1. Nalende kenem yu karkar enamen amin napanda?

 KUNUM PENDE nim yu karkar enal ne enen amin napam mo? King Depit yu karkar enal ne erim amin napaim kunum, yane ne Got ngo embe nim: “Yipe na bunuman si aki, nim yu karkar enal.” (Sng. 51:12) Depit, Johova kanka kanim, ba kunum pende ne yu nim karkar enda amin napam, kenem bol wal embe ding mal min wonom eri. Nalende wal embe min wonom? (1) Kenem kopajen Adam yu to kem mambnem sinjin. (2) Seten, Johova yu to kem pile, kunum kunum erkelde kenem pra yu to keramen ne enem. (2 Kor. 11:3) Ala (3) yipe mala yu to kenjip alamb puli meim bar kenem tuwal meimen, embe pile “mulngo mo bunuman kes, yipe yu to kem ye ngalem man kumbola kongan ende, yu to kesim.” (Efe. 2:2) Kenem kongan ombol ere, wal ende erkelde sin enamen panda wal mongse, tuironamen ne nanamen. Seten alambem man bol erkerambe, yu to keramen ne esmen mambnem tuironamen eri. Kenem kunum kunum ombol ere Johova yu karkar ere, ala gapman na kongrikeisen Kristena kongan ngom molse ngimba pu esim ga, yu ninam karkar enamen eri.

2. “Erkun er mol yu karkar endel” panimen e, nalne pilnimen? (Jems 3:17)

² Jems 3:17 gere. Got murmulom dongal Jems bu ngongo Baibel bom bar embe nim, bunuman kapaim alamb “erkun er molo yu nim karkar esim.” Yu e, mem nalmal paim buro pile. Johova kongan ngom molse ngimba pu esim ga, yu ninam kenem kapile karkar enamen. E weieri, ba alamb ende Johova lo paksim karkar enamen bar, to keiya ninam kenem enjep yu karkar nanamen.—Apo. 4:​18-20.

3. Nalende mol ngimba kele, kenem kantawol esim ga yu ninam karkar enamen, Johova bol wal kerma paim?

³ Kenem Johova yu karkar enamen onom panda, ba alamb yu karkar enamen bar kunum kunum onom napanda. Ba Johova  kunum kunum, kenem wusngam ka karkar enamen mal nengonom. (Sng. 19:7) Sin nganja paim alamb kongan ngondo kenem tawol esim, wal porpor er kaple wei enam kaple nanem. Embe paim ba, Danjen min epen meim ngal danjep manjep kongan ngonom, gapman kongan ga kongan ngonom, ala kongrikeisen Kristen tuwalto elda walem kongan ngonom eri. (Prov. 6:20; 1 Tes. 5:12; 1 Pita 2:​13, 14) Kenem enjep yu nim karkar esmen e, Johova yu karkar esmen. Pi mala alamb Johova kongan ngondo esim, yu ninam kenem nalmal karkar enamen mal omukro kanamen. E kunum pende ne, enjep yu ninam kenem pilsi karkar enamen amin napanda kunum pra.

4. Nalende ngal puli, danjep manjep yu karkar nasim?

⁴ Ngang ambel gal puli “danjep manjep yu to kesim” nalenem, yu to kesim ngal puli meim bol taprom. (2 Tim. 3:​1, 2) Nalmem pande ngal puli yu to kesim? Ngal pende pisim danjep manjep, enjep yu karkar enam mal ta kananim ne pisim. Ala danjep manjep enjep karkar nasim wal, ngaljep eiya nim, embe nim bar ngaljep yu to kesim. Ala ngal pende danjep manjep pilsinam yu nim, kombe mambnem ere ere enjip mal nim ne pisim. Yipe wal wose jel mal punom enjep nim yu kin pake naronda ne pisim, mo lo dongal paksim ne pisim eri. Nim ngang ambel gal ende mondal, kunum pende ne embe ding mal pilpile erin mo? Ga puli Johova lo paksim karkar enam amin napaim, ba Johova embe dom: “Enem danjep manjep yu karkar enam, e Got kapisem mal, ala e mambnem dulto.” (Efe. 6:1) Nawal nim pakerondo dom yu karkar endel?

