Kadaan nga mga Tipak Nagpaparig-on han mga Rekord ha Biblia

AN Biblia amo an giniyahan nga Pulong han Dios. (2 Timoteo 3:16) Husto an ginsisiring hito mahitungod ha mga tawo, lugar, ngan kahimtang ha relihiyon ngan politika ha kadaan nga panahon. An pagin husto han Kasuratan sigurado nga diri nadepende ha mga nadiskobrehan han mga arkeologo, bisan kon ginpaparig-on o ginpapatin-aw gud hito an aton pagsabot ha mga rekord han Biblia.

An pinakadamu nga nabilngan han mga arkeologo durante han ira mga pag-ukab ha kadaan nga mga lugar amo an mga tipak o buong nga tibod. An mga tipak ginamit sugad nga baratuhon nga sururatan ha damu nga lugar ha kadaan nga Butnga Sinirangan, upod na ha Ehipto ngan Mesopotamia. Ginamit ito basi masuratan hin kontrata, kwenta, halin, ngan iba pa, sugad la han paggamit yana han mga sururatan nga papel. Agsob nga tinta an ginagamit ha pagsurat dida hito. Ngan an mga sinurat dida magkalain-lain, may-ada usa la nga pulong ngan may-ada liwat damu nga linya o rumbay.

An mga arkeologo ha Israel nakaukab hin damu nga tipak nga naeksister na tikang pa ha panahon han Biblia. Tulo nga koleksyon nga tikang pa ha ikapito ngan ikawalo ka siglo A.K.P. an makapainteres gud tungod kay ginpaparig-on hito an magkalain-lain nga detalye han makasaysayan nga impormasyon ha Biblia. Ito an mga tipak tikang ha Samaria, Arad, ngan Lakis. Aton usisahon hin maopay an tagsa hini nga koleksyon.

Mga Tipak Tikang ha Samaria

An Samaria kapital han napulo-ka-tribo nga ginhadian ha norte han Israel tubtob nga an syudad ginpukan han mga Asiryahanon han 740 A.K.P. May kalabotan han tinikangan han Samaria, an 1 Hadi 16:23, 24 nasiring: “Ha ikakatloan kag usa ka tuig ni Asa an hadi ha Juda [947 A.K.P.] nagtikang hi Omri paghadi ha Israel, . . . Ngan iya pinalit an bungtod nga Samaria kan Semer hin duha ka talento nga salapi; ngan hiya nagtukod ha bawbaw han bungtod, ngan tinawag an ngaran han bungto nga iya gintukod . . . Samaria.” Naeksister na an syudad durante han panahon han mga Romano, han ginsaliwnan an ngaran hito hin Sebaste. Ha urhi, nawara ito sugad nga syudad han ikaunom ka siglo K.P.

Durante hin pag-ukab ha kadaan nga Samaria han 1910, usa nga grupo hin mga arkeologo an nakabiling hin koleksyon hin mga tipak nga ira ginhuhunahuna nga tikang pa ha ikawalo ka siglo A.K.P. Dida hito nakarekord an mga kargamento nga asyete ngan alaksiw para ha Samaria tikang ha magkalain-lain nga lugar ha palibot hito. Mahitungod hini nga nadiskobrehan, an libro nga Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World nasiring: “An 63 nga tipak nga nabilngan han 1910 . . . husto tagdon nga usa han pinakaimportante nga koleksyon han mga sinurat nga waray madaot tikang ha kadaan nga Israel. Importante ini diri tungod han nakasurat ha mga tipak tikang ha Samaria . . . kondi tungod kay dida hito may-ada damu hinduro nga nakasurat nga kanan mga Israelita ngaran, pamilya, ngan lugar.” Paonan-o ginpaparig-on hini nga mga ngaran an mga detalye ha rekord han Biblia?

Han ginsakop han mga Israelita an Tuna nga Iginsaad ngan ginbahin-bahin ito ha mga tribo, an Samaria nahimutang ha teritoryo han tribo ni Manases. Sumala ha Josue 17:1-6, napulo nga pamilya ni Manases, pinaagi han iya apo nga hi Galaad, an ginbahinan hin tuna dida hito. Ito amo hira Abieser, Helek, Asriel, Sekem, ngan Semida. An ikaunom nga lalaki, hi Heper, waray lalaki nga apo kondi may-ada lima nga apo nga kababayin-an—Maala, Noa, Hogla, Milka, ngan Tirsa—ngan  an tagsa ha ira kinarawat hin bahin nga tuna.—Numeros 27:1-7.

