Philo han Alexandria—Pagdugang hin mga Espekulasyon ha Kasuratan

HAN 332 A.K.P., gindara ni Alexander nga Bantogan an iya kasundalohan ngadto ha Ehipto. Antes hiya magpadayon tipaeste ha iya pagsakop han kalibotan, iya gin-establisar an usa nga syudad nga iya gintawag nga Alexandria. Nagin sentro ito han Griego nga kultura. Didto, han mga 20 A.K.P., natawo an usa pa nga parapanakop, usa nga an mga hinganiban, diri mga espada ngan mga bangkaw, kondi mga pilosopiya. Kilala hiya sugad nga Philo han Alexandria, o Philo Judaeus tungod han iya Judio nga gintikangan.

An Diaspora o pagpatsarang han mga Judio, nga nahitabo katapos mabungkag an Jerusalem han 607 A.K.P., nagresulta ha pag-ukoy han damu nga mga Judio ha Ehipto. Yinukot an nag-ukoy ha Alexandria. Kondi, may-ada mga problema butnga han mga Judio ngan han mga Griego. An mga Judio nagdumiri ha pagsingba ha Griego nga mga dios, samtang gintatamay han mga Griego an Hebreo nga Kasuratan. Tungod han Griego nga edukasyon ngan Judio nga gindak-an ni Philo, pamilyar hiya ha isyu. Natoo hiya nga an Judaismo amo an totoo nga relihiyon. Kondi diri pariho ha damu, namiling hi Philo hin mamurayawon nga paagi ha pagkabig han mga Hentil ngadto ha Dios. Karuyag niya nga karawaton nira an Judaismo.

Bag-o nga Kahulogan ha Daan nga mga Sinurat

Griego an nangunguna nga yinaknan ni Philo, pariho ha damu nga mga Judio ha Alexandria. Salit an Griego nga Septuagint nga bersyon han Hebreo nga Kasuratan an basihan han iya pag-aram. Samtang iya gin-uusisa an Septuagint nga sinurat, nakombinse hiya nga may-ada ito hin mga elemento han pilosopiya ngan hi Moises “an maabtik nga pilosopo.”

Mga siglo antes pa hito, ginhunahuna na han baltok nga mga Griego an mga istorya mahitungod ha mga dios ngan mga diosa—mga higante ngan mga demonyo han ira kadaan nga Griego nga mitolohiya—nga diri katoohan. Nagtikang hira ha pag-interpretar utro hiton daan nga mga istorya. Mahitungod han ira paagi, an eskolar han kadaan nga sibilisasyon han Gresya ngan Roma nga hi James Drummond nagsiring: “An pilosopo nagtitikang ha pamiling hin diri-klaro nga mga kahulogan nga nakatago ha mga istorya han mitolohiya, ngan naghihimo hin konklusyon tikang ha tinuyaw ngan diri-makatadunganon nga mga istorya nga pinaagi han makapaaghat nga simboliko nga mga pulong, sigurado nga karuyag han mga awtor nga magpahayag hin hilarom o naghahatag hin kahayag nga kamatuoran.” Ini nga proseso tinatawag nga alegorikal nga interpretasyon, ngan ginsarihan ni Philo nga gamiton ito basi isaysay an Kasuratan.

Sugad nga ehemplo, hunahunaa an Genesis 3:22 ha Bagster nga bersyon han Septuagint, nga nasiring: “An Ginoo nga Dios naghimo para kan Adan ngan han iya asawa hin mga bado nga hinimo tikang ha panit, ngan ginbadoan hira.” Inabat han mga Griego nga an Supremo nga Dios sobra kaharangdon para ha sugad kaminos nga buruhaton. Salit namiling hi Philo hin simboliko nga kahulogan hito nga bersikulo ngan nagsiring: “An bado nga hinimo tikang ha panit usa nga simboliko nga kapahayagan para ha natural nga panit, karuyag sidngon, an aton lawas; tungod kay an Dios, han siyahan ha  ngatanan iya ginhimo an utok, gintawag ito nga Adan; katapos hito iya ginhimo an kusog, nga iya gintawag nga Kinabuhi. Ha kataposan, tungod kay kinahanglanon man, naglarang liwat hiya hin lawas, ngan gintawag ito pinaagi hin simboliko nga mga pulong, usa nga bado nga hinimo tikang ha panit.” Hito nga paagi, ginpangalimbasogan ni Philo nga himoon an buhat han Dios nga pagbado kanda Adan ngan Eva sugad nga punto han pilosopiya nga angay pamalandungon.

Tagda liwat an Genesis 2:10-14, nga naghuhulagway han surok han tubig para ha hardin han Eden ngan nag-uunabi hin upat nga salog nga naawas tipagawas han hardin. Nangalimbasog hi Philo nga madiskobrehan an mas hilarom nga kahulogan han mga pulong nga naghuhulagway han hardin han Eden. Katapos komentohan an tuna mismo, hiya nagsiring: “Bangin ini nga bersikulo nagsusulod liwat hin alegorikal nga kahulogan; tungod kay an upat nga salog amo an mga tigaman han upat nga hiyas.” Iya ginbanabana nga an salog nga Pison nagrirepresentar han kaaram, an salog nga Gihon amo an simbolo han pagkaseryoso, an Tigris nagsisimbolo han karig-on, ngan an Euprates nagpapasabot han hustisya. Hito nga paagi ginsaliwnan han alegoriya an heograpiya.

Gin-gamit ni Philo an alegorikal nga interpretasyon ha pag-analisar han asoy han paglarang, han rekord han pagpataya ni Kain kan Abel, han Baha ha panahon ni Noe, han pagwuroka han mga yinaknan ha Babel, ngan han damu nga mga prinsipyo han Mosaiko nga Balaud. Sugad han iginpapakita han ehemplo ha nauna nga parapo, agsob nga iya ginkikilala an literal nga punto han usa nga bersikulo ha Biblia, katapos iya iginpapahayag an iya pagsabot ha simboliko nga kahulogan hito  pinaagi han mga pulong sugad han: “Bangin sadang tagdon naton ini nga mga butang nga sugad hin gintagan ito hin alegorikal nga kahulogan.” Ha mga sinurat ni Philo, dayag gud an simboliko nga kahulogan, kondi makasurubo nga nawara an klaro nga kahulogan han Kasuratan.

Hin-o an Dios?

Ginsuportahan ni Philo an pag-eksister han Dios pinaagi hin usa nga marig-on nga ilustrasyon. Katapos niya ihulagway an tuna, mga salog, planeta, ngan bitoon, hiya nagsiring: “An kalibotan amo an pinakamaarte ngan pinakamaabtik an pagkahimo ha ngatanan nga linarang, nga sugad hin ginlarang ito hin usa nga bug-os nga maaram ngan hingpit hinduro ha kahibaro. Hini nga paagi nga nakakarawat kita hin ideya mahitungod han pag-eksister han Dios.” Maopay ini nga pangatadongan.—Roma 1:20.

Kondi han ginsaysay ni Philo an kahimtang han Makagarahum-ha-ngatanan nga Dios, binulag gud hiya ha kamatuoran. Hi Philo nagsiring nga an Dios “waray naiiba nga mga kalidad” ngan an Dios “diri gud mahisabtan.” Ginpaluya ni Philo an mga pangalimbasog nga mahibaro mahitungod ha Dios, nasiring nga “an pangalimbasog nga ipadayon an pag-usisa, basi magbuhat pa hin mga pag-imbistigar mahitungod ha kahimtang o naiiba nga mga kalidad han Dios, linurong gud.” Ini nga panhunahuna nagtikang, diri ha Biblia, kondi ha pagano nga pilosopo nga hi Plato.

Nagsiring hi Philo nga an Dios diri gud mahisabtan, nga imposible an pagtawag ha iya pinaagi hin personal nga ngaran. Hi Philo nagsiring: “Salit, baga hin makatadunganon gud nga waray ngaran an angayan nga maitawag ha iya nga ha pagkamatuod amo an buhi nga Dios.” Kabaliktaran gud ini ha kamatuoran!

An Biblia matin-aw nga nasiring nga an Dios may-ada personal nga ngaran. An Salmo 83:18 nasiring: “Ikaw la, nga an ngaran hi Jehova, amo an Gihitaasi ha bawbaw han tuna.” An Isaias 42:8 nagkotar ha Dios nga nasiring: “Ako hi Jehova, amo ito an akon ngaran.” Kay ano nga hi Philo, nga Judio ngan may kahibaro mahitungod hini nga mga bersikulo ha Biblia, nagtutdo nga waray ngaran an Dios? Tungod kay an iya iginhuhulagway, diri an personal nga Dios han Biblia, kondi an usa nga waray ngaran, diri madaop nga dios nga igintututdo han Griego nga pilosopiya.

