“Hira Ginikan Ngadto ha Kipre”

HITO nga mga pulong gintitikangan han libro han Mga Buhat an asoy hito mahitungod han mga eksperyensya han Kristiano nga mga misyonero nga hira Pablo, Bernabe, ngan Juan Markos han ginbisita nira an Kipre han mga 47 K.P. (Buhat 13:4) Pariho yana, an Kipre hadto may-ada maopay gud nga lokasyon ha este nga Mediteranyo.

Hingyap han mga Romano nga pagtag-iyahon an isla, ngan nasakop nira ito han 58 A.K.P. Antes pa hito, an Kipre may-ada makapainteres nga kasaysayan. Nasakop ito han mga taga-Fenisia, han mga Griego, han mga Asiryahanon, han mga Persiahanon, ngan han mga Ehiptohanon. Han Edad Medya, inabot an mga kaapi ha mga Krusada, an mga Franko, ngan an mga Venetiano, nga ginsundan han mga Ottoman. Han 1914, ginkontrol han Britanya an isla ngan ginmandoan tubtob nga magin independente ito han 1960.

An turismo usa nga nangunguna nga surok han kità yana, kondi han panahon ni Pablo an Kipre hura ha natural nga mga bahandi, nga ginsalingabot han mga Romano basi mapuno an burutangan han bahandi han Roma. Nadiskobrehan an tumbaga temprano pa ha kasaysayan han isla, ngan ginbabanabana nga ha kataposan han panahon han mga Romano, 250,000 ka tonilada han tumbaga an nakuha na. Kondi, ginamit han industriya han tumbaga an kadak-an han madakmol nga kagurangan para ha pagproseso hito. Waray na an damu han mga kagurangan han isla han inabot hi Pablo.

 An Kipre Ilarom han Pagmando han mga Romano

Sumala ha Encyclopædia Britannica, iginhatag ni Julius Cesar an Kipre ha Ehipto ngan, katapos niya, ni Mark Antony. Kondi, ilarom han pagmando ni Augustus, nahibalik ito ha Roma ngan ginmandoan—sugad han husto gud nga iginsurat han parasurat han Mga Buhat nga hi Lukas—han usa nga gobernador, nga direkta nga may baratunon ha Roma. Hi Sergio Paulo an gobernador han magsangyaw hi Pablo didto.—Buhat 13:7.

An Pax Romana, an internasyonal nga kamurayawan nga iginpasunod han Roma, nagdasig han pagpahaluag han mga minahan ngan mga industriya han Kipre, nga nagpauswag han komersyo. Nagkaada dugang nga kità tungod han presensya han damu nga kasundalohan han Roma ngan han mga pilgrimo nga napakadto ha pagpasidungog kan Aprodita, an diosa nga patron han isla. Sugad nga resulta, gintukod an bag-o nga mga dalan, mga pantalan, ngan magarbo nga panpubliko nga mga tinukod. Nagpabilin an Griego sugad nga opisyal nga yinaknan, ngan—upod han emperador han Roma—hira Aprodita, Apolo, ngan Zeus ginsingba han damu nga mga tawo. An mga tawo nagkinabuhi ha kahuraan ngan nagpahimulos hin makapainteres nga kinabuhi may kalabotan ha komunidad ngan kultura.

Ini an kahimtang nga nakita ni Pablo samtang naglibot hiya ha Kipre ngan nagtutdo ha mga tawo mahitungod kan Kristo. Kondi, gintikangan an pagtutdo han Kristianidad ha Kipre antes umabot hi Pablo didto. An asoy han Mga Buhat nagsusumat ha aton nga katapos han kamatay han siyahan nga Kristiano nga martir nga hi Esteban, an iba han siyahan nga mga Kristiano pinalagiw ngadto ha Kipre. (Buhat 11:19) Hi Bernabe, an kaupod ni Pablo, usa nga nitibo han Kipre, ngan tungod kay pamilyar gud hiya ha isla, waray ruhaduha nga maopay gud hiya nga giya kan Pablo hini nga pagbiyahe basi magsangyaw.—Buhat 4:36; 13:2.

Pagrepaso han mga Pagbiyahe ni Pablo

Diri masayon an pagdetalye han mga biyahe ni Pablo ha Kipre. Kondi, an mga arkeolohista may-ada baga hin matin-aw nga ideya mahitungod han maopay hinduro nga sistema han mga kalsada ha panahon han Roma. Tungod han kahimtang han lugar han isla, bisan an moderno nga mga kalsada yana kasagaran nga kinahanglan umagi ha pariho nga mga ruta nga posible gin-agian hiton siyahan nga mga misyonero.

