Tel Arad—Hilom nga Testigo

Nawara nga syudad. Misteryoso nga templo. Lugar han damu nga kadaan nga sinurat. Baga hin puydi ini himoon nga basihan hin makakurulba nga sine. Ha pagkamatuod, ini ngatanan ngan damu pa an nakatago ha sulod hin mga siglo ha ilarom han disyerto ha Tel Arad ha Israel, tubtob nga naukab ito han mga arkeologo.

YANA, ginhuhunahuna han damu nga turista an Arad sugad nga ordinaryo la nga bungto han Israel. May-ada ito 27,000 nga umurukoy ngan nahimumutang ha kamingawan han Judea ha weste han Patay nga Dagat. Kondi, an kadaan nga syudad ha Israel han Arad nahimumutang mga walo ka kilometro ha weste. Dida hito maikmat nga nag-ukab an mga arkeologo ngan nakabiling hin damu nga kadaan nga istraktura ngan mga sinurat.

Ini nga mga sinurat nakit-an ha mga ostraca—mga tipak hin tibod nga gin-gamit nga sururatan. Ha naglabay nga panahon, komon an pagsurat ha sugad nga paagi. An lugar nga gin-ukaban han mga arkeologo ha Tel Arad ginsisiring nga an may pinakadamu nga koleksyon han ostraca nga nabilngan ha Israel. Kondi, ano an bili hini nga mga naukab?

An mga nadiskobrehan ha Tel Arad naghahatag hin impormasyon han hilawig nga peryodo han kasaysayan ha Biblia tikang ha panahon han mga Hukom han Israel tubtob han ginsakop han mga Babilonyahanon an Juda han 607 A.K.P. Salit nakakabulig ini ha pagpamatuod nga husto an Biblia. Naghahatag liwat ito hin impormasyon kon paonan-o gintagad han katawohan ha kadaan nga Israel an personal nga ngaran han Dios.

Arad Ngan an Biblia

Tinuod, gutiay la an iginsusumat han Biblia mahitungod ha Arad. Kondi ini nga syudad nga estratihiko an lokasyon makausa nagkontrol hin sentro nga aragian han mga negosyante. Tungod hito, diri urusahon nga ipinapakita han mga rekord ha kasaysayan ngan han nadiskobrehan han mga arkeologo nga inin kadaan nga lugar  pauroutro nga ginsakop, ginbungkag, ngan gintukod utro durante han maraot ngan maopay nga kasaysayan hito. An padayon nga pagtinukod utro nagresulta ha daku hinduro nga bungtod nga ginhimo nga syudad.

Siyahan nga nahisgotan han Biblia an Arad han nag-unabi ito han kataposan nga bahin han 40-ka-tuig nga paglakaton han mga Israelita ha kamingawan. Waray pag-iha han mamatay an bugto ni Moises nga hi Aaron, inagi an mga Israelita, an katawohan han Dios, hirani ha sur nga giutan han Tuna nga Iginsaad. An Kanaanhon nga hadi ha Arad matin-aw nga naghunahuna nga masayon gud la mapirde an mga Israelita. Salit ginsulong niya hira. Kondi, pinaagi han bulig ni Jehova, maisugon nga inato hira ngan nagkaada bug-os nga kadaogan, ngan ira ginbungkag an Arad bisan kon matin-aw nga may mga nakatalwas.—Numeros 21:1-3.

Madagmit nga gintukod utro han mga taga-Kanaan an ira syudad nga estratihiko an lokasyon. Paglabay hin pipira ka tuig, han inabot hi Josue hito nga lugar nga nananakop tikang ha norte ngan sistematiko nga nagpopoo han mga Kanaanhon tikang “ha bungturon nga tuna” ngan ha Negeb, usa han iya mga kaaway amo an “hadi ha Arad.” (Josue 10:40; 12:14) Ha urhi, an katulinan ni Hobab nga Kineohanon nga inupod ha mga Israelita han nagkampo hira ha kamingawan, inukoy hini nga lugar han Negeb.—Hukom 1:16.

Mga Nadiskobrehan han Arkeologo

May kalabotan ha urhi nga mga panhitabo nga nakarekord ha Biblia, an kagubaan ha Tel Arad naghahatag hin pipira nga makapainteres nga impormasyon. Pananglitan, nakaukab didto an mga arkeologo hin mga pader. An pipira hini bangin nag-eksister na ha panahon han pagmando ni Hadi Salomon nga kilala ha iya dagku nga proyekto han pagtukod hin syudad. (1 Hadi 9:15-19) Usa nga bahin hini an nagpapakita hin pagpoo pinaagi hin pagsunog nga ginbabanabana nga nahitabo ha tinikangan han ikanapulo ka siglo A.K.P. Baga hin nahitabo ini han pagpanakop ni Hadi Sisak han Ehipto, lima ka tuig pa la tikang han mamatay hi Salomon. Ha Karnak ha sur han Ehipto, usa nga pader an gin-ukitan ha pagpahinumdom hito nga pagpanakop ngan igin-api an Arad nga usa han damu nga syudad nga napirde.—2 Kronikas 12:1-4.

Makapainteres nga damu han mga 200 nga ostraca nga hinbilngan may-ada han Hebreo nga mga ngaran nga mababasa liwat ha Biblia sugad han Pasur, Meremot, ngan han kanan mga anak ni Kore. Ngan mas makapainteres pa gud an iba hini tungod kay nag-uupod ini han personal nga ngaran han Dios. Ini nga ngaran nga iginsurat hin upat nga letra ha Hebreo nga יהוה (YHWH)—agsob tawagon nga an Tetragrammaton—waray iba nga nagtatag-iya kondi an Makagarahum-ha-ngatanan nga Dios. Ha urhi, tungod han patootoo, damu an naghunahuna nga pagpasipara an pagluwas ngan pagsurat han ngaran han Dios. Kondi, an mga nadiskobrehan ha Tel Arad, pariho ha damu nga iba pa, nagpapamatuod nga ha panahon han Biblia ginagamit gud an ngaran han Dios ha adlaw-adlaw nga pagpangumusta ngan mag-opay nga paghandom. Pananglitan, ha usa nga tipak mababasa: “Ha akon ginoo nga Elyasib. Hinaot tagan ka ni Yahweh [Jehova] hin kamurayawan. . . . Ha templo ni Yahweh hiya naukoy.”

Kondi, kumusta man an misteryoso nga templo nga gin-unabi ha tinikangan? Usa nga istraktura ha Tel Arad nga nagin hinungdan han damu  nga espekulasyon amo an templo nga may-ada altar nga nag-eksister ha peryodo han mga Judio. Bisan kon mas gutiay ha templo ni Salomon ha Jerusalem, damu an ginkakaparihoan hito ha sagrado nga istraktura. Kay ano ngan kakan-o gintukod an templo ha Arad? Paonan-o ito gin-gamit? Diri masisiguro han mga arkeologo ngan historyador an mga baton hito.

Hi Jehova matin-aw nga nagsiring nga an templo ha Jerusalem amo la an sentro diin iya kinakarawat an pagsaurog han tinuig nga mga pyesta ngan paghalad. (Deuteronomio 12:5; 2 Kronikas 7:12) Salit, an templo ha Arad gintukod ngan gin-gamit ha pagtalapas han balaud han Dios, bangin durante han panahon nga an mga Israelita nagkaada iba nga altar ngan mga seremonya ngan binulag ha pagsingba kan Jehova ha husto nga paagi. (Esekiel 6:13) Kon tinuod ito, ini nga sentro han palso nga pagsingba posible nga ginbungkag durante han bug-os nga pagreporma ni Hesekia o Josia han ikawalo ngan ikapito ka siglo A.K.P.—2 Kronikas 31:1; 34:3-5, 33.

Matin-aw nga an gutiay nga bahin han kasaysayan han Arad nga naeksister pa yana naghahatag ha aton hin importante nga mga leksyon. Paglabay hin damu ka siglo, may mga nadiskobrehan nga nagpaparig-on han pagkahusto han Biblia, naghahatag hin ebidensya ha pagbangon ngan pagkapukan han maraot nga imitasyon han tinuod nga pagsingba, ngan naghahatag hin mga ehemplo han matinalahuron nga paggamit han ngaran ni Jehova ha adlaw-adlaw.

[Mapa/Retrato ha pahina 23]

(Para ha aktuwal nga format, kitaa an publikasyon)

JERUSALEM

Patay nga Dagat

Arad

Tel Arad

[Ginkuhaan han Retrato]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Retrato ha pahina 24]

Gin-ukitan nga pader ha Karnak ha Ehipto

[Ginkuhaan han Retrato]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Retrato ha pahina 25]

Ha bahin, ini nga sinurat mababasa: “Hinaot tagan ka ni Yahweh [Jehova] hin kamurayawan”

[Ginkuhaan han Retrato]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; ha pagtugot han Israel Antiquities Authority

[Retrato ha pahina 25]

Usa nga bahin han templo ha Tel Arad

[Retrato ha pahina 25]

An kuta han Tel Arad ha este nga bahin

[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 25]

Todd Bolen/Bible Places.com