Ano an Kalag?

Hi Philo nagtutdo nga an kalag bulag ha lawas. Nagsiring hiya nga an tawo “may-ada lawas ngan kalag.” Mamamatay ba an kalag? Obserbahi an pagsaysay ni Philo: “Kon buhi kita, buhi an aton lawas bisan kon patay an aton kalag ngan nakalubong ha aton lawas, nga sugad hin aada ito ha lubnganan. Kondi kon ito [an lawas] mamatay, niyan an aton kalag mabubuhi ha husto nga kinabuhi hito, nga nahigawas tikang ha maraot ngan patay nga lawas diin sugad hin priso ito.” Para kan Philo, simboliko an kamatayon han kalag. Diri gud ito namamatay. Diri ito mamaratyon.

Kondi, ano an igintututdo han Biblia mahitungod han kalag? An Genesis 2:7 nasiring: “Hi Jehova nga Dios naghimo han lalaki tikang ha tapotapo han tuna, ngan hinuyop ha iya irong hin gininhawa han kinabuhi; ngan an tawo nahimo nga buhi nga kalag.” Sumala ha Biblia, an mga tawo waray mga kalag; lugod, hira an mga kalag.

An Biblia nagtututdo liwat nga mamaratyon an kalag. An Esekiel 18:4 nasiring: “An kalag nga makakasala, ini mapatay.” Tikang hini nga mga teksto makakahimo kita hin husto nga konklusyon: An tawo usa nga kalag. Salit, kon namamatay an tawo, namamatay an kalag.—Genesis 19:19. a

Han namatay hi Philo, waray hiya tagda hinduro han mga Judio. Kondi, ginkarawat hiya han Kakristianohan. Hi Eusebio ngan an iba pa nga mga lider han iglesia tinoo nga hi Philo nakombirte ha Kristianidad. Iginlista hiya ni Jerome sugad nga usa han mga Amay han Iglesia. An apostata nga mga Kristiano amo an nagtipig han mga sinurat ni Philo, imbes han mga Judio.

An mga sinurat ni Philo nagresulta ha daku nga pagbag-o ha relihiyon. An iya impluwensya nagtugway ha nag-aangkon nga mga Kristiano nga karawaton an diri Kasuratanhon nga doktrina han pagkadiri-mamaratyon han kalag. Ngan an  katutdoan ni Philo mahitungod han Logos (o, Pulong) nagtugway ha pagkaestablisar han Trinidad, usa nga diri-Biblikal nga doktrina han apostata nga Kristianidad.

Ayaw Palimbong

Ha pag-aram ni Philo ha Hebreo nga Kasuratan, ginsiguro niya nga “waray malaktawan nga bisan ano nga alegorikal nga kahulogan nga bangin nakatago ha luyo han simple nga mga pulong.” Kondi, sugad han mababasa ha Deuteronomio 4:2, hi Moises nagsiring mahitungod han Balaud han Dios: “Diri niyo pagdugangan an pulong nga akon igsusugo ha iyo, ngan diri man liwat niyo pag-ibanan ini, nga kamo makabantay han mga sugo ni Jehova nga iyo Dios nga akon isusugo ha iyo.” Bisan pa han ngatanan nga baga hin maopay nga mga intensyon ni Philo, nagdugang hiya hin damu nga espekulasyon nga, sugad hin madakmol nga tun-og, nakapadaparap han klaro nga instruksyon han giniyahan nga Pulong han Dios.

“Waray kami magsunod hin mga surumatanon nga mga hinimo ha larang la, han amon pagsumat ha iyo han kagamhanan ngan pagkanhi han aton Ginoo Jesu-Kristo,” nagsiring hi apostol Pedro. (2 Pedro 1:16) Diri pariho han mga sinurat ni Philo, an instruksyon ni Pedro ha siyahan nga Kristiano nga kongregasyon iginbasar ha kamatuoran ngan ha giya han espiritu han Dios, “an espiritu han kamatuoran,” nga naggiya ha ira ngadto ha ngatanan nga kamatuoran.—Juan 16:13.