Hira Pablo, Bernabe, ngan Juan Markos naglayag tikang ha Seleucia ngadto ha pantalan han Salamis. Kay ano nga ngadto ha Salamis, nga Papos man an kapital ngan sentro nga pantalan? An usa nga hinungdan amo nga an Salamis nahimutang ha este nga baybayon, mga 200 kilometro la tikang ha Seleucia, ha daku nga bahin han katunaan. Bisan kon ilarom han pagmando han Roma, an Salamis ginsaliwnan han Papos sugad nga an kapital nga lugar, an Salamis nagpabilin nga sentro nga lugar han isla ha kultura, edukasyon, ngan komersyo. An Salamis may-ada damu nga umurukoy nga mga Judio, ngan an mga misyonero nagtikang ‘pagsumat han pulong han Dios didto ha mga sinagoga han mga Judio.’—Buhat 13:5.

Yana, an nahibilin na la ha Salamis amo an mga guba hito. Ha gihapon, an nadiskobrehan han mga arkeolohista nagpapamatuod ha kabantogan ngan karikohan hadto han siyudad. An merkado,  nga amo an sentro han mga buruhaton ha politika ngan relihiyon, kilala ha pagin an posible nga gidadakui nga merkado han mga Romano nga naukab ha Mediteranyo. An mga guba hito, nga tikang pa ha panahon ni Augustus Cesar, nagpakita hin makuti-an-pagkadisenyo nga moseyk nga mga salog, mga himnasyum, maopay hinduro nga sistema han mga karigoan, usa nga estadyum ngan ampiteatro, hadianon nga mga lubnganan, ngan usa ka haluag hinduro nga teatro nga 15,000 an kapasidad! Hirani hito nahimumutang an mga guba han usa nga bantogan nga templo ni Zeus.

Kondi diri mapugngan ni Zeus nga mabungkag an siyudad han mga linog. Han 15 A.K.P., usa nga makusog hinduro nga linog an nakabungkag han kadak-an nga bahin han Salamis, bisan kon ha urhi gintukod utro ito ni Augustus. Nabungkag utro ito tungod han usa nga linog han 77 K.P., ngan makausa pa nga gintukod utro ito. Han ikaupat ka siglo, nabungkag an Salamis tungod han sunod-sunod nga mga linog, ngan waray na gud ito magin darayawon nga lugar sugad hadto. Pag-abot han Edad Medya, an mga pantalan hito napuno na hin lapok ngan binayaan na.

Waray isumat kon paonan-o ginkarawat han mga tawo ha Salamis an pagsangyaw ni Pablo. Kondi kinahanglan magsangyaw liwat hi Pablo ha iba nga mga komunidad. Ha pagbaya ha Salamis, tulo nga dagku nga ruta an mapipilian han mga misyonero: an usa ha norte nga baybayon, nga matabok ha kabukiran han Kyrenia; usa pa tipakadto ha weste nga matabok ha kapatagan han Mesaoria nga aagian an daku nga bahin han isla; ngan an ikatulo subay ha sur nga baybayon.

Sumala ha tradisyon ginsunod ni Pablo an ikatulo nga ruta. Naagi ito ha matambok nga kaumhan nga may naiiba nga pula nga tuna. Mga 50 kilometro tipa-sur-weste, an ruta naabot ha siyudad han Larnaca antes ito lumiko tipasulod.

“Ha Bug-os nga Purô”

Ha diri la maiha nga pagbiyahe, an dalan nadangat ha kadaan nga siyudad han Ledra. Yana nga panahon nahimumutang dinhi an Nicosia, an kapital nga siyudad yana. Waray na bisan ano nga ebidensya han kadaan nga siyudad. Kondi ha sulod han ika-16-ka-siglo nga mga pader han Venetia nga nakapalibot ha sentro han Nicosia aada an matawo, haligot nga kalsada nga ginngaranan hin Kalsada Ledra. Diri kita maaram kon nagbiyahe hi Pablo ngadto ha Ledra o waray. An Biblia nagsusumat la ha aton nga kumadto hira “ha bug-os nga purô.” (Buhat 13:6) An The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands nasiring nga “posible nga nangangahulogan ini hin paglibot ha haros ngatanan nga Judio nga mga komunidad ha Kipre.”

Sigurado nga interesado hi Pablo nga makaistorya an damu nga tawo ha Kipre tubtob nga  posible. Salit, posible nga ginsunod niya an sur nga ruta tikang ha Ledra ngadto ha Amathus ngan Kourion—duha nga dagku nga siyudad nga may-ada mainuswagon nga mga populasyon.

