Mga Barko han “Kitim” Naglalatas ha Kadagatan

DAMU nga girra an nahitabo ha kadagatan han este nga Mediteranyo. Alayon handurawa an usa hito nga girra lima ka siglo antes han panahon ni Kristo. Usa nga masayon manabigar nga barko nga tinatawag nga trireme an naglalayag ha maksimum nga kalaksihon. Mga 170 nga parabugsay ha tulo nga rumbay an nangungusog gud ha pagbugsay samtang nakalingkod ha anit nga kutson nga nakataod ha ira balat-ang.

Ha kalaksihon nga trese tubtob disisyete kilometro kada oras, malaksi nga ginlalatas han barko an mga balud tikadto ha kaaway nga barko. An ginpupuntirya nga barko nangangalimbasog ha paglikay. Hiton makulba nga kahimtang, nakurian ito pagmaniobra salit nakita lugod an kagiliran hito. An tais nga proa nga hinaklapan hin diri puro nga bronse han trireme bumundol ha manipis nga kasko han ginpupuntirya nga barko. Nalisang an mga parabugsay han kaaway nga barko han makusog nga lagubo han kabuho han ligid hito ngan han tunog han pagbugwak han tubig ha daku nga buho. Ha trireme, an gutiay nga grupo han armado nga mga girriro nagdagmit pandadlagan ha damyu basi sulongon an nabuho nga barko. Oo, may magrig-on nga barko ha kadaan nga panahon!

An mga estudyante ha Biblia interesado gud ha paghisgot mahitungod ha “Kitim” ngan “mga sakayan ha Kitim” nga an iba hito matagnaon. (Numeros 24:24; Daniel 11:30; Isaias 23:1) Hain gud an lugar nga Kitim? Ano an nahibabaroan naton mahitungod han mga barko hito? Ngan kay ano nga sadang ka magin interesado ha mga baton?

Gintawag han Judio nga historyador nga hi Josephus an Kitim nga “Chethimos,” iginkakaw-ing  ito ha isla han Cyprus. An syudad han Kition (o, Citium) ha sur-este nga bahin han isla dugang nga nagkakaw-ing han Kitim ha Cyprus. Tungod kay nahimumutang an Cyprus ha krosing han kadaan nga mga ruta nga inaagian han mga negosyante, nakapahimulos ito ha pagin hirani ha mga pantalan han este nga Mediteranyo. Tungod han maopay nga lokasyon, agsob nga kinahanglan may dapigan ito ha naggigirra nga mga nasud, salit nagin gamhanan ito nga kaalyado o daku nga kaaway.

An mga Taga-Cyprus Ngan an Kadagatan

An mga naukab han mga arkeologo ha kadagatan ngan lubnganan, sugad man han kadaan nga sinurat ngan dibuho ha mga produkto nga hinimo tikang ha lapok nabulig ha aton nga mahanduraw an hitsura han mga barko han Cyprus. An mga tawo ha kadaan nga Cyprus eksperto nga parahimo hin barko. Madakmol nga kagurangan an ira isla, ngan an sugad hin napapanalipdan nga kadagatan nagin natural nga duruongan. Ginpangutod an mga kahoy basi gamiton ha paghimo hin barko ngan pagtunaw hin tumbaga—usa nga mineral nga nakahimo ha Cyprus nga magin kilala ha kalibotan hito nga panahon.

Naobserbahan han mga taga-Fenisia an makusog nga eksportasyon han Cyprus salit nag-establisar hira hin mga kolonya ha dapit nga ira inaagian kon hira nagninegosyo. Usa hito amo an Kition ha Cyprus.—Isaias 23:10-12.

Han mapukan an Tiro, an pipira han molupyo hito inayop ha Kitim. Posible nga an eksperyensyado ha paglayag nga mga taga-Fenisia nga nag-establisar hin mga kolonya nakabulig gud ha mga taga-Cyprus ha panhimo hin barko. An estratihiko nga lokasyon han Kition nakahatag liwat hin panalipod ha mga barko han Fenisia.