Kon interesado ka ha pagsingba ha Dios han Biblia, nagkikinahanglan ka hin maminatud-on nga giya, diri hin mga interpretasyon nga basado ha panhunahuna han tawo. Nagkikinahanglan ka hin husto nga kahibaro mahitungod kan Jehova ngan han iya kaburut-on, ngan nagkikinahanglan ka hin pagpaubos basi magin sinsero nga estudyante. Kon mag-aram ka han Biblia nga may-ada hiton maopay nga disposisyon, mahibabaroan mo “an mga baraan nga mga surat nga makakaghatag ha imo hin kaaram ngadto ha kaluwasan pinaagi ha pagtoo kan Kristo Jesus.” Hibabaroan mo nga an Pulong han Dios makakabulig ha imo nga “mahingpit, ngan maandam tungod ha ngatanan nga maopay nga buhat.”—2 Timoteo 3:15-17.

[Footnote]

[Kahon/Retrato ha pahina 10]

AN SYUDAD NGA GIN-UKYAN NI PHILO

Nag-ukoy ngan nagtrabaho hi Philo ha Alexandria han Ehipto. Ha sulod hin mga siglo, ito nga syudad amo an pinakabantogan nga lugar ha kalibotan may kalabotan ha mga libro ngan mga makinaadmanon nga mga pagturon-an.

An mga estudyante nahibaro tikang ha bantogan nga mga eskolar nga nagtutdo ha mga eskwelahan han syudad. An librarya han Alexandria nagin kilala ha kalibotan. An mga koleksyon hito nagtikadamu tubtob ha ginatos ka yukot nga mga libro tungod kay an mga nagtatrabaho dida hito nangalimbasog nga makakuha hin mga kopya han tagsa nga sinurat nga dokumento.

Ha urhi, hinay-hinay nga nagtikawara an pagtagad han bug-os nga kalibotan ha Alexandria ngan ha daku nga koleksyon hin kahibaro hito. Ginhatagan han mga emperador ha Roma hin mas daku nga importansya an ira kalugaringon nga syudad, ngan an sentro han kultura nabalhin ngadto ha Europa. Nabug-os an pagluya han Alexandria han ikapito ka siglo K.P. han ginsakop han mga parasulong nga kasundalohan an syudad. Tubtob yana, nasusubo an mga historyador han kawara hiton kilala nga librarya, ngan an pipira naghuhunahuna nga an pag-uswag han sibilisasyon nalangan hin 1,000 ka tuig.

[Ginkuhaan han Retrato]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Kahon ha pahina 12]

ALEGORIKAL NGA INTERPRETASYON YANA NGA PANAHON

An alegoriya kasagaran nga amo “an kapahayagan pinaagi han susmatanon nga mga tawo ngan mga buhat nga nagsisimbolo han mga kamatuoran o kabug-osan nga mga asoy mahitungod han pag-eksister han tawo.” An mga asoy nga nagamit hin alegoriya ginsisiring nga nagsisimbolo han mas importante nga mga butang nga nakatago. Pariho kan Philo han Alexandria, an pipira nga mga magturutdo han relihiyon yana nagamit hin alegorikal nga mga interpretasyon basi isaysay an Biblia.

Tagda an Genesis kapitulo 1-11, diin nakarekord an kasaysayan han tawo tikang ha paglarang tubtob ha pagpatlaag han mga tawo ha torre han Babel. An New American Bible, usa nga Katoliko nga hubad, nasiring mahitungod hito nga bahin han Biblia: “Basi an mga kamatuoran dinhi hini nga mga kapitulo hisabtan han mga Israelita nga magtitipig hito, kinahanglan ipahayag ito pinaagi han mga konsepto nga ha kabug-osan hinbabaroan hito nga mga tawo hito nga panahon. Tungod hini nga hinungdan, an mga kamatuoran mismo kinahanglan matin-aw nga makilala tikang ha paagi han pagkasurat hito.” Sugad hin nasiring ini nga an Genesis kapitulo 1-11 diri angay sabton ha literal nga paagi. Lugod, sugad la nga an bado nagtatabon ha lawas, ha sugad man nga paagi an mga pulong nagtatabon han mas hilarom nga kahulogan.

Kondi, igintutdo ni Jesus nga totoo iton siyahan nga mga kapitulo han Genesis ha literal nga kahulogan hito. (Mateo 19:4-6; 24:37-39) Ito liwat an gintotoohan nira apostol Pablo ngan apostol Pedro. (Buhat 17:24-26; 2 Pedro 2:5; 3:6, 7) An sinsero nga mga estudyante han Biblia nagsasalikway han mga pagsaysay nga diri nauyon ha bug-os nga Pulong han Dios.

[Retrato ha pahina 9]

An bantogan nga parola han Alexandria

[Ginkuhaan han Retrato]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library