5. Luk 2:​46-52 a, yu paim ngang ambel gal walem danjep manjep yu karkar enam mal, Jises nalmal ta kawei nim?

⁵ Nim yu pilsi karkar endel mal—Jises ta kawei nim, duwom er kanjel. (1 Pita 2:​21-24) Olom sin nganja napam, ba dam mam sin nganja pam. Embe pile, kunum pende ne dam mam tal olom ye namal kanpolnaro alla enjil, ba olom enjel kangjel kunum kunum ambil min kem. (Kis. 20:12) Jises kongar 12 mom kunum, wal ende min wom mal omukro kandpe. (Luk 2:​46-52 gere.) Kunum ende Jises dam mam bol Jerusalem make pam bar punjup, ba seyem wonjup kunum olom enjel bol nawom pilkane najil. Josep na Maria kongan ende pam e, ngaljel man porpor make pam bar punjup, seyem wonam kanpol tonambel enjel kongan pam. Josep na Maria bulto Jises Jerusalem mom kansijil kunum, nim alla ere kil ombun ngonon panijil! Ba, Jises elep yu embe nimbel e, kun napaim pananim, olom dam mam bol molmene kele yu pundom ka neyem kem. Josep na Maria, Jises enjel “yu mem nengom pilau nanijil.” Ba, Jises “anjngo enjel bol molmene kem.”

6-7. Nawal ngang ambel gal pakerondo, danjep manjep yu karkar enam?

⁶ Ngang ambel gal enem danjep manjep alla ende esim mo, yu ende nim yu mem pilpol narom kunum, enem enjep yu nim karkar enam amin napaim mo? Embe pam dal, nawal enem pakeronda? (1) Johova nalmal pisa mal buro pisel. Baibel embe dom, nim danem manem yu karkar endel, “Kerma mambnem embe mal kanka kanem.” (Kol. 3:20) Kunum pende ne nim danem manem yu nindel pilpol naronam mo, lo ende ombolombol paksam nim karkar endel kaple nanda, Johova pilkane enem. Ba nim enjel yu karkar enen bar, erkeli Johova kapisem.

⁷ (2) Nim danem manem nalne pisambel mal pile. Nim danem manem yu karkar enen erkeli, enjel kapisbel ala nim bol pilgi nimbel eri. (Prov. 23:​22-25) Ala ende, nim enjel bol tapa kawei tondol. Angjen ende kangem Aleksenda, kulu Beljum embe nim, “Na pulnombol kunum kunum, dana mana yu karkar erind kunum,” “kin taprojin mem woka pum, kawei pil  monjin.” b (3) Nim yipe yu karkar erind dal, bulto nim pakeronda mal pile. Paulo, kulu Brazil meim embe nim, “Na dana mana yu karkar enal mal duwom erkanj pakerongo, Johova yu karkar erind, ala mol ngimba kele kongan ere kenem kantawol esim ga yu karkar erind eri.” Got Yuwom mem pa erkelde danem manem yu karkar endel. Baibel embe dom: “Nim danem manem yu karkar erind dal, mala kawei kanan morol.”—Efe. 6:​2, 3.

8. Nalende ngang ambel gal puli, danjep manjep yu karkar enam kapisim?

⁸ Ngang ambel gal puli danjep manjep yu karkar enjip bar, pilkane enjip wal ka puli min wom. Lusa, kulu Brazil mem embe nim, yero na dana mana pon kerei ende nasindel panijil, nalerange embe nijil na pilpol tonal kaple narim. Olom embe nepim, na bol kongar ding mal meim ga pon kannom. Ba, bulto olom pilkane erim dam mam tal pon nasindel panijil bar, olom kantawol enjil pam. Olom embe nim, “Na dana mana yu karkar erind e, lo ombolombol mal pam na wal ende enal bar, kolnarungum. E, kar sitbelt mal pa na kolmem kantawol erim.” Ambajen ambel gal ende, kangem Elisabet Yunaitet Stet meim kunum pende ne dam mam yu karkar enda amin napam. Olom embe nim, “Na dana mana nalerange lo pende pakjil, mem kanpol narondo kunum, enjel yero lo pende pakjil na kantawol erim mal buro pilpile erind.” Monika, kulu Amenia meim embe nim, na dana mana yu karkar erind kunum wal pelpel erind wo kawei pum, ba enjel yu to kend kunum wal pel erind woka napum.

9. Ga puli lo karkar enam bar nal nepisim?

⁹ Alamb pende pisim, kenem gapman bol molmene keramen, ba lo kem meim pelpel karkar nanamen nepisim. Embe ne pisim erkelde, enjep “gapman” lo karkar nasim. (Rom 13:1) Lo puli meim, kun napaim karkar enamen kaple nanem ne pisim. Ende omukro kanamen gapman teks ngom bar. Kantri Irop tuwalto alamb bol wal min wom mal omukro kanjip ga, embe nijip, alamb puli pilgi nijip “nim teks ngondo kun napam dal, nangondo kaple eri panijip.” Kenem pilkane esmen kantri ele tuwalto, gapman teks ngonam pam mal pel nangojup.

10. Nalende lo pende paksam kanapisamen lo, pra karkar enamen?

¹⁰ Baibel taninde kenem pilkane esmen mala gapman meim, Seten kantawol ende alamb ombun ngom kanan wonapundo, enjep porninam padom. (Sng. 110:​5, 6; Ekl. 8:9; Luk 4:​5, 6) Ala Baibel yu ende dom, “alamb gapman yu to kesim, Got kongan ga yu pra to kesim eri padom.” Gapman yipe meim Johova kem molo wal kantawol esim, embe pile kenem enjep yu karkar enamen Johova kapisem. Embe pile, kenem enjep bol molmene kele yu ninam karkar  ere, “nawal ende alamb ngonamen kaple enda wal ngonamen” e, teks ngonamen. (Rom 13:​1-7) Ba, lo pende paksam kenem ombun ngonom kun napaim, ala ku puli kele karkar enamen kun paim ne pisamen. Kenem Johova yu karkar esmen, olom gapman yu karkar eiya dom, ba enjep Got lo to keiya ninam kunum, enjep yu karkar nanamen.—Apo. 5:29.

11-12. Luk 2:​1-6 dom, Josep na Maria nal lo ende pam karkar enjil, embe enjil bar nawal min wom? (Piksa meim pra kane.)

¹¹ Josep na Maria gapman lo pakim karkar enambel amin napam kunum, karkar enjil bar kenem nawal duwom esmen? (Luk 2:​1-6 gere.) Maria ngal mokum oll 9-poro pum kunum, wal ende min wo enjel gapman yu karkar enambel mo ma, er kanal ne erim. Augutus Rom Gapman kantawol erim kunum, alamb pelpel olom menro monjup se Betliem wonambe kangjep sinal panim. Josep na Maria se Betliem punambel 150 kilomita mal punambel pam, ala mekbem pende mom bar pu punambel pam. Wusngam kanan embe punambel e, Maria ombun ngonda pam. Embe pile, Maria na Josep ngal kumbola mom ombun sind pei nepil, bu puli kenjil. Ala enjel wusngam pupanamble Maria ngal kurndo, nal enambel nepinjil? Bulto Mesaia mora ye, Maria kumbola molngo pum. Embe pile, enjel gapman yu to kele gara morambel mo?

¹² Weieri, mem kapange enjel bunuman puli kenjil, ba gapman yu karkar enjil. Josep na Maria yu karkar enjil bar, Johova kapile enjel kantawol erim. Enjel buning puse Betliem punjil. Ala Maria ngal kawei kangil sim, e yu propet pam er mongom tom!—Mai. 5:2.

13. Kenem yu karkar enamen bar, pilgi angjen ambajen man bol nal enda?

¹³ Gapman yu karkar esmen kunum, kenem kenem pake simen ala ga pende pra pakeromon eri. Nalmal pakeromon? Wal ende, lo to kesim ga ombun sim ombun kenem nasimen. (Rom 13:4) Kenem dingding ne gapman yu dom karkar esmen, gapman kongan esim ga Johova Witnis ga alamb ka panim. Ende embe mal, kongar puli wopunom, kulu Naijeria  tuwalto pilgi ding angjen ambajen man, Kingdom Gar ende sem bar makero monjup, soldia walem alamb gapman bol opyem ere gapman teks nangojup alamb tonam ne kur wonjup. Ba soldia wonjup tawol erim ye, “Johova Witnis ga teks kunum kunum ngom, embe pile enem sikele sepya nim.” Kunum kunum kenem lo karkar esmen, Johova alambem man kangem ka sim—ala kunum ende kangem ka embe mal simen, angjen ambajen man poro pakeronda.—Mat. 5:16.

14. Nawal pilgi ding ambajen ende pakerongo, gapman kongan ga yu nijip karkar enda erkun ermom?

¹⁴ Kunum pende ne gapman kongan ga yu nim karkar enamen kanapismen. “Ambajen ende kangem Jonana Yunaitet Stet meim embe nim,” “kunum ende na yu karkar enal pisel wei pam, nalerim, na pemili aina pende gapman kongan erse ngimba molse pu kongan tawol enjip ga mambnem ka er nangojup.” Ba Jonana mambnem embe mal rim sikerel ne, wal embe pende erim. (1) Olom intaneta sosol midia pu, yu mom ger kane gapman kongan ga bol bunuman kes sise erim wakro sikem. (Prov. 20:3) (2) Olom yane Johova ngo na pakeroi, nim bol pilgi ne na mala gapman bol pilgi naninal panim. (Sng. 9:​9, 10) Ala (3) olom kenem buk na nusa mala gapman wal enam bar yu puli nane, tuwal napundol pane mom ger kanim. (Jon 17:16) Joana wal embe erind bar pakero kelde, yipe “kumbol amin sende kapile mei panim.”

15. Nalende kunum pende ne, Johova okanaiseisena yu wonom pilsi karkar enamen ne esmen amin napaim?

¹⁵ Johova kongrikeisena “mol ngimba kele kenem kantawol esim ga, yu ninam karkar eiya dom.” (Hib. 13:17) Embe dom ba, kenem Lida aijen Jises mongse sin nganja napam, kenem porpor na angjen man pende kenem kantawol enam pane kem meim ga, sin nganja paim. Embe pile, kunum pende ne kenem wal ende enamen kanapismen wal ende eiya ne ki sinam kunum, enjep yu karkar enamen amin napanda. Kunum ende enjol ende wo aposol Pita, tukong na wal pende Mosis Lo jengnimb meim pane, tonanono erim wal to gal nondol panim, Pita mapanim—kunum dingeri ma, kunum talende mapanim! (Apo. 10:​9-16) Nalerange mapanim? Yu kolnga mal pim olom karkar enda kanapim. Nalerim, olom yero wal embe mal tonanono erim. Sin nganja napam enjol wo yu nim Pita karkar enda pesil pam pamdal, sin nganja paim ga kenem kantawol ere, wal pende eiya ninam karkar enamen ne pisamen pesil wei panda!

16. Aposol Pol wal ende enda panijip kunum, olom embe enal mem kanapaim nepisa pim, ba olom nalerim? (Aposel 21:​23, 24, 26)

¹⁶ Aposol Pol kunum kunum “yu karkar enda bar erkun er mom,” kunum pende ne nijip yu mem kanpolnarom kunum pra. Juda Kristen walem aposol Pol wal ende enem pane yu ne tujup pinjip—yu ne tujup e, aposol Pol “apostet mambnem karkar ere Mosis” Lo bol molmene nakeram panijip. (Apo. 21:21) Kristen angjen man tuwa Jerusalem monjup Pol nengo, nim ye 4-poro si tempola pu, Mosis Lo to naken pane yu ne auninambe ga pilkane enam panijip. Ba, Pol pilkane erim Kristen ga Mosis Lo karkar er wonjup pornim. Olom alla ende narim, ba angjen man yu ninjip wamnam karkar erim, “tangdero olom ye 4-poro nesi, nijip yu karkar er pu alla ende narim pane au nijip.” (Aposel 21:​23, 24, 26 gere.) Pol nijip yu karkar erim erkelnge, kongrikeisen kumbol ding monjup.—Rom 14:​19, 21.

17. Pilgi ding ambajen Stepeni bol wal min wom bar, nim nawal duwom enen?

¹⁷ Ambajen Stepeni olom kantri aiyema pilgi ding angam man molse ngimba pu kongan enjip, yu ende nijip olom karkar enda kanapim. Olom adam bol yu-jel pam ga grup ende monjup  bar tuwal molo, kapile kongan er monjil. Ba, brens opis grup e, to porne, enjel ala seyem kongrikeisen aijela yu ding ga monjup bar puyala nijip. Ambajen Stepeni embe nim, “yu embe nijip bar na kawei napinj.” “Ba, kenjen yujena ga puli pende pakeronal ambsik pam na pilkane narind, ba nijip yu karkar erind.” “Bulto na pilkane erind angjen man yu nijip, bunuman ka karkar er nijip pam.” “Kin kongrikeisen kol monjin bar, ga puli pemili aijep man yuwei a tuwal namonjup, embe pile kil yu ne enjep dongal ngojil. Na yipe ambajen ende kongrikeisena to ori kele, pi mand siyem nijip bol yu duwom erind. Ala nanam Baibel yu duwom enal anj dunglom seim eri.” Olom yu pende embe nim, “Yipe na pilkane erind nijip yu ombol ere karkar erind bar kumbol yu napaim.”

18. Kenem yu karkar esmen bar nawal ka min wonom?

¹⁸ Kenem yu karkar enamen mal duwom ka enamen. Jises molmene kele “yu karkar enda mal duwom erim,” e olom “ombun kauwum kunum” duwom erim. (Hib. 5:8) Jises erim mal, kenem nomolpa esmen bar ombun pende min wonom kunum, yu karkar enamen mal duwom esmen. Ende embe mal, kes COVID-19 pulnombol tom kunum, kenem kongrikeisen Kingdom Gara pu makeroro enjin napunamen pane manijip, ala alamb garjep-kolpu Baibel yu neori kelkele enjin, manijip eri. Embe nijip kunum, nim yu karkar endel pesil pam mo? Pesil pamba, nim yu karkar erin bar nem pakerom, kongrikeisen pakerongo pilgi ding angnem ambanem man bol kumbol ding monjup bar, Johova kapim eri. Yipe kenem porpor ernombro molo, ombun kerma min wonda kunum yu ninam karkar enamen. Yu karkar enamen bar mongse, kenem kolmem kantawol enamen!—Jop 36:11.

19. Nalende kenem yu karkar enamen wal kerma paim?

¹⁹ Yu duwom esmen bar omukro kanjin, yu karkar enjip bar wal ka puli min wom. Ba kenem Johova yu karkar kawei enamen nepismen nalenem, olom kanka kanmen, ala olom kenem bol kapisa ne pismen eri. (1 Jon 5:3) Johova kenem bol wal ka puli erim bar, kenem wal ende erngo yem keramen kaple nanem. (Sng. 116:12) Ba kenem Johova yuwom karkar ere, ala kongan ngom mol ngimba kele esim ga yujop karkar enamen eri. Kenem yu karkar esmen bar, bunuman ka tanimen. Bunuman kapaim alamb er kerambe Johova kawei pisem.—Prov. 27:11.