Natipigan han mga tipak tikang ha Samaria an pito hini nga ngaran han mga pamilya—an lima nga ngaran han anak nga kalalakin-an ni Galaad ngan an duha nga apo ni Heper, hira Hogla ngan Noa. “An mga ngaran han pamilya nga natipigan ha mga tipak tikang ha Samaria nagtatagana hin dugang nga koneksyon han katulinan ni Manases ngan han teritoryo nga gin-unabi han Biblia nga ira gin-ukyan,” siring han NIV Archaeological Study Bible. Salit, ini nga bahin han kasaysayan han siyahan nga mga tribo ha Israel, sugad han pagkahulagway ha Biblia, ginparig-on hini nga mga tipak.

An mga tipak tikang ha Samaria baga liwat hin nagpaparig-on han relihiyoso nga kahimtang han mga Israelita sugad han pagkahulagway ha Biblia. Han ginsurat an mga tipak tikang ha Samaria, iginpariho han mga Israelita an pagsingba kan Jehova ha pagsingba ha dios han Kanaan nga hi Baal. An tagna ni Hosea nga iginsurat liwat han ikawalo ka siglo A.K.P., nagtagna han panahon nga mabinasulon nga tatawagon han Israel hi Jehova nga ‘Akon bana’ ngan diri na “Akon baal,” o “Akon tag-iya.” (Hosea 2:16, 17, Maopay nga Sumat nga Biblia) An pipira nga ngaran nga hinkit-an ha mga tipak tikang ha Samaria nangangahulogan nga “hi Baal an akon amay,” “hi Baal nagkakanta,” “hi Baal makusog,” “hi Baal nahinunumdom,” ngan iba pa nga sugad hito. Ha kada 11 nga ngaran nga nag-uupod han ngaran ni Jehova, may-ada 7 nga nag-uupod hin bahin han ngaran nga “Baal.”

Mga Tipak Tikang ha Arad

An Arad kadaan nga syudad nga nahimumutang ha mamara nga lugar nga tinatawag nga Negeb ha Sur han Jerusalem. An mga arkeologo nakaukab didto hin magkasurunod nga unom nga kuta han mga Israelita, tikang ha panahon han paghadi ni Salomon (1037-998 A.K.P.) tubtob han ginbungkag an Jerusalem han Babilonya han 607 A.K.P. Naukab didto an gidadamui nga koleksyon hin tipak tikang ha panahon han Biblia, ngan ha sobra 200 hito may nakasurat nga Hebreo, Aramaiko, ngan iba pa nga yinaknan.

An pipira nga tipak tikang ha Arad nagpaparig-on han impormasyon ha Biblia mahitungod han mga pamilya nga pagtitikangan han mga saserdote. Pananglitan, usa nga tipak an nag-uunabi han “mga anak nga lalaki ni Kore,” nga ginhisgotan ha Eksodo 6:24 ngan Numeros 26:11. An mga sinurat ha igbaw han Salmo 42, 44-49, 84, 85, 87, ngan 88 espisipiko nga nagpapahinungod hini nga mga salmo ha “mga anak ni Kore.” An iba pa nga pamilya nga pagtitikangan han mga saserdote nga gin-unabi ha mga tipak tikang ha Arad amo an pamilya nira Pasur ngan Meremot.—1 Kronikas 9:12; Esra 8:33.

Tagda an usa pa nga ehemplo. Ha naukab nga kagubaan hin kuta nga an petsa han pag-eksister tikang pa ha peryodo antes la bungkagon han Babilonya an Jerusalem, nabilngan han mga arkeologo an tipak nga para ha kumander han kuta. Sumala ha publikasyon nga The Context of Scripture, ha bahin, ito nasiring: “Ha akon ginoo nga Elyasib. Hinaot tagan ka ni Yahweh [Jehova] hin kamurayawan. . . . May kalabotan han imo sugo ha akon: waray angay kabarak-an yana: ha templo ni Yahweh hiya naukoy.” Damu nga eskolar an natoo nga an templo nga gin-unabi amo an templo ha Jerusalem nga orihinal nga gintukod ha panahon ni Salomon.

Mga Tipak Tikang ha Lakis

An kadaan nga nakukutaan nga syudad han Lakis nahimumutang ha 43 kilometro ha sur-weste han Jerusalem.  Durante han mga pag-ukab han 1930, nabilngan an usa ka grupo hin tipak, ngan diri maminos hin 12 an surat nga gintawag nga “importante hinduro . . . tungod han paghulagway hito han kahimtang ha politika ngan kasamok samtang nag-aandam an Juda para han diri mapugngan nga pag-atake ni Nabukodonosor [an Hadi han Babilonya].”

An mga surat para ha usa kag usa han uruubos nga opisyal ngan ni Yaos, nga bangin amo an kumander militar ha Lakis, an pinakaimportante nga mga surat. An mga pulong nga ginamit ha mga surat paropariho han gin-gamit ni propeta Jeremias nga nagkinabuhi hito nga panahon. Tagda kon paonan-o ginsusuportahan han duha hini nga mga surat an paghulagway han Biblia hiton makuri nga peryodo.

Ha Jeremias 34:7, ginhulagway han propeta an panahon “han nakikig-inaway an kasundalohan han hadi ha Babilonya patok ha Jerusalem, ngan patok han ngatanan nga bungto ha Juda nga nahibilin, patok ha Lakis ngan patok ha Aseka; kay ini la an nahibilin han mga bungto han Juda sugad nga mga bungto nga kinuta.” An awtor han usa han mga sinurat ha Lakis baga hin naghuhulagway hito mismo nga panhitabo. Hiya nagsurat: “Nagbibinantay kami han mga tigaman nga [kalayo] han Lakis . . . , tungod kay diri namon makita an kanan Asekah.” Damu nga eskolar an natuod nga nagpapasabot ini nga an Asekah, o Aseka, nasakop na han Babilonya ngan an Lakis an sunod nga mapupukan. An makapainteres nga detalye hini amo an pag-unabi han “mga tigaman nga kalayo.” An Jeremias 6:1 (Maopay nga Sumat nga Biblia) nag-uunabi liwat han paggamit han sugad nga paagi han komunikasyon.

Usa pa nga sinurat ha Lakis an gintotoohan nga nasuporta ha ginsisiring nira propeta Jeremias ngan Esekiel mahitungod han mga pangalimbasog han hadi han Juda ha pagpangaro hin suporta ha Ehipto ha pakig-away ha Babilonya. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Esekiel 17:15-17) An sinurat ha Lakis nasiring: “Yana kinarawat han imo surugoon an masunod nga impormasyon: Hi Heneral Konyahu nga anak ni Elnatan kinadto ha sur basi makasulod ha Ehipto.” Ha kabug-osan gin-iinterpretar ini han mga eskolar sugad nga pangalimbasog nga makakuha hin suporta militar tikang ha Ehipto.

Makikita liwat ha mga tipak tikang ha Lakis an pipira nga ngaran nga mababasa ha libro ni Jeremias. Ito amo an Neria, Jaasania, Gemaria, Elnatan, ngan Hosaya. (Jeremias 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Diri masisiguro kon ini nga mga ngaran nagrirepresentar han amo gud nga indibiduwal. Kondi, tungod kay hi Jeremias nagkikinabuhi hito nga peryodo, makatirigamnan gud an pagkapariho nga iya gin-unabi.

Ginkakaparihoan nga Bahin

Ginpaparig-on han mga koleksyon han mga tipak tikang ha Samaria, Arad, ngan Lakis an pipira nga detalye nga nakarekord ha Biblia. Nag-uupod ini han mga ngaran han pamilya, lugar, ngan impormasyon mahitungod han kahimtang ha relihiyon ngan politika hito nga panahon. Kondi, may-ada importante nga ginkakaparihoan inin tulo nga koleksyon.

An mga surat nga nabilngan ha mga koleksyon ha Arad ngan Lakis may-ada mga pulong sugad han “Hinaot tagan ka ni Jehova hin kamurayawan.” Ha pito han mensahe tikang ha Lakis, 11 ka beses nga gin-unabi an ngaran han Dios. Dugang pa, damu nga Hebreo nga ngaran ha tulo nga koleksyon an may-ada han ginpahalipot nga ngaran ni Jehova. Salit ginpaparig-on gud hini nga mga tipak nga an ngaran han Dios komon nga ginagamit han mga Israelita hito nga panahon.

[Retrato ha pahina 13]

Usa nga tipak tikang ha kagubaan han Arad para kan Elyasib

[Ginkuhaan han Retrato]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; ha pagtugot han Israel Antiquities Authority

[Retrato ha pahina 14]

Usa nga sinurat ha Lakis nga nagpapakita han ngaran han Dios

[Ginkuhaan han Retrato]

Ginretrato ha pagtugot han British Museum