1. ʼE tou iloʼi feafeaʼi he tahi ʼe tuha mo te falala?

 KO HE tahi ʼe tuha mo te falala ʼe faiga ke ina fakahoko ʼana fakapapau pea mo fakaha ia te moʼoni. (Pes. 15:4) ʼE iloʼi e te hahaʼi ʼe feala tanatou falala ki ai. Pea ʼe tou loto ke logoʼi e ʼotatou tehina mo tuagaʼane te faʼahi ʼaia ʼo ʼuhiga mo tatou. Kotea ʼae ʼe tokoni mai ke natou falala mai ai kia tatou?

2. ʼE feafeaʼi hatatou fakaha ʼe tou tuha mo te falala?

² ʼE mole feala ke tou fakakinauʼi te hahaʼi ke natou falala mai kia tatou. ʼE tonu ke tou fakaha ki ʼihi ʼaki te ʼu meʼa ʼae ʼe tou fai, ʼe feala ke natou falala mai kia tatou. ʼE hage pe ia te falala ko te falā, ʼe faigataʼa tona maʼu kae ʼe faigafua ia tona pulihi. ʼE mahino papau ia, kua tou falala kia Sehova. ʼE tou falala tuʼumaʼu anai kia te ia he “ko meʼa fuli ʼae ʼe ina fai ʼe tuha ia mo te falala.” (Pes. 33:4) Pea ʼe ina loto ke tou faʼifaʼitakiʼi ia ia. (Efe. 5:1) ʼI te alatike ʼaeni, ʼe tou vakaʼi anai te faʼifaʼitaki ʼo he ʼu kaugana ʼa Sehova neʼe natou tuha mo te falala pea neʼe natou faʼifaʼitakiʼi tanatou Tamai ʼe ʼi selo. ʼE tou toe vakaʼi anai he ʼu kalitate ʼe nima ʼe tokoni mai anai ke tou tuha mo te falala.

3-4. Neʼe fakaha feafeaʼi e te polofeta ko Taniela neʼe tuha mo te falala? Pea kotea te ʼu fehuʼi ʼe feala ke tou fai?

³ Neʼe tuku mai e te polofeta ko Taniela he faʼifaʼitaki lelei he neʼe tuha mo te falala. Logo la tona ʼave popula e te kau Papiloni, kae neʼe iloʼi vave atu aipe ia ia ko he tagata ʼe tuha mo te falala. Neʼe toe ʼaʼasili age te falala ʼa te hahaʼi kia ia ʼi tana fakamahino ʼaki te tokoni ʼa Sehova ia te ʼu moemisi ʼa te  Hau Papiloni ko Nepukanesa. ʼI te tahi ʼaho, neʼe tonu ke ina fakaha age ki ai neʼe mole leleiʼia e Sehova tana aga. Kae neʼe mole ko he ʼu palalau feia ʼae neʼe fia logo ki ai te hau. Neʼe tonu ia ke lototoʼa he ʼe ko Nepukanesa neʼe agamalohi. (Tan. 2:12; 4:20-22, 25) Hili ki ai ni taʼu, neʼe toe fakaha e Taniela ʼe tuha mo te falala ʼi tana fakamahino leleiʼi he logo neʼe faigataʼa tona fakamahino. Neʼe ha te logo ʼaia ʼi te kaupa ʼo te fale hau ʼi Papiloni. (Tan. 5:5, 25-29) Ki muli age, neʼe toe tokagaʼi leva e Taliusi, te tagata Metia pea mo ʼana hahaʼi maʼu tuʼulaga ia te ‘fakaofoofo ʼo te ʼatamai’ ʼa Taniela. Neʼe natou iloʼi ‘neʼe tuha ia Taniela mo te falala pea neʼe mole natou maʼu ia ia he hala peʼe ko he agakaka.’ (Tan. 6:3, 4) Maʼia mo te kau takitaki pagani neʼe natou iloʼi ʼe tuha mo te falala ia te kaugana ʼaia ʼa Sehova.

⁴ Ka tou fakakaukauʼi ia te faʼifaʼitaki ʼo Taniela, ʼe lelei ke tou fai ia te ʼu fehuʼi ʼaeni: ‘ ʼE iloʼi feafeaʼi ia kita moka kita fakatahi mo natou ʼae ʼe mole tauhi kia Sehova? ʼE iloʼi koa au ko he tahi ʼe ina fakahoko ʼona maʼua pea mo tuha mo te falala?’ He koʼe ʼe tonu ke tou tali ki te ʼu fehuʼi ʼaia? He ʼe tou fakavikiviki ai ia Sehova moka ʼe tou tuha mo te falala.

5. He koʼe ʼe ui neʼe iloʼi ia Hanania ʼe ko he tahi ʼe tuha mo te falala?

⁵ ʼI te taʼu 455 I.M.T.S., hili te toe laga ʼo te ʼu kaupa ʼo Selusalemi, neʼe kumi e te Kovana ko Neemia he ʼu tagata ʼe tuha mo te falala pea ʼe tokakaga anai ki te kolo. Neʼe filifili ai e Neemia ia Hanania te pule ʼo te Kolo. ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu ko Hanania “neʼe ko he tagata neʼe tuha mo te falala pea neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua moʼoni, ʼo  laka age ʼi te tokolahi.” (Nee. 7:2) Neʼe ʼofa pea mo manavasiʼi ia Hanania kia Sehova. Koia ʼae neʼe ina toʼo fakamalotoloto ai ia te ʼu gaue fuli ʼae neʼe tuku age. ʼE toe tokoni mai anai ia te ʼu kalitate ʼaia ke tou tuha mo te falala ʼi tatatou tauhi ʼae ki te ʼAtua.

6. Neʼe fakaha feafeaʼi e Tisike neʼe ko he kaumeʼa ʼe falala ki ai te apositolo ko Paulo?

⁶ Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki ʼo Tisike te tehina gaue ʼae neʼe falala ki ai e te apositolo ko Paulo. ʼI te temi ʼae neʼe pilisoniʼi ai ia Paulo neʼe falala kia Tisike pea neʼe ina ui ko he tagata “faifekau agatonu.” (Efe. 6:21, 22) Neʼe mole falala pe ia Paulo ki ai ʼuhi ko tana ʼave ia te ʼu tohi ki te ʼu tehina ʼo Efeso pea mo Kolose, kae neʼe toe falala ki ai ʼe ina fakalotomalohiʼi pea mo fakalotofimalieʼi natou. Koia ʼe tokoni mai te faʼifaʼitaki ʼo Tisike ke tou manatuʼi te ʼu tagata agatonu mo tuha mo te falala, ʼae ʼe tokaga lelei kia tatou ʼi te faʼahi fakalaumalie.​—Kol. 4:7-9.

7. Kotea ʼae ʼe kotou ako mai te kau tagata ʼafeā pea mo te kau tagata faifekau fakaminisitelio?

⁷ Ia ʼaho nei, ʼe tou lotofakafetaʼi lahi ki tatatou kau tagata ʼafeā pea mo te kau tagata faifekau fakaminisitelio he ʼe natou tuha mo te falala. ʼE natou hage ko Taniela, mo Hanania pea mo Tisike, ʼe natou fakahoko fakamalotoloto ʼonatou maʼua. Ohage la, ka tou kau ki te fono ʼo te vahaʼa ʼe tou iloʼi kua teuteuʼi ia te ʼu koga fuli ʼo te fono. Pea ʼe fiafia te kau tagata ʼafeā moka teuteuʼi pea mo fakahoko e te ʼu tehina mo tuagaʼane hanatou kiʼi gaue ki te fono. Pea tahi, ka tou fakaafe ʼatatou ako ki te fono ʼae ʼi te fakaʼosi vahaʼa, ʼe tou iloʼi papau ʼe ʼi ai anai he tahi ka ina fai te akonaki ki te kaugamalie. Pea ʼe tou toe falala ʼe tou maʼu anai te ʼu tohi ʼae ʼe ʼaoga ki te faifakamafola. ʼE tokaga lelei ia te ʼu tehina agatonu ʼaia kia tatou pea ʼe tou lotofakafetaʼi lahi kia Sehova ʼo ʼuhiga mo natou ʼaia. Kae tou talanoa leva ki ʼihi aluʼaga ʼe tonu ke tou fakaha ai ʼe tou tuha mo te falala.

8. Ka tou lau ia Taʼaga Lea 11:13, kotea ʼae ʼe tonu ke tou tokakaga ki ai moka ʼe tou fia tokoni ki ʼihi?

⁸ ʼE tou ʼoʼofa ʼi ʼotatou tehina mo tuagaʼane pea ʼe tou tokagaʼi ia natou. Kae ʼe tonu ke tou maʼu ia te fakasiosio poto pea ʼaua naʼa tou ulufia ʼonatou maʼuli. Neʼe ʼi ai ʼihi ʼo te kokelekasio ʼi te ʼuluaki sekulo neʼe natou “faifatufatu mo fia iloʼi meʼa fuli, ʼo natou palalau ki he ʼu faʼahi ʼe mole tonu ke natou palalau ki ai.” (1 Tim. 5:13) ʼE mahino ia, ʼe mole tou fia hage ko natou ʼaia. Kae ʼe feala ki he tahi ke palalau mai ki te ʼu meʼa ʼae ʼe hoko ʼi tona maʼuli pea ʼe ina kole mai ke ʼaua naʼa tou palalau ki ʼihi ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Kotou fakakaukauʼi age muʼa,ʼe fakaha atu e he tahi ʼana manatu mo te ʼu meʼa ʼae ʼi tona loto pea ʼe mole ina loto ke ke fakamatala ki he tahi. Ohage la, ʼe feala pe ki he tuagaʼane ke ina fakaha atu ʼe tau mo hona mahaki peʼe ko he tahi atu fihifihia pea ʼe ina kole atu ke ke nofo pe mo ia. Koia, ʼe tonu ke kotou fai ia te meʼa ʼae ʼe ina kole atu. * (Lau ia Taʼaga Lea 11:13.) Tou vakaʼi leva he tahi ʼu aluʼaga ʼe maʼuhiga ai ke mole tou palalau ki he ʼu meʼa ʼe mole tonu ke iloʼi.

9. ʼE lava fakaha feafeaʼi e natou ʼo te famili ʼe natou tuha mo te falala?

⁹ ʼI te famili. ʼE tonu kia natou fuli ʼo te famili ke mole natou palalau ki he ʼu meʼa fakaloto fale ʼe mole tonu ke iloʼi. Ohage la, ʼe feala ke tokagaʼi e te tagata ʼohoana he aga ʼo tona ʼohoana ʼe fakakata. ʼE palalau anai  koa ki ʼihi ke feala ai hana ufiufi? Kailoa ia. ʼE ʼofa ʼi tona ʼohoana pea ʼe mole ina fia fai he meʼa ke mamahi ai. (Efe. 5:33) ʼE toe loto e te kau tupulaga ke fakaʼapaʼapaʼi natou. ʼE tonu ke mahino ki ai ia te ʼu matuʼā pea ke ʼaua naʼa natou fakalainoaʼi ʼanatou fanau ʼo natou fakaha ki ʼihi ʼanatou lakahala. (Kol. 3:21) ʼE tonu ki te ʼu fanau ke mole natou hoko palalau ki ʼihi ʼo ʼuhiga mo ni meʼa ʼe fakatupu ufiufi ai ki ʼihi ʼo te famili. (Tet. 5:16) Koia ka tahi faiga ia natou fuli ʼo te famili ke mole natou palalau ki he ʼu meʼa fakaloto fale ʼe mole tonu ke iloʼi pea ʼe malohi anai ʼanatou felogoi fakafamili.

10. Ka tou lau ia Taʼaga Lea 17:17, ʼe feafeaʼi hakita liliu ko he kaumeʼa moʼoni?

¹⁰ ʼI ʼatatou fakakaumeʼa. ʼI ʼihi temi, tokolahi ia tatou ʼe tou fia fakaha ki hotatou kaumeʼa lelei te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logoʼi. Kae ʼe faigataʼa ʼi ʼihi temi. ʼE lagi ʼe mole tou mahani ʼi te fakaha ki he tahi ʼatatou manatu mo te ʼu meʼa ʼae ʼi ʼotatou loto. Pea ʼe tou lotomamahi anai mo kapau ʼe tou iloʼi age ki ʼamuli neʼe fakamatala e totatou kaumeʼa ia te ʼu meʼa ʼae neʼe tou ui age. Kae ʼe tou fiafia ʼi hatatou maʼu hotatou kaumeʼa ʼe feala ke tou fakaha ki ai te ʼu meʼa ʼae ʼe ʼi ʼotatou loto, pea ʼe ina iloʼi ʼe mole tonu ke palalau ki ʼihi. ʼE ko “he kaumeʼa moʼoni” ia.​—Lau ia Taʼaga Lea 17:17.

11. (1) ʼE fakaha feafeaʼi e te kau tagata ʼafeā mo ʼonatou ʼohoana, ʼe natou tuha mo te falala? (2) Kotea ʼe tou ako mai he tagata ʼafeā neʼe tokaga ki he fihifihia ʼo te kokelekasio pea ki ʼamuli ʼe fakatahi leva mo tona kiʼi famili? (Vakaʼi te pāki.)

¹¹ ʼI te kokelekasio. Ko te kau tagata ʼafeā ʼae ʼe mole natou fakaha he ʼu meʼa ʼe mole tonu ke iloʼi ʼe “ko he nonoʼaga ʼi te matagi, ko he holaʼaga” maʼa ʼonatou tehina. (Esa. 32:2) ʼE tou iloʼi ʼe feala ke tou palalau faʼifaʼitaliha kia natou ʼaia, he ʼe tou falala ʼe mole natou palalau anai ki ʼihi te ʼu meʼa ʼae ʼe tou ui age. ʼE mole tou uga anai ia natou ke natou fakaha mai ia te ʼu meʼa ʼae ʼe mole tonu ke iloʼi. Pea tahi, ʼe tou fakamalo ki te ʼu ʼohoana ʼo te kau tagata ʼafeā he ʼe mole natou faiga ke fakaha age e ʼonatou ʼohoana ia te ʼu aluʼaga ʼae ʼe mole tonu ke iloʼi ʼo ʼuhiga mo ʼihi. Pea ka mole fakaha e he  tagata ʼafeā ki tona ʼohoana he ʼu meʼa ʼe mole tonu ke iloʼi, ʼe ko hona ʼaia puipui. Neʼe ui fenei e te ʼohoana ʼo he tagata ʼafeā: “Ka alu toku ʼohoana ʼo ʼaʼahi peʼe tokoni ki he tahi ʼi te faʼahi fakalaumalie, ʼe mole ina ui mai pe ko ai ʼae ʼe alu ki ai pea mo fakaha mai he meʼa ʼo ʼuhiga mo ia ʼaia. Koia, ʼe au fiafia ʼi tana nofo pe mo te ʼu aluʼaga ʼaia he ʼe mole au tuʼania ai ʼo ʼuhiga mo ni fihifihia ʼe mole au maʼu hona puleʼaki ki ai. ʼE au lava palalau faʼifaʼitaliha ai mo natou fuli ʼo te kokelekasio. Pea ʼe au falala ka au fakaha ki toku ʼohoana ia te ʼu meʼa ʼae ʼe au logoʼi ʼi toku loto peʼe ko ʼoku fihifihia pea ʼe toe nofo pe anai mo ia.” ʼE mahino ia, ʼe tou loto fuli ke tou tuha mo te falala. Kotea te ʼu kalitate ʼe tokoni mai anai ki te faʼahi ʼaia? Tou vakaʼi kalitate ʼe nima.

12. He koʼe ʼe feala ke tou ui ko te ʼofa ʼe ko he kalitate maʼuhiga ʼe tokoni mai ke tou tuha mo te falala? Kotou tuku mai he faʼifaʼitaki.

¹² Ko te ʼofa ʼe ko te fakatafitoʼaga ʼaia ʼo te fefalalaʼaki. Neʼe