Nakignegosyo ha Damu nga Nasud

Durante hini nga peryodo, makusog an negosyo ngan damu an baligya ha este nga Mediteranyo. An marahalon nga mga produkto tikang ha Cyprus iginkakarga ha barko tipakadto ha Kreta, Sardinia, Sicily, ngan ha mga isla han Aegean. Hito nga mga lugar, nadiskobrehan an mga daba ngan mga plorera nga tikang ha Cyprus, ngan hinkit-an liwat ha Cyprus an damu hinduro nga produkto nga hinimo tikang ha lapok han Mycenae (Gresya). Ha pag-usisa han pipira nga bareta nga tumbaga nga nakita ha Sardinia, an iba nga eskolar natuod nga tikang ito ha Cyprus.

 Han 1982, nadiskobrehan an usa nga nalunod nga barko nga hinimo ha ikatarapos han ika-14 ka siglo A.K.P. hirani ha baybayon ha sur han Turkey. Ha ira pag-ukab ha ilarom han dagat nakabiling hira hin magkalain-lain nga presyoso nga butang—bareta nga tumbaga nga gintotoohan nga tikang ha Cyprus, amber, mga daba nga hinimo ha Kanaan, marahalon nga itom nga kahoy, tango hin elepante, koleksyon hin bulawan ngan salapi nga alahas nga hinimo ha Kanaan, mga dekorasyon nga porma hin bagang, ngan iba nga mga produkto nga tikang ha Ehipto. Ha pag-usisa han ira naukab nga mga butang nga hinimo ha lapok , an pipira nga eksperto nasiring nga an barko posible nga tikang ha Cyprus.

Makapainteres nga mahitungod han ginbabanabana nga panahon hini nga pagkalunod, gin-unabi ni Balaam an mga barko tikang ha Kitim ha iya puplunganon. (Numeros 24:15, 24) Matin-aw nga an mga barko han Cyprus nagin kilala ha Butnga Sinirangan. Ano an hitsura hini nga mga barko?

Mga Barko Para ha Negosyo

Damu nga replika hin barko nga hinimo tikang ha lapok an nadiskobrehan ha musoleyo han kadaan nga syudad han Amathus ha Cyprus. Naghatag ini hin birilhon nga impormasyon kon ano an hitsura han mga barko han Cyprus, ngan an pipira hito makikita ha mga museo.

Ipinapakita han mga replika nga an kadaan nga mga barko dayag nga ginagamit ha negosyo. An mas gudti nga barko kasagaran nga ginpapadalagan hin 20 nga parabugsay. An halapad ngan hilarom nga kasko gindisenyo ha pagkarga hin produkto ngan pasahero ha higrani la nga biyahe ha kabaybayonan han Cyprus. Hi Pliny nga Magurang nasiring nga an mga taga-Cyprus nagdisenyo hin gudtiay ngan maggaan nga de-bugsay nga barko nga tubtob 90 ka tonilada an makakarga.

Katapos may-ada darodagku nga barko para ha negosyo pariho han nadiskobrehan hirani ha baybayon han Turkey. An iba hito nakakargahan hin tubtob 450 ka tonilada. An dagku nga barko bangin may-ada 50 nga parabugsay, 25 ha tagsa nga ligid, 100 piye an kahilaba, ngan may palo nga sobra 30 piye an kahitaas.

Barko-de-Girra han “Kitim” ha Tagna han Biblia

An espiritu ni Jehova nag-aghat hini nga tagna: “An mga sakayan maabot tikang ha baybayon ha  Kitim, ngan ira pagsasakiton hi Asur.” (Numeros 24:2, 24) Natuman ba ini? Ha ano nga paagi nahiupod an mga barko han Cyprus ha katumanan hini? Ito nga mga barko nga tikang ha “Kitim” diri para ha negosyo ha Dagat Mediteranyo. Mga barko-de-girra ito nga nakakadaot ha mga tawo.

Samtang nagbabag-o an paagi han pakiggirra, ginbag-o an mga disenyo basi magin mas malaksi ngan mas marig-on an mga barko. An siyahan nga mga barko-de-girra han Cyprus posible nga paropariho ha dibuho nga nadiskobrehan ha Amathus. Naghuhulagway ito hin hilaba ngan haligot nga barko nga an ulin nabawog tipaigbaw ngan tipasulod, pariho han ha Fenisia. May-ada ito proa ngan maglidong nga taming ha tagsa nga ligid tikang ha ulin tubtob ha dulong.