An Kourion nahimutang ha daplin han hitaas nga mga pangpang nga haros tadong nga natipaubos ngadto ha kadagatan. Inin bantogan nga Griego-Romano nga siyudad nabungkag han linog mismo nga nakabungkag han Salamis han 77 K.P. May-ada mga guba han usa nga templo nga igindedikar kan Apolo tikang pa han 100 K.P. An estadyum may-ada 6,000 nga kapasidad. An magarbo nga pagkinabuhi han damu han mga tawo ha Kourion makikita ha mag-opay pagkit-on nga mga moseyk nga dekorasyon ha mga salog han bisan pribado nga mga balay.

Pagbiyahe Ngadto ha Papos

Tikang ha Kourion an maopay pagkit-on nga ruta nagpapadayon tipaweste ngadto ha lugar diin ginhihimo an alaksiw, hinay-hinay nga nagtitipaigbaw tubtob nga ha baga hin diri linalaoman, an dalan tigda nga nalugsong ngan nakurbada tipaubos ha mga pangpang ngadto ha mga baybayon nga may mahamis ngan dagku nga bato. Sumala ha Griego nga mitolohiya, ini gud an lugar diin igin-anak han dagat an diosa nga hi Aprodita.

Hi Aprodita amo an pinakapopular ha Griego nga mga dios ngan diosa ha Kipre ngan sinsero nga ginsingba tubtob han ikaduha nga siglo K.P. Ha Papos an sentro han pagsingba kan Aprodita. Kada katsaringsing, usa nga daku nga piyesta an gindumara didto ha pagdayaw ha iya. An mga pilgrimo tikang ha Asia Minor, Ehipto, Gresya, ngan bisan an aadto ha hirayo nga lugar sugad han Persia nakadto ha Papos para han kapiyestahan. Han an Kipre ginmandoan han mga Ptolemy, nagin pamilyar an mga taga-Kipre ha pagsingba ha mga Paraon.

An Papos amo an Romano nga kapital han Kipre ngan an hinmumutangan han gobernador, ngan may-ada ito pribilehiyo ha paghimo hin tumbaga nga mga sinselyo. Nabungkag liwat ito han linog han 15 A.K.P., ngan pariho ha kahimtang han Salamis, naghatag hi Augustus hin kwarta basi aydon utro an siyudad. An mga naukab nagpakita han magarbo nga estilo han pagkinabuhi han mga bahandianon ha siyahan-siglo nga Papos—halapad nga mga kalsada han siyudad, magarbo an pagkadekorasyon nga pribado nga mga balay, mga eskwelahan ha musika, mga himnasyum, ngan usa nga ampiteatro.

Ini an Papos nga ginbisita nira Pablo, Bernabe, ngan Juan Markos, ngan dinhi hi gobernador Sergio Paulo—nga “masinabuton” nga tawo—‘nakimalooy nga makabati han pulong han Dios’ bisan pa han duro nga pagkontra han diwatahan nga hi Elimas. An gobernador ‘nahipausa han katutdoan han Ginoo.’—Buhat 13:6-12.

Kahuman nga malampuson nga natapos an ira pagsangyaw nga buruhaton ha Kipre, iginpadayon han mga misyonero an ira buruhaton ha Asia Minor. An siyahan nga pagbiyahe ni Pablo sugad nga misyonero usa nga importante nga hitabo ha pagsarang han totoo nga Kristianidad. Gintawag ito han libro nga St. Paul’s Journeys in the Greek Orient nga “an totoo nga tinikangan han Kristiano nga misyon ngan han . . . karera ni Pablo sugad nga misyonero.” Nagdudugang ito: “Tungod kay nahimumutang ito ha lugar diin nagtatarapo an mga ruta ha dagat tipakadto ha Sirya, Asia Minor, ngan Gresya, baga hin makatadunganon nga an Kipre an siyahan nga pitad ha usa nga pagmisyonero nga buruhaton.” Kondi siyahan la ito nga pitad. Paglabay hin bainte ka siglo, nagpapadayon an Kristiano nga pagmisyonero nga buruhaton, ngan masisiring gud nga an maopay nga sumat mahitungod han Ginhadian ni Jehova literal nga nakadangat na “ngadto ha sidsid gud han kalibotan.”—Buhat 1:8.

[Retrato ha pahina 20]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

KIPRE

NICOSIA (Ledra)

Salamis

Papos

Kourion

Amathus

Larnaca

KABUKIRAN HAN KYRENIA

MESAORIA NGA KAPATAGAN

KABUKIRAN HAN TROODOS

[Retrato ha pahina 21]

Tungod kay puno han baraan nga espiritu, ginbuta ni Pablo an diwatahan nga hi Elimas samtang nakadto hiya ha Papos