An Biblia ha Italyano nga Yinaknan—Usa nga Masamok nga Kasaysayan

“AN Biblia usa han mga libro nga pinakadaku an sirkulasyon ha amon nasud [Italya], kondi bangin usa liwat ito han pinakagutiay la an nagbabasa. An mga Katoliko nakarawat hin gutiay gud la gihapon nga pagdasig nga magin pamilyar ha Biblia ngan gutiay nga bulig nga basahon ito sugad nga an Pulong han Dios. May-ada mga naruruyag nga mahibaro mahitungod han Biblia, kondi agsob nga waray usa nga nagtututdo ha ira.”

Ini nga mga pulong, nga iginpahayag han 1995 han usa nga grupo han Italian Bishops’ Conference, nagbabangon hin damu nga pakiana. Mationan-o kadamu an nagbabasa han Biblia ha Italya ha naglabay nga mga siglo? Kay ano nga waray magpadayon an pagdamu han sirkulasyon sugad han ha iba nga nasud? Kay ano nga usa pa gihapon ito han mga libro nga pinakagutiay la an nagbabasa ha Italya? An pag-usisa han kasaysayan han mga bersyon han Biblia ha Italyano nga yinaknan nagtatagana hin pipira nga mga baton.

Linabay an hilawig nga panahon antes magkaada Romance nga mga yinaknan—Franses, Italyano, Portuges, Espanyol, ngan iba pa—nga nagtikang ha Latin. Ha magkalain-lain nga nasud ha Europa nga Latin an yinaknan hadto, an lokal nga pinulongan, an yinaknan han ordinaryo nga mga tawo, hinay-hinay nga nagkaada bag-o nga pagkilala ngan gin-gamit pa ngani ha mga literatura. An pag-uswag han lokal nga pinulongan nagkaada direkta nga epekto ha paghubad ha Biblia. Kay ano? Ha usa nga panahon han kasaysayan, nagin daku hinduro an kaibahan butnga han Latin, an opisyal nga linggwahe nga ginagamit han Iglesia Katolika, ngan han lokal nga pinulongan, upod han mga dialekto hito ngan pagkaiba-iba han pagyakan ha kada lugar, salit an Latin diri na hinsasabtan han mga waray makaeskwela.

Pag-abot han tuig 1000, kadam-an han mga umurukoy ha peninsula han Italya sigurado nga nakurian ha pagbasa han Latin nga Vulgate, bisan kon makakuha hira hin kopya. Ha sulod hin mga siglo, an singbahan la an nasusunod may kalabotan ha edukasyon, upod na an igintututdo ha pipira la nga mga unibersidad nga naeksister. An mga dungganon la an nakapahimulos hito. Salit, inabot an panahon nga an Biblia nagin ‘diri hinbabaroan nga libro.’ Kondi, damu an naghingyap nga magtag-iya han Pulong han Dios ngan makasabot hito ha ira kalugaringon nga yinaknan.

Ha kabug-osan, ginkontra han mga klero an paghubad han Biblia, nahahadlok nga mag-aaghat ito han pagsarang han tinatawag nga sayop nga mga doktrina. Sumala ha historyador nga hi Massimo Firpo, “an paggamit han lokal nga pinulongan [mangangahulogan] hin pagkuha han usa nga ulang ha yinaknan [an paggamit han Latin]  nga nagpanalipod han esklusibo nga awtoridad han mga klero ha mga butang nga may kalabotan ha relihiyon.” Kon sugad, an kombinasyon han mga impluwensya han kultura, relihiyon, ngan sosiedad an hinungdan han haros kawaray kahibaro mahitungod han Biblia nga kalyap pa gihapon ha Italya.

Siyahan nga mga Hubad han mga Bahin han Biblia

Han ika-13 ka siglo, nagkaada siyahan nga mga hubad han pipira nga mga libro han Biblia tikang ha Latin ngadto ha Italyano nga yinaknan. An sugad nga mga hubad kinamot nga ginkopya ngan magasto. Tungod han pagtikadamu han mga hubad han ika-14 ka siglo, haros an bug-os nga Biblia naihubad na ha lokal nga pinulongan, bisan kon an mga libro hito ginhubad han iba-iba nga mga tawo ha iba-iba nga mga panahon ngan mga lugar. Kadam-an hini nga mga hubad, nga ginhimo han waray magpakilala nga mga parahubad, gintag-iya han mga riko o han mga edukado, an may-ada la kapas nga makapalit hito. Bisan kon nagin mas barato gud an mga libro tungod ha pagkaada hin mga imprintahan, an mga Biblia, sumala ha historyador nga hi Gigliola Fragnito, “nagagamit la han pipira.”

Ha sulod hin mga siglo, an kadam-an han populasyon nagpabilin nga diri maaram magbasa ngan magsurat. Bisan ha panahon han paghiusa han Italya han 1861, 74.7 porsyento han populasyon an diri maaram magbasa ngan magsurat. Kondi, han an bag-o nga gobyerno han Italya nag-andam nga himoon nga libre ngan ig-obligar an edukasyon ha publiko, hi Papa Pius IX nagsurat ha hadi han 1870 nga nag-aaghat ha iya nga kontrahon an balaud, nga ginhulagway han papa sugad nga “peste” nga an tumong amo an “bug-os nga pagpukan han Katoliko nga mga eskwelahan.”

An Siyahan nga Biblia ha Italyano nga Yinaknan

An siyahan nga bug-os nga Biblia ha Italyano nga yinaknan gin-imprinta ha Venice han 1471, mga 16 ka tuig katapos nga siyahan nga gin-gamit an movable type ha Europa. Gintapos ni Nicolò Malerbi, monghe ha Camaldoli, an iya hubad ha sulod hin walo ka bulan. Sinarig gud hiya ha naeksister na nga mga hubad, ginpaopay ito uyon ha Latin nga Vulgate, ngan ginsaliwnan an pipira nga pulong han komon nga ginagamit ha iya lugar, an Venetia. An iya hubad amo an siyahan nga inimprinta nga edisyon han Biblia ha Italyano nga yinaknan nga nagkaada daku nga sirkulasyon.

An usa pa nga nagpublikar hin bersyon han Biblia ha Venice amo hi Antonio Brucioli. Usa hiya nga humanist nga an mga ideya kanan Protestante, kondi waray gud hiya bumaya ha Iglesia Katolika. Han 1532, ginhubad ni Brucioli an Biblia tikang ha orihinal nga Hebreo ngan Griego. Ini an siyahan nga Biblia nga ginhubad tikang ha orihinal nga mga pinulongan ngadto ha Italyano. Bisan kon diri ekselente nga gramatika ha Italyano an ginamit hito, makatirigamnan an pagsunod gud han hubad ha orihinal nga kasuratan, kon hunahunaon nga hito nga panahon limitado an kahibaro ha kadaan nga mga yinaknan. Ha pipira nga mga bersikulo ngan mga edisyon, iginbalik ni Brucioli an ngaran han Dios ha porma nga “Ieova.” Ha sulod hin haros usa ka siglo, an iya Biblia popular gud ha mga Protestante nga Italyano ngan ha mga nakontra ha relihiyon.

An iba pa nga mga hubad ha Italyano nga yinaknan—nga ha pagkamatuod mga ginrebisa tikang ha bersyon ni Brucioli—iginpublikar, nga an pipira han mga Katoliko. Waray usa hito an nagkaada makatirigamnan nga sirkulasyon. Han 1607, hi Giovanni Diodati, nga Kalvinista nga pastor nga an mga kag-anak pinalagiw ngadto ha Switzerland basi makalikay ha paglutos tungod han relihiyon, nagpublikar ha Geneva hin usa pa nga hubad ha Italyano nga yinaknan tikang ha orihinal nga mga yinaknan. An iya bersyon nagin an Biblia han mga Protestante nga Italyano ha sulod hin mga siglo. Kon tatagdon an peryodo han ginhimo ito, ginhuhunahuna ito nga ekselente nga hubad ha Italyano nga yinaknan. An bersyon ni Diodati nakabulig ha mga Italyano nga makasabot han katutdoan han Biblia. Kondi ginpugngan han mga klero an pagpasarang hini ngan han iba pa nga mga hubad.

