An mga Eskriba han Naglabay nga Panahon Ngan an Pulong han Dios

AN Hebreo nga Kasuratan nahuman han ikatarapos han ikalima ka siglo A.K.P. Durante han sumunod nga mga siglo, an eskolar nga mga Judio, labi na an Sopherim ngan ha urhi an mga Masorete, nangalimbasog gud nga matipigan an pagkahusto han Hebreo nga kasuratan. Kondi, an gidadaani nga mga libro han Biblia ginsurat durante han panahon nira Moises ngan Josue nga usa ka yukot ka tuig antes han panahon han Sopherim. An ginsuratan hito nga mga libro nadudunot, salit sigurado nga damu ka beses nga ginkopya utro an linukot nga mga basahon. Ano an masisiring mahitungod han trabaho han mga eskriba hiton kadaan nga panahon? May-ada ba eksperto nga mga parakopya ha kadaan nga Israel?

An gidadaani nga mga sinurat han Biblia nga naeksister pa yana mga bahin han Linukot nga mga Basahon ha Dagat nga Patay, nga an pipira hito ginkopya durante han ikatulo ngan ikaduha ka siglo A.K.P. “Waray na yana kadaan nga mga kopya han bisan ano nga bahin han Biblia,” siring ni Propesor Alan R. Millard, usa nga eskolar han mga pinulongan ngan arkeolohiya ha Near Eastern. Hiya nagdugang: “Mahimo ipakita han kahirani nga mga kultura an mga trabaho han mga eskriba ha naglabay nga panahon, ngan an paghibaro hito nakakabulig basi hibaroan an pagkahusto ngan pagkaimportante han Hebreo nga kasuratan ngan an kasaysayan hito.”

An mga Buruhaton han mga Eskriba ha Naglabay

An mga sinurat mahitungod han kasaysayan, relihiyon, pamalaud, pag-aradman, ngan literatura ginhimo ha Mesopotamia upat ka yukot ka tuig na an naglabay. Nagdamu an mga eskwelahan ha pagin eskriba, ngan usa han mga igintututdo didto amo an eksakto nga pagkopya han mga sinurat. An mga eskolar yana gutiay la an nakita nga mga pagbag-o ha mga sinurat ha Babilonya nga pauroutro nga ginkopya ha sulod hin usa ka milenyo o sobra pa.

May-ada liwat mga eskriba ha iba nga lugar gawas han Mesopotamia. An The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East nasiring: “An eskriba nga taga-Babilonya nga nabuhi durante han dekada han 1500 AKP posible nga nahibaro han pamaagi nga gin-gamit ha iba nga eskwelahan ha pagin eskriba ha bug-os nga Mesopotamia, Sirya, Kanaan, ngan bisan ha Ehipto.” a

Ha Ehipto, hitaas an pagtagad ha propesyon han mga eskriba ha panahon ni Moises. An mga eskriba pirme nagkukopya hin mga literatura. Ito nga trabaho nakikita ha mga dekorasyon ha lubnganan han mga taga-Ehipto nga sobra upat ka yukot ka tuig na. May kalabotan ha mga eskriba  ha naglabay, an ensayklopidya nga gin-unabi na nasiring: “Durante han ikaduha ka milenyo AKP, nagkopya ngan nangolekta hira hin damu nga literatura nga naghuhulagway han dagku nga sibilisasyon han Mesopotamia ngan Ehipto ngan nag-establisar hin mga surundon para ha propesyonal nga eskriba.”

Upod hini nga “mga surundon” an paggamit hin mga colophon nga igindudugang ha nangunguna nga artikulo. Ha mga colophon nakikita an mga ngaran han eskriba ngan an tag-iya han papan nga bato, an petsa, an gintikangan han orihinal nga ginkopyahan hito, an kadamu han linya, ngan iba pa. Agsob nga an eskriba nagdudugang: “Ginkopya ngan igintanding ini ha orihinal.” Ini nga mga detalye nagpapasabot nga maaram an mga parakopya hadto han pagkaimportante han eksakto nga pagkopya.

Hi Propesor Millard, nga ginkotar kanina, nasiring: “Masasabtan nga an mga eskriba may-ada proseso nga nag-uupod hin pag-usisa ngan pagtadong han mga sayop, usa nga proseso nga may-ada ginsusunod nga pamaagi basi malikyan an sayop. An pipira hini amo an pag-ihap han mga linya o mga pulong, nga gin-gamit liwat ha mga tradisyon han mga Masorete temprano han Edad Medya.” Salit ha panahon nira Moises ngan Josue, an pag-aghat han eksakto ngan husto nga pagkopya han mga sinurat ginbubuhat na ha Butnga Sinirangan.

May-ada ba liwat an mga Israelita kwalipikado nga mga parakopya? Ano an ebidensya nga ipinapakita han Biblia?

Mga Eskriba han Israel ha Naglabay

Hi Moises nagdaku sugad nga membro han panimalay han Paraon. (Eksodo 2:10; Buhat 7:21, 22) Sumala ha mga Ehiptologo (nag-aaram mahitungod han kadaan nga Ehipto), an edukasyon ni Moises posible nga nag-upod hin pagbasa ngan pagsurat han alpabeto han Ehipto ngan han pipira nga kaabtik han mga eskriba. Ha libro ni Propesor James K. Hoffmeier nga Israel in Egypt, hiya nagsiring: “May-ada ebidensya nga nasuporta han kustomre hadto nga panahon nga nasiring nga hi Moises may-ada kahibaro ha pagsurat hin mga hitabo, pagrekord hin mga biyahe ngan iba pa nga buruhaton han eskriba.” b

 Nag-uunabi an Biblia hin iba pa nga tawo ha kadaan nga Israel nga may-ada kahibaro ha pagkopya. Sumala ha The Cambridge History of the Bible, hi Moises “nagpili hin edukado nga mga punoan . . . ha pagrekord hin mga desisyon ngan pag-organisa.” Ini nga konklusyon iginbasar ha Deuteronomio 1:15, nga nasiring: “Busa akon [Moises] ginkuha an mga pangulo han iyo mga katulinan, mga lalaki nga makinaadmananon, ngan kinikilala, ngan ginhimo hira nga mga pangulo ha iyo, mga pangulo ha mga yinukot, ngan mga pangulo ha mga ginatos, ngan mga pangulo ha mga tinagkalim-an, ngan mga pangulo ha mga tinagpulo, ngan mga punoan sumala han iyo mga katulinan.” Hin-o ini nga mga punoan?

An Hebreo nga pulong para ha “punoan” damu ka beses nga mababasa ha mga teksto ha Biblia nga nag-uunabi han panahon nira Moises ngan Josue. Damu nga eskolar an nasiring nga ini nga pulong nangangahulogan hin “usa nga sekretaryo ha pagrekord,” “usa nga ‘nagsusurat’ o ‘nagrirekord,’” ngan ‘usa nga punoan nga nabulig ha hukom ha mga trabaho nga kanan sekretaryo.” An damu ka beses nga paggamit hini nga Hebreo nga pulong nagpapasabot nga damu an sugad nga klase hin sekretaryo ha Israel ngan may-ada hira dagku nga responsabilidad ha pagdumara han nasud hito nga panahon.

An ikatulo nga ehemplo may kalabotan ha mga saserdote ha Israel. An Encyclopaedia Judaica nasiring nga an ira “mga responsabilidad ha relihiyon ngan ha sekular nagkikinahanglan nga maaram hira magbasa ngan magsurat.” Pananglitan, ginsugo ni Moises an mga anak nga lalaki ni Lebi: “Ha kataposan han kada ikapito ka tuig, . . . basahon mo ini nga balaud ha atubangan han bug-os nga Israel.” An mga saserdote nagin magtiripig han opisyal nga kopya han Balaud. Hira an nagtutugot ngan an nagdudumara han pagsurat han sumunod nga mga kopya.—Deuteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Tagda kon paonan-o ginhimo an siyahan nga kopya han balaud. Durante han ultimo nga bulan han kinabuhi ni Moises, iya ginsidngan an mga Israelita: “Kon kamo tumabok han Jordan ngadto ha tuna nga ihahatag ha imo ni Jehova, nga imo Dios, nga ikaw magpatindog para ha imo hin dagku nga mga bato, ngan bulihon hira hin iburoli. Ngan ha bawbaw hini isurat mo an ngatanan nga mga pulong han balaud.” (Deuteronomio 27:1-4) Han mabungkag na an Jeriko ngan Ai, nagtirok an mga Israelita ha Bukid Ebal nga nahimumutang ha butnga han Tuna nga Iginsaad. Didto iginsurat ni Josue ha mga bato hin usa nga altar “an kopya han balaud ni Moises.” (Josue 8:30-32) Iginsurat ito tungod kay an mga tawo maaram magbasa ngan magsurat. Nagpapasabot ini nga an mga Israelita hito nga panahon maaram han yinaknan ngan may kahibaro ha eksakto nga pagpreserba han ira sagrado nga mga sinurat.

Pagin Husto han Kasuratan

Paglabay han panahon nira Moises ngan Josue, may iba pa nga Hebreo nga mga linukot nga basahon nga ginhimo ngan kinamot nga ginkopya. Samtang ini nga mga kopya nadudunot o naguguba tungod han kahulos o alamag, kinahanglan ito liwanan. Nagpadayon ini nga proseso han pagkopya ha sulod hin mga siglo.

Bisan pa han pagin metikuloso han mga parakopya han Biblia, diri malikyan an mga pagsayop. Kondi daku gud ba an ginbag-o hito ha Biblia? Diri. Ha kabug-osan gutiay la hinduro ini nga mga sayop ngan waray epekto ha pagkahusto han Biblia, sugad han napamatud-an pinaagi han detalyado nga pagtanding ha kadaan nga mga manuskrito.

Para ha mga Kristiano, an pagtagad ni Jesu-Kristo ha mga libro han Biblia ha kadaan nga panahon usa nga pamatuod han pagin husto hito. An mga pulong sugad han “Waray ba niyo kabasa ha basahon ni Moises?” ngan ‘Diri ba hi Moises an naghatag ha iyo han Kasugoanan?’ nagpapakita nga nasarig hi Jesus han kinamot nga mga kopya han nakanhi pa hiya ha tuna. (Markos 12:26; Juan 7:19) Dugang pa, ginparig-on ni Jesus an pagkahusto han bug-os nga Hebreo nga Kasuratan han hiya nagsiring: “Kinahanglan matuman an ngatanan nga mga bagay nga nahisurat nahitutungod ha akon ha Kasugoanan ni Moises, ngan han mga manaragna, ngan ha mga Salmos.”—Lukas 24:44.

Salit makakasarig gud kita nga an Baraan nga Kasuratan husto nga ginkopya tikang pa ha kadaan nga panahon. Totoo gud an ginsiring han giniyahan nga propeta nga hi Isaias: “An banwa nalalaya, an bukad nadudunot; kondi an pulong han aton Dios matindog ha kagihaponan.”—Isaias 40:8.

[Mga footnote]

[Retrato ha pahina 18]

Nagsusurat nga eskriba han Ehipto

[Retrato ha pahina 19]

An gidadaani nga mga libro han Biblia nagtikang pa ha panahon ni Moises