An Kadaan nga “Cuneiform” Ngan an Biblia

KATAPOS samukon an yinaknan han katawohan ha Babel, nagtikang an iba-iba nga sistema han pagsurat. An mga nag-ukoy ha Mesopotamia, sugad han mga Sumeryahanon ngan Babilonyahanon, nakahimo hin paagi han pagsurat nga tinatawag nga cuneiform. Latin nga pulong an gintikangan hito nga nagpapasabot hin trianggulo nga marka han isururat nga gin-gamit ha pagmarka ha mahulos-hulos nga lapok.

An mga arkeologo nakaukab hin mga butang nga sinuratan hin kadaan nga estilo, nga nagsasaysay mahitungod han mga tawo ngan panhitabo nga gin-unabi ha Kasuratan. Ano an aton mahibabaroan mahitungod hinin kadaan nga sistema han pagsurat? Ngan ano nga pamatuod ha pagin masasarigan han Biblia an maibubulig hini nga mga sinurat?

Mga Rekord nga Natipigan

Natuod an mga eskolar nga ha tinikangan, an gin-gamit han mga tawo ha Mesopotamia ha pagsurat amo an mga simbolo o drowing nga nagrirepresentar hin pulong o ideya. Pananglitan, an orihinal nga simbolo para ha baka pariho han ulo hito. Han mas ginkinahanglan an pagtipig hin mga rekord, nagtikauswag an paagi han pagsurat. “An mga simbolo mahimo na yana magrepresentar diri la hin mga pulong kondi mga silaba liwat, nga damu hito an mahimo pagtampuhon basi magrepresentar ha mga silaba han usa nga pulong,” nagsasaysay an NIV Archaeological Study Bible. Ha paglabay han panahon, nagkaada mga 200 nga iba-iba nga simbolo salit ha kadaan nga paagi han pagsurat “naipapahayag gud an yinaknan, bisan pa han pagin komplikado han bokabularyo ngan gramatika hito.”

Ha panahon ni Abraham, han mga 2,000 A.K.P., an paagi han pagsurat nag-uswag na gud. Han sumunod nga 20 ka siglo, mga 15 nga yinaknan an nagkaada hin kalugaringon nga paagi han pagsurat. Sobra 99 porsyento han kadaan nga mga sinurat nga nabilngan an nakasurat ha mga papan. Ha naglabay nga 150 ka tuig, damu gud han sugad nga mga papan an nabilngan ha Ur, Uruk, Babilonya, Nimrud, Nippur, Asur, Ninibe, Mari, Ebla, Ugarit, ngan Amarna. An Archaeology Odyssey nasiring: “Ginbabanabana han mga eksperto nga aada ha butnga han usa ngan duha ka milyon nga papan han kadaan nga mga sinurat an naukab na, ngan 25,000 o sobra pa an nabibilngan kada tuig.”

An mga eskolar ha bug-os nga kalibotan nga nakakabasa han kadaan nga mga sinurat may-ada daku ngan makuri nga trabaho ha paghubad. Sumala ha pagbanabana, “mga 10 porsyento pa la han nabilngan nga kadaan nga mga sinurat an nabasa hin makausa la yana nga panahon.”

An kadiskobrehi han kadaan nga mga sinurat nga may-ada duha ngan tulo nga yinaknan nakabulig gud basi masabtan ito. Nahibaroan han mga eskolar nga ini nga mga sinurat pariho an mga impormasyon nga iba-iba an yinaknan nga nakasurat ngatanan ha kadaan nga estilo. Nasantop nira nga agsob utruhon an mga ngaran, titulo, katulinan han mga magmarando, ngan bisan an pagpahayag hin pagdayaw ha kalugaringon, salit nakabulig ini nga mahibaroan an kahulogan hito nga mga sinurat.

Ha dekada han 1850, nababasa na han mga eskolar an komon nga yinaknan han kadaan nga Butnga Sinirangan, Akkadiano, o Asirya-Babilonya, nga nakasurat ha kadaan nga estilo. An Encyclopædia Britannica nagsasaysay: “Han nahubad an Akkadiano, nasabtan na an sistema han pagsurat, ngan nagkaada na hin surubdan ha paghubad han iba pa nga kadaan nga yinaknan.” Ano an kalabotan hini nga mga sinurat ha Kasuratan?

 An Asoy nga Nahiuuyon ha Biblia

An Biblia nasiring nga an Jerusalem ginmandoan hin Kanaanhon nga mga hadi tubtob nga nasakop ito ni David han mga 1070 A.K.P. (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Pero nagruhaduha hini an iba nga mga eskolar. Kondi han 1887, usa nga parauma nga babaye an nakakita hin papan ha Amarna, Ehipto. Katapos ighubad an mga 380 nga simbolo nga nakasurat hito nga papan, nasabtan han mga eskolar nga pagsuratay ito han mga magmarando ha Ehipto (Amenhotep III ngan Akhenaton) ngan han mga ginhadian ha Kanaan. Unom nga surat an nagtikang kan ‘Abdi-Heba, an magmarando ha Jerusalem.

An Biblical Archaeology Review nasiring: “An matin-aw nga gin-uunabi han papan ha Amarna nga an Jerusalem usa nga bungto, diri estado, ngan an katungdanan ni ‘Abdi-Heba sugad nga . . . gobernador nga naukoy didto ngan may-ada 50 nga Ehiptohanon nga kasundalohan nga igindestino ha Jerusalem, nagpapasabot nga an Jerusalem gutiay la nga ginhadian nga nahimumutang ha bungturon nga bahin han rehiyon.” Ha urhi, ini nga barasahon nagsiring: “Makakasarig kita sumala hito nga mga surat ha Amarna, nga may-ada usa nga syudad nga bantogan hito nga panahon.”

Mga Ngaran ha mga Rekord han Asirya Ngan Babilonya

Iginsurat han mga Asiryahanon an ira kasaysayan ha mga papan, sugad man ha mga silindro, prisma, ngan monumento, ngan ha urhi ito liwat an ginhimo han mga Babilonyahanon. Salit han iginhubad han mga eskolar an Akkadiano nga kadaan nga mga sinurat, nakita nira nga gin-unabi liwat hito an mga tawo nga ginngaranan ha Biblia.

An libro nga The Bible in the British Museum nasiring: “Han 1870, han nagdiskurso hi Dr Samuel Birch ha bag-o la nga naorganisa nga Society of Biblical Archaeology, iya nabasa [ha kadaan nga mga sinurat an mga ngaran han] Hebreohanon nga mga hadi nga hira Omri, Ahab, Jehu, Asaria . . . , Menahem, Peka, Hosea, Hesekia ngan Manases, han Asiryahanon nga mga hadi nga hira Tiglat-Pileser . . . [III], Sargon, Senakerib, Esar-hadon ngan Asurbanipal, . . . ngan han mga Siryahanon nga hira Benhadad, Hasael ngan Resin.”

Igintanding han libro nga The Bible and Radiocarbon Dating an kasaysayan han Israel ngan han Juda ha Biblia, ha kadaan nga mga sinurat. Ano an resulta? “Ha kabug-osan, an mga ngaran ngan panahon nga durante hito nabuhi an 15 o 16 nga hadi ha Juda ngan Israel nga nakasurat ha mga rekord han iba nga nasud, kapariho gud han nakasurat ha [libro han Biblia nga] Mga Hadi. Ngatanan nga hadi nga gin-unabi ha mga rekord han iba nga nasud, gin-unabi liwat ha Mga Hadi.”

Han 1879, nabilngan an bantog nga Silindro ni Ciro nga may nakaukit nga kadaan nga mga sinurat nga nasiring nga katapos masakop ni Ciro an Babilonya han 539 A.K.P., iya ginpauli an mga bihag ha ira lugar uyon ha iya palisiya. An mga Judio usa han nagpahimulos hito. (Esra 1:1-4) Damu nga eskolar han ika-19 ka siglo an nagruhaduha han pagin tinuod hini nga sugo nga ginkotar ha Biblia. Kondi, an kadaan nga mga dokumento tikang ha panahon nga an Persia pa an pinakagamhanan, upod na an Silindro ni Ciro, nagpapamatuod gud nga husto an Biblia.

Han 1883, nabilngan ha Nippur, hirani ha Babilonya an usa nga burutangan han sobra 700 nga kadaan nga sinurat. Ha 2,500 nga ngaran nga gin-unabi, mga 70 hito an kanan Judio. Posible nga hira “may kontrata ha trabaho, mga ahente, testigo, parapanukot hin buhis, ngan mga opisyal han hadi,” siring han historyador nga hi Edwin Yamauchi. Importante gud an ebidensya nga an mga Judio nagpadayon ha sugad nga buruhaton hirani ha Babilonya hito nga panahon. Pinamamatud-an hito an tagna ha Biblia nga bisan kon an ‘nanhisalin’ han mga Israelita binalik ha Judea tikang ha pagkabihag ha Asirya ngan Babilonya, damu an waray umupod.—Isa. 10:21, 22.

Durante han siyahan nga milenyo A.K.P., ginagamit pa an kadaan nga estilo han pagsurat dungan han alpabeto. Kondi inabot an panahon nga binayaan na han mga Asiryahanon ngan Babilonyahanon an kadaan nga estilo han pagsurat ngan mga alpabeto na la an ira gin-gamit.

Ginatos ka yukot pa nga papan nga gintitipigan ha mga museum an kinahanglan pag-adman. Adton iginhubad na han mga eksperto nagpapamatuod gud han pagkamasasarigan han Biblia. Posible gud nga damu pa nga pamatuod an mahibabaroan ha mga sinurat nga waray pa mabasa.

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 21]

Retrato ha pagtugot han British Museum