An una nga mga bireme (barko nga may duha ka rumbay hin mga bugsay) ginhimo ha Gresya han ikawalo ka siglo A.K.P. Ini nga barko 80 piye an kahilaba ngan 10 piye an kahilapad. Ha tinikangan, gin-gamit ito ha pagdul-ong hin mga girriro nga makikig-away ha tuna. Waray pag-iha, nahunahuna nira nga mas maopay nga dugangan ito hin ikatulo nga rumbay hin mga bugsay ngan proa nga hinaklapan hin diri puro nga bronse. Iton bag-o nga barko gintawag nga trireme nga gin-unabi ha tinikangan hini nga artikulo. Nagin kilala ini durante han girra ha Salamis (480 A.K.P.) han napirde ha away han mga Griego an mga barko-de-girra han Persia.

Ha urhi, tungod han hingyap ni Alejandro nga Bantogan nga magin mas gamhanan, iya gin-andam an iya damu hinduro nga trireme ha pagsulong tipakadto ha este. Ito nga mga barko gindisenyo para ha girra, diri para ha tag-iha nga pagbiyahe ha kalalawdan, tungod kay gutiay la an mabubutangan hin mga suplay. Kinahanglan ini humapit ha mga isla han Aegean basi kumuha hin pagkaon ngan aydon kon may-ada ito guba. Tumong niya nga poohon an damu nga barko-de-girra han Persia. Kondi, basi maglampos, kinahanglan anay niya pirdihon an may kuta nga isla han Tiro. An Cyprus harapitan nga lugar antes kumadto ha Tiro.

Ginsuportahan han mga taga-Cyprus hi Alejandro nga Bantogan durante han paglikos ha Tiro (332 A.K.P.) pinaagi ha pagpadara hin 120 nga barko-de-girra. Ginpangunahan han tulo nga hadi han Cyprus an mga barko ha pagsuporta ha iya. Nakigbahin hira ha paglikos ha Tiro nga inabot hin pito ka bulan. Napukan ito, ngan natuman an tagna ha Biblia. (Esekiel 26:3, 4; Sakarias 9:3, 4) Basi ipahayag ni Alejandro an iya pagpasalamat, gintagan niya hin espesyal nga awtoridad an mga hadi ha Cyprus.

Usa nga Makatirigamnan nga Katumanan

An siyahan-siglo nga historyador nga hi Strabo nasiring nga gin-organisa ni Alejandro nga gamiton an mga barko han Cyprus ngan Fenisia ha iya kampanya militar ha Arabia. Maggaan ngan masayon distrungkaron ini salit inabot hira ha Thapsacus (Tiphsah) ha norte nga Sirya ha sulod hin pito la ka adlaw. (1 Hadi 4:24) Tikang didto kinadto hira ha Babilonya pinaagi ha salog.

Salit, an baga hin diri importante nga pag-unabi ha Biblia may-ada makatirigamnan nga katumanan paglabay hin mga napulo ka siglo! Uyon ha ginsiring ha Numeros 24:24, an pwersa militar ni Alejandro nga Bantogan padayon nga sinulong tipaeste tikang ha Masedonia ngan ginsakop an Asirya, ngan ha kataposan ginpirde an gamhanan nga Imperyo han Medo-Persia.

Bisan limitado la nga impormasyon an aton nahibabaroan mahitungod ha mga barko han “Kitim,” matin-aw nga nagtutudlok ito ha makapainteres nga katumanan han tagna ha Biblia. An sugad nga asoy han kasaysayan nagpaparig-on han aton pagtoo nga masasarigan an mga tagna ha Biblia. Damu han sugad nga mga tagna an importante ha aton tidaraon, salit sadang gud naton tagdon ito.

[Mapa ha pahina 16, 17]

(Para ha aktuwal nga format,  kitaa an publikasyon)

ITALYA

Sardinia

Sicily

Dagat Aegean

GRESYA

Kreta

LIBYA

TURKEY

CYPRUS

Kition

Tiro

EHIPTO

[Retrato ha pahina 16]

Usa nga replika han “trireme” nga barko-de-girra han Gresya

[Ginkuhaan han Retrato]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Retrato ha pahina 17]

Plorera nga may-ada dibuho han barko han Cyprus

[Ginkuhaan han Retrato]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Retrato ha pahina 17]

Usa nga replika han “bireme” nga barko-de-girra han kadaan nga Fenisia

[Ginkuhaan han Retrato]

Iginpublikar ha pagtugot han Director of Antiquities ngan han Cyprus Museum

[Retrato ha pahina 18]

Kadaan nga mga barko para ha kargamento, sugad han gin-unabi ha Isaias 60:9