Nawara nga Sinurat ni John Milton

TALAGSA la nga an usa nga parasurat magkaada daku nga impluwensya ha kalibotan sugad kan John Milton, an awtor han Iningles nga hilaba nga siday nga Paraiso nga Nawara. Sumala ha usa nga biograpo, hi Milton “ginhigugma han damu, ginkangalasan han iba, kondi ginbalewaray han pipira.” Tubtob yana, an iya mga sinurat daku an impluwensya ha Ingles nga literatura ngan kultura.

Kay ano nga nakaimpluwensya hin sugad hito hi John Milton? Kay ano nga kontrobersyal hinduro an iya ultimo nga sinurat—Mahitungod ha Doktrina han mga Kristiano—nga waray ito maipublikar ha sulod hin 150 ka tuig?

An Iya Pagkabata

Hi John Milton tikang ha riko nga pamilya ha Londres, ngan natawo hiya han 1608. “Tikang han akon pagkabata, iginpasilsil ha akon ni Tatay an pag-aram han literatura nga akon gud naruruyagan, salit tikang han dose anyos ako talagsa la ako kumaturog antes han katutnga han gab-i tungod kay naruruyag gud ako pag-inaram,” siring ni Milton. Baltok gud hiya ngan kinarawat hin digri ha masteral ha Cambridge han 1632. Katapos hito, nagpadayon hiya pagbinasa hin mga libro mahitungod han kasaysayan ngan klasikal nga literatura.

Karuyag ni Milton magin parasurat hin siday, kondi may-ada rebolusyon ha Inglatera ha iya panahon. An parliamento nga ginpangunahan ni Oliver Cromwell nag-establisar hin korte nga nagpapatay kan Hadi Charles I han 1649. Gindepensahan ni Milton ito nga buhat pinaagi hin mapwersa nga mga sinurat, ngan nagin paragyakan han gobyerno ni Cromwell. Ha pagkamatuod, antes hiya nagin sikat nga parasurat hin siday, kilala na hiya tungod han iya mga sinurat ha politika ngan moralidad.

Han nahibalik an monarkiya han ginkoronahan hi Charles II han 1660, nameligro an kinabuhi ni Milton tungod han iya hadto pagsuporta kan Cromwell. Nagtinago hi Milton, ngan pinaagi la han bulig han iya maimpluwensya nga kasangkayan nga waray hiya pataya. Bisan pa hito ngatanan, nagpabilin an iya marig-on nga interes ha relihiyon.

“An Suruklan han Biblia”

Ha paghulagway han interes ni Milton ha espirituwal han bata pa hiya, hiya nagsurat: “Nagtikang ako pinaagi han seryoso nga pag-inaram han Daan ngan Bag-o nga Testamento ha orihinal nga mga yinaknan hito.” Gintagad niya an Baraan nga Kasuratan sugad nga an amo la nga masasarigan nga giya ha moral ngan ha espirituwal. Kondi an iya pag-inusisa han mga barasahon may kalabotan ha relihiyon nga kinakarawat hito nga panahon nagresulta han iya duro nga panluya. “Para ha akon, diri ko maisasarig an basihan han akon gintotoohan o an akon paglaom nga maluwas ha sugad nga mga giya,” nagsurat hiya ha urhi. Tungod kay determinado hiya nga usisahon hin maopay kon an iya gintotoohan basado ba ha “suruklan han Biblia,” nagtikang hiya paglista hin importante nga mga teksto ngan pag-organisa hito ilarom ha mga ulohan, ngan nagkotar hiya hin mga teksto ha Biblia tikang hito.

Yana, nahinunumdoman gud hi John Milton tungod han iya pagkomposo han Paraiso nga Nawara, usa nga siday nga nag-aasoy han istorya ha Biblia han pagkawara han kahingpitan han tawo. (Genesis, kapitulo 3) Tungod gud hini nga sinurat, nga siyahan nga naipublikar han 1667, nagin sikat hiya nga parasurat, labi na ha mga dapit nga Ingles  an yinaknan. Ha urhi nagpublikar hiya hin siday nga sumpay han Paraiso nga Nawara nga may ulohan nga Paraiso nga Nahibalik. Ini nga mga siday nagpipresenta han orihinal nga katuyoan han Dios ha tawo—an pagpahimulos han hingpit nga kinabuhi ha paraiso nga tuna. Naghihisgot liwat ito nga ipapahiuli han Dios an Paraiso ha tuna pinaagi kan Kristo. Pananglitan, ha Paraiso nga Nawara, hi Miguel nga arkanghel nagtagna han panahon nga hi Kristo “magbabalos han Iya magtinumanon, ngan magkakarawat ha ira ha kahimayaan, ha langit man o ha tuna, tungod kay hito nga panahon, an tuna magigin paraiso, nga mas makalilipay nga lugar kay han Eden, ngan magigin mas makalilipay ito nga panahon.”

Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano

Ha damu nga katuigan, karuyag liwat ni Milton magpublikar hin libro nga detalyado nga maghihisgot han kinabuhi ngan doktrina han mga Kristiano. Bisan pa han iya kabuta han 1652, ginpangalimbasogan niya ini nga proyekto ha bulig han iya mga sekretaryo, tubtob ha iya kamatay han 1674. An ulohan nga iginhatag ni Milton ha iya ultimo nga sinurat, Usa nga Sinurat Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano nga Tikang Gud La ha Baraan nga Kasuratan. Ha introduksyon hito, hiya nagsiring: “Kadam-an han mga awtor nga nagsurat mahitungod hini nga topiko . . . naghimo la hin mga nota ha ligid ngan halipot nga paghisgot ha kapitulo ngan bersikulo nga nasuporta ha ngatanan nga ira igintututdo. Ako, ha luyo nga bahin, nangalimbasog nga pun-on gud an mga pahina hin mga kotasyon tikang ha ngatanan nga bahin han Biblia.” Uyon ha ginsiring ni Milton, an Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano diri direkta nga naggamit han Kasuratan o nagkotar hito hin sobra 9,000 ka beses.

Bisan kon waray anay mag-alang hi Milton ha pagpahayag han iya gintotoohan, waray niya ipapublikar ini. Kay ano? An usa nga hinungdan, maaram hiya nga an Kasuratanhon nga pagsaysay hito naiiba gud ha kinakarawat nga katutdoan han relihiyon. Dugang pa, tungod han kahibalik han monarkiya, waray na hiya makakarawat hin pabor han gobyerno. Salit bangin naghuhulat hiya hin mas kalmado nga panahon. Ha anoman nga kahimtang, han mamatay hiya gindara han iya sekretaryo an Latin nga manuskrito ha paraimprinta, kondi nagdumiri ha pag-imprinta hito. Ginkumpiskar han kabinete nga opisyal han Britanya an manuskrito ngan gintago ito. Linabay an usa hin tunga ka siglo antes nabilngan ito.

Han 1823, hinkit-an hin klerk an pinutos nga manuskrito ni Milton. Iginpahubad ito tikang ha Latin han hadi hito nga panahon nga hi George IV han Inglatera, ngan gintugotan niya nga basahon ito han publiko. Han naipublikar ito ha Iningles paglabay hin duha ka tuig, nag-aghat ito hin duro nga kontrobersya ha mga teologo ngan parasurat. Usa nga obispo an nagdeklara dayon nga puno ito hin buwa. Diri hiya natuod nga ginsalikway gud ni Milton an mga doktrina nga gintatagad han singbahan nga sagrado tungod kay ginhuhunahuna  hi Milton han damu sugad nga an pinakabantogan nga parasurat hin siday mahitungod han relihiyon ha Inglatera. Tungod kay ginlalaoman han parahubad an sugad nga reaksyon ngan basi kompirmahon nga hi Milton an awtor hito, nagpublikar hiya han edisyon nga may-ada mga footnote nga nagpapakita han 500 nga ginkakaparihoan han Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano ngan Paraiso nga Nawara. a

Mga Gintotoohan ni Milton

Han panahon ni Milton, ginkarawat na han Inglatera an Protestante nga Repormasyon ngan binulag ha Iglesia Romana Katolika. An mga Protestante ha kabug-osan natoo nga an Baraan nga Kasuratan la, diri an papa, an may awtoridad ha mga butang may kalabotan ha pagtoo ngan moralidad. Kondi, ha Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano iginpakita ni Milton nga damu nga katutdoan ngan tradisyon han Protestante an nasupak liwat ha Kasuratan. Tungod han mga basihan ha Biblia, waray hiya umuyon ha doktrina nga predestinasyon ni John Calvin, kay an iya inuuyonan amo an kagawasan ha pagbuot. Iya igin-aghat an matinalahuron nga paggamit han ngaran han Dios, nga Jehova, ngan agsob gamiton ito ha iya mga sinurat.