An Biblia—Usa nga ‘Diri Hinbabaroan’ nga Libro

“Naglalampos pirme hadto an Iglesia ha pagbantay han mga libro, kondi antes han kaimbento han pag-imprinta, waray ito umabat han panginahanglan ha paghimo hin lista han igindidiri nga  mga libro tungod kay ginsunog an mga sinurat nga ginhuhunahuna nga peligroso,” siring han Enciclopedia Cattolica. Bisan katapos han kaporma han Protestant Reformation, nangalimbasog gud an mga klero han pipira nga nasud ha Europa nga mapugngan an sirkulasyon han tinatawag nga mga libro han sayop nga mga doktrina. An usa nga makatirigamnan nga pagbag-o nahitabo katapos han Council of Trent han 1546, han ginhisgotan an isyu mahitungod han mga hubad ha lokal nga mga pinulongan. Nagkaada duha nga makatirigamnan nga opinyon. An mga pabor ha pagdiri nasiring nga an Biblia ha lokal nga yinaknan amo “an iroy ngan tinikangan han ngatanan nga sayop nga mga doktrina.” Adton nakontra ha pagdiri nasiring nga an ira “mga kaaway,” an mga Protestante, mangangatadongan nga igindiri han Katoliko an Biblia ha lokal nga pinulongan basi itago an “panlimbong ngan panguwat.”

An kawaray pagkauruyon nangahulogan nga an Konsilyo waray matin-aw nga desisyon ha isyu gawas nga gin-uyonan hito an pagkamasasarigan han Vulgate, nga nagin an basihan nga kasuratan han Iglesia Katolika. Kondi, hi Carlo Buzzetti, magturutdo ha Pontifical University Salesianum, ha Roma, nasiring nga an pagtawag han Vulgate nga “masasarigan” “nauyon ha ideya nga ha pagkamatuod, ito la an angay magin lehitimo nga bersyon han Biblia.” Nagin matin-aw ini ha sunod nga mga panhitabo.

Han 1559, iginpublikar ni Papa Paul IV an siyahan nga indise han igindidiri nga mga libro, usa nga lista han mga libro nga igindidiri ha mga Katoliko nga basahon, ibaligya, ihubad, o tag-iyahon. Ini nga mga tomo gintagad nga maraot ngan delikado ha pagtoo ngan integridad ha moral. Igindiri han indise an pagbasa han Biblia nga aada ha lokal nga mga pinulongan, upod na an bersyon ni Brucioli. An mga nagtalapas gin-ekskomyunikar. An 1596 nga indise mas istrikto pa gud. Diri na ihahatag an awtorisasyon ha paghubad o pag-imprinta han mga Biblia ha lokal nga pinulongan. An sugad nga mga Biblia kinahanglan bungkagon.

Sugad nga resulta, nagtikaagsob an mga pagsunog han Biblia ha mga plasa han singbahan katapos han ika-16 ka siglo. Ha hunahuna han publiko, an Kasuratan nagin usa nga libro han mga erehes, ngan ito nga ideya naeksister pa gihapon. Ginbungkag an haros ngatanan nga mga Biblia ngan mga komentaryo mahitungod han Biblia ha publiko ngan pribado nga mga librarya, ngan ha sulod han sunod nga 200 ka tuig, waray Katoliko an naghubad hin Biblia ha Italyano nga yinaknan. An amo la nga mga Biblia nga nagsarang ha peninsula han Italya—ha tago, tungod han kahadlok nga makompiskar—amo adton ginhubad han Protestante nga mga eskolar. Tungod hito, an historyador nga hi Mario Cignoni nasiring: “Ha pagkamatuod, ha sulod hin  mga siglo nawara gud an pagbasa han Biblia han ordinaryo nga mga membro han singbahan. An Biblia nagin haros diri na hinbabaroan nga libro, ngan minilyon han mga Italyano an waray pa gud makabasa han Biblia ha ira bug-os nga kinabuhi.”

Nag-iban an Pagdiri

Ha urhi, ha usa nga dekreto ha indise nga pinetsahan hin Hunyo 13, 1757, ginbag-o ni Papa Benedict XIV an nauna nga balaud, “nagtutugot na ha mga pagbasa han mga bersyon ha lokal nga pinulongan nga inaprobahan han Santa Sede ngan iginpublikar ha paggiya han mga obispo.” Sugad nga resulta, hi Antonio Martini, nga ha urhi nagin an arsobispo han Florence, nag-andam ha paghubad han Vulgate. An siyahan nga bahin iginpublikar han 1769, ngan natapos ito han 1781. Sumala ha usa nga reperensya han Katoliko, an hubad ni Martini amo “an siyahan nga takos gud han espesyal nga pagtagad.” Han waray pa ito maipublikar, an mga Katoliko nga diri nakakasabot hin Latin waray makabasa hin Biblia nga igintutugot han iglesia. Ha sulod han sunod nga 150 ka tuig, an bersyon la ni Martini an inaprobahan para ha mga Katoliko nga Italyano.

An usa ka daku nga pagbag-o nahitabo ha ekumenikal nga konsilyo han Vatican II. Han 1965, an dokumento nga Dei Verbum ha siyahan nga higayon nag-aghat hin “angayan ngan husto nga mga hubad . . . ha magkalainlain nga yinaknan, labi na tikang ha orihinal nga mga kasuratan han sagrado nga mga libro.” Pipira ka tuig antes hito, han 1958, an Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute) nagpublikar “han siyahan nga kompleto nga Katoliko nga hubad tikang ha orihinal nga kasuratan.” Iginbalik hini nga bersyon an pipira la nga paggamit han ngaran han Dios ha porma nga “Jahve.”

Nakadaot gud an pagkontra ha mga Biblia ha lokal nga pinulongan, ngan an mga epekto hito inaabat pa gihapon. Sugad han ginsiring ni Gigliola Fragnito, an nagin epekto hito amo an “pagpasilsil ha mga tumuroo hin pagruhaduha ha ira kalugaringon nga abilidad ha paghunahuna ngan pagsarig ha ira konsensya.” Dugang pa, iginpadapat liwat an relihiyoso nga mga tradisyon, nga ginhuhunahuna han damu nga Katoliko nga mas importante kay han Biblia. Ini ngatanan nagin hinungdan han pagpahirayo han mga tawo ha Kasuratan, bisan kon an kadam-an han mga tawo nakakabasa na.

Kondi, an pag-ebanghelyo nga buruhaton han mga Saksi ni Jehova nakaaghat hin bag-o nga interes ha Biblia ha Italyano nga yinaknan. Han 1963, iginpublikar han mga Saksi an New World Translation of the Christian Greek Scriptures ha Italyano nga yinaknan. Han 1967, iginpublikar an bug-os nga Biblia. Ha Italya pa la, sobra 4,000,000 nga kopya hini nga bersyon an naipanaltag na. An New World Translation, nga nagbalik han ngaran han Dios, nga Jehova, ha sulod hito, kilala tungod han pagsunod gud hito ha iginpapasabot han orihinal nga kasuratan.

An mga Saksi ni Jehova nagbabalay-balay, nagbabasa ngan nagsasaysay han Kasuratanhon nga mensahe han paglaom ha ngatanan nga mamamati. (Buhat 20:20) Ha sunod nga higayon nga igkita ka hin mga Saksi ni Jehova, kay ano nga diri mo hangyoon hira nga ipakita ha imo an ginsisiring han imo kalugaringon nga Biblia may kalabotan ha urusahon nga saad han Dios nga ha diri maiha mag-iestablisar hiya hin “bag-o nga tuna” diin “mag-uukoy an katadongan”?—2 Pedro 3:13.

[Mapa ha pahina 13]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

Venice

ROMA

[Retrato ha pahina 15]

Gin-gamit han hubad ni Brucioli an ngaran han Dios nga Ieova

[Retrato ha pahina 15]

Ha indise han igindidiri nga mga libro nakalista sugad nga peligroso an mga hubad han Biblia ha lokal nga pinulongan

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 13]

Pahina han titulo han Biblia: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Ginkuhaan han mga Retrato ha pahina 15]

Hubad ni Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Indise: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali