ʼI te taʼu 2012, neʼe maʼu e te kau alekeolosia he ʼu eveʼi ipu kele ʼe kua popo talu mai taʼu ʼe 3 000. Neʼe natou fiafia ʼosi. Kotea tona tupuʼaga? Koteʼuhi ko te ʼu meʼa ʼae neʼe tohi ai.

ʼI tanatou ʼosi fakapikipiki te ʼu eveʼi ipu kele fuli ʼaia, neʼe feala hanatou lau te ʼu mataʼi tohi ʼi te lea ʼa te kau Kanaane ʼae neʼe tuʼu ʼi te ipu kele. Neʼe ui fenei ai: “Esepaale Pene Peta,” ko tona fakaʼuhiga “Esepaale foha ʼo Peta.” ʼE ko te hoki maʼu ʼae e te kau alekeolosia ia he higoa feia ʼi he meʼa gaue ʼo te temi muʼa.

ʼE talanoa ʼi te Tohi-Tapu ki he tahi ʼe higoa ko Esepaale. Neʼe ko te foha ʼo te Hau ko Saulo. (1 Koloniko 8:33, MN; 9:39, MN) Ko te tagata faiako ko Yosef Garfinkel, ʼae neʼe kau ia natou neʼe natou maʼu te ipu kele, neʼe ina ui fenei: “ ʼE maʼuhiga ke tou tokagaʼi te tuʼu ʼo te higoa Esepaale ʼi te Tohi-Tapu. Pea ʼe toe tuʼu foki ʼi te temi nei ʼi te ʼu pepa ʼa te kau alekeolosia. ʼE tuʼu ʼi te temi pe ʼae neʼe Hau ai ia Tavite.” ʼE ha ʼi te aluʼaga ʼaia, neʼe fakamoʼoni te kau alekeolosia ki te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu.

ʼI te Tohi-Tapu, ko Esepaale, te foha ʼo Saulo, ʼe toe higoa foki ko Iseposete. (2 Samuele 2:10) He koʼe neʼe fetogi ia “paale” ʼaki ia “posete”? ʼE fakamahino e te kau tagata poto ko ia ʼae neʼe ina tohi ia Lua Samuele, ʼe lagi neʼe mole ina fia fakaʼaogaʼi te higoa ko Esepaale. Kotea tona tupuʼaga? Koteʼuhi neʼe feala pe ke ina fakamanatuʼi ki te kau Iselaele ia Paale, te ʼatua ʼo te afā ʼae neʼe atolasio ki ai te kau Kanaane. Kaʼe, ʼe tou toe maʼu pe te higoa Esepaale ʼi te Tohi-Tapu ʼi te tohi ʼo ʼUluaki Koloniko.