Ginamit ni Milton an Kasuratan ha pagpangatadongan nga an tawhanon nga kalag namamatay. Ha pagkomento han Genesis 2:7, hiya nagsiring: “Han ginlarang an tawo hini nga paagi, an Kasuratan nagsiring: an tawo nagin buhi nga kalag. . . . Diri hiya doble o mabubulag: sugad han ginhuhunahuna han kadam-an. Diri ginlarang tikang ha, o ginkukompwesto hin duha nga magkaiba nga elemento, an kalag ngan an lawas. Ha kabaliktaran, an bug-os nga tawo amo an kalag, ngan an kalag amo an tawo.” Katapos hiya nagpakiana: “Namamatay ba an bug-os nga tawo, o an pisikal la nga lawas hito?” Katapos ipresenta an damu nga teksto ha Biblia nga nagpapakita nga an bug-os nga tawo namamatay, hiya nagdugang: “Kondi an pinakamakakombinse nga ebidensya nga an kalag napatay amo an pagsaysay han Dios ha Esek[iel 18:]20: an kalag nga nakakasala ito mismo mapatay.” Ginkotar liwat ni Milton an mga teksto sugad han Lukas 20:37 ngan Juan 11:25 ha pagpakita nga an paglaom han mga patay amo an tidaraon nga pagkabanhaw.

Ano an nakaaghat hinin negatibo nga reaksyon ha Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano? Ito an simple kondi mapwersa nga pamatuod tikang ha Biblia nga hi Kristo, an Anak han Dios, ubos ha Dios, an Amay. Katapos niya kotaron an Juan 17:3 ngan Juan 20:17, hiya nagpakiana: “Kon an Amay amo an Dios ni Kristo ngan an aton Dios, ngan kon may-ada usa la nga Dios, hin-o an mahimo magin Dios gawas ha Amay?”

Dugang pa, hi Milton nagsiring: “Ginkilala han Anak mismo ngan han iya mga apostol ha ngatanan nga ira ginsiring ngan ginsurat nga an Amay labaw ha Anak ha ngatanan nga butang.” (Juan 14:28) “Oo, hi Kristo an nasiring, ha Mat. xxvi. 39: O akon Amay, kon posible, palabya ini nga kopa ha akon; kondi, diri an akon kaburut-on an matuman kondi an imo. . . . Kay ano nga nag-ampo hiya ha Amay la, imbes ha iya kalugaringon, kon hiya gud mismo an Dios? Kon hiya tawo ngan supremo nga Dios, kay ano nga nag-aampo pa hiya mahitungod hin butang nga aada ha ilarom han iya gahum? . . . Sugad nga an Anak naghihimaya ngan nagsisingba ha Amay la ha bisan diin, iya liwat kita gintututdoan nga buhaton ito.”

Mga Limitasyon ni Milton

Namiling gud hi John Milton han kamatuoran. Kondi, may tawhanon nga mga limitasyon pa gihapon hiya, ngan an pipira han iya mga gintotoohan bangin tungod han iya makasurubo nga mga eksperyensya. Pananglitan, waray pag-iha katapos han iya kasal ha batan-on nga babaye nga may hadianon nga tulin, ginbayaan hiya han iya asawa ngan binalik ha pamilya hin mga tulo ka tuig. Hito nga panahon, may-ada hiya mga ginsurat nga nangangatadongan nga puydi an diborsyo, diri la ha basihan han pagin diri tangkod ha asawa o bana nga amo la an basihan ni Jesus, kondi ha mga kahimtang han pagin diri magkaangay. (Mateo 19:9) Igin-aghat niya an pariho nga ideya ha Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano.

Bisan pa han mga limitasyon ni Milton, an Mahitungod han Doktrina han mga Kristiano mapwersa nga nagpipresenta han punto de bista han Biblia ha damu hinduro nga importante nga katutdoan. Tubtob yana, an iya mga sinurat nag-oobligar han mga magbarasa hito nga usisahon an ira kalugaringon nga mga gintotoohan kon nauyon ba ito ha diri nagsasayop nga suruklan han Baraan nga Kasuratan.

[Footnote]

[Retrato ha pahina 11]

Sinsero nga estudyante han Biblia hi Milton

[Ginkuhaan han Retrato]

Ha pagtugot han The Early Modern Web at Oxford

[Retrato ha pahina 12]

Nagin sikat hi Milton tungod han siday nga “Paraiso nga Nawara”

[Ginkuhaan han Retrato]

Ha pagtugot han The Early Modern Web at Oxford

[Retrato ha pahina 12]

An ultimo nga sinurat ni Milton nawara ha sulod hin 150 ka tuig

[Ginkuhaan han Retrato]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 12]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina