpipirit hira han ira mga kaaway nga kumaon hin dugo nga suriso, kay maaram nga kontra ini han ira konsensia. Salit ini nga mga parakontra nakontra han ira kalugaringon nga sumbong.​—Tertullian, Apology, kapitulo 9.

Gintamay Sugad nga Bag-o nga Sekta

An historyador nga hi Kenneth Scott Latourette nagsurat: “Mayada pa gihapon mga sumbong ha Kristianidad nga gintamay tungod han bag-o la nga tinikangan hito ngan kabaliktaran ito ha daan na nga mga karibal hito [Judaismo ngan an Greko-Romano pagano nga mga relihiyon].” (A History of the Expansion of Christianity, Tomo 1, pahina 131) Temprano pa han ikaduha nga siglo C.E., tinawag han Romano nga historyador hi Suetonius an Kristianidad nga “usa ka bag-o ngan masamok nga irihiya.” Pinamatud-an ni Tertullian nga gindumtan an ngaran nga Kristiano ngan nga an Kristiano diri-naruruyagan nga sekta. Mahitungod han paghunahuna han mga opisyal han Romano nga Imperyo ha mga Kristiano han ikaduha nga siglo, hi Robert M. Grant nagsurat: “An importante nga paghunahuna amo nga an Kristianidad diri-kinahanglanon, bangin nakakadaut, nga relihiyon.”​—Early Christianity and Society.

Iginsumbong ha Agresibo nga Pangumbirte

Ha iya libro nga Les premiers siècles de l’Eglise (The Early Centuries of the Church), hi propesor Jean Bernardi ha Sorbonne nagsurat: “An [mga Kristiano] kinahanglan gumawas ngan magyakan ha bisan diin ngan ha tagsatagsa. Ha mga dalan ngan ha mga siyudad, ha publiko nga mga plasa ngan ha mga balay. Kinakarawat o diri. Ha kablas, ngan ha bahandianon nga nabubug-atan han ira mga panag-iya. Ha gudtiay ngan ha mga gobernador han mga probinsiya ha Roma . . . Kinahanglan magbiyahe hira ha dalan, sumakay ha mga barko, ngan kumadto ha mga sidsid han tuna.”

Ginbuhat ba nira ini? Matin-aw nga ginbuhat nira. Hi Propesor Léon Homo nagsasaysay nga an siyahan nga mga Kristiano maaram nga nakontra ha ira an mga tawo tungod han ira “mapaso nga pangumbirte.” Nasiring hi Propesor Latourette nga samtang an mga Judio nawad-an han ira kadasig ha pangumbirte, “an mga Kristiano, ha luyo nga bahin, agresibo nga mga misyonero ngan salit nakapukaw hin pagdumot.”

Han ikaduha nga siglo C.E., ginpakaraut han Romano nga pilosopo nga hi Celsus an mga paagi han pagwali han mga Kristiano. Hiya nagsiring nga an Kristianidad para ha diri-edukado ngan nga ‘makakakombinse la ito ha mga lurong, mga uripon, kababayin-an, ngan gudtiay nga kabataan.’ Iya iginsumbong an mga Kristiano nga dinodoktrinahan an “masayon malimbongan nga mga tawo,” “ginpapatoo hira nga waray makatadonganon nga ideya.” Siring niya nga ginsusumatan nira an ira bag-o nga mga disipulo nga: “Ayaw pagpakiana; too la.” Kondi, sumala kan Origen, kinarawat mismo ni Celsus nga “diri la an mga diri-edukado ngan adton hibubo an ranggo an natugwayan han doktrina ni Jesus ha pagkarawat han Iya relihiyon.”

Waray Ekumenismo

Ginpakaraut pa gud an siyahan nga mga Kristiano tungod kay nag-angkon hira nga mayada hira han kamatuoran han usa matuod nga Dios. Waray nira karawata an ekumenismo, o pagtarampo han pagtoo. Hi Latourette nagsurat: “Diri pariho han kadam-an nga mga pagtoo han panahon, hira [an mga Kristiano] peligroso ha iba nga mga relihiyon. . . . Kabaliktaran han pagkamatinuguton nga amo an kinaiya han iba nga mga kulto, nagpahayag hira nga mayada hira han diri-manigaran nga kamatuoran.”

Han 202 C.E., hi Emperador Septimius Severus nagpagawas hin balaud nga igindidiri an mga Kristiano ha paghimo hin mga kombirte.  Kondi, ini, waray makapugong ha ira ha pagtestigo mahitungod han ira pagtoo. Iginsasaysay ni Latourette an resulta: “Ha pagdumiri han siyahan nga Kristianidad ha pagkompromiso ha paganismo hiton nga panahon ngan ha damu sosyal nga mga kustombre ngan moral nga mga ginawian han panahon [an siyahan nga Kristianidad] nakahimo hin pagkauroyon ngan usa nga organisasyon nga nakontra han sosiedad. An pagbulag mismo nga ginkikinahanglan ha pag-api hito naghatag ha mga sumuronod hito hin determinasyon nga amo an surok han kusug ha pag-ilub han pagtimaraut ngan han kadasig ha paghimo hin mga kombirte.”

Salit, matin-aw an rekord han kasaysayan. Ha kadak-an nga bahin, an siyahan nga mga Kristiano, samtang nangangalimbasug nga magin magopay nga mga tuminongnong ngan mamurayawon han ngatanan nga mga tawo, nagdumiri nga magin “bahin han kalibotan.” (Juan 15:19) Matinalahuron hira ha mga awtoridad. Kondi kon igindidiri hira ni Cesar ha pagwali, waray hira mapipilian kondi magpadayon ha pagwali. Nangalimbasug hira ha pakigmu­rayaw ha ngatanan nga mga tawo kondi nag­dumiri ha pagkompromiso ha moral nga mga suruklan ngan pagano nga idolatriya. Tungod hini ngatanan, gintamay hira, ginpakaraut, gin­dumtan, ngan gintimaraut, sugad la han igintagna ni Jesus nga pagbubuhaton ha ira.​—Juan 16:33.

Nagpadayon ba an ira pagbulag ha kalibotan? O ha paglabay han panahon, adto ba nga nag-angkon ha pagbuhat han Kristianidad nagbag-o han ira paggios mahitungod hini?

[Blurb ha pahina 4]

“An posisyon han Kristiano nagdara ha iya hin adlaw-adlaw nga mga problema; nag-ukoy ha ligid han sosiedad”

[Blurb ha pahina 6]

“An Kristianidad [nagpailub] ha pagtamay tungod han iya bag-o nga tinikangan ngan kabaliktaran . . . ha daan na nga mga karibal hito”

[Retrato ha pahina 3]

Tungod kay nagdumiri an mga Kristiano ha Romano nga Imperador ngan pagano nga mga dios, iginsumbong hira nga mga atiyesta o waray dios

[Ginkuhaan han Retrato]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Retrato ha pahina 7]

An siyahan-siglo nga mga Kristiano kilala sugad nga madasigon nga mga parawali han mensahe han Ginhadian

 [Ginkuhaan han Retrato ha pahina 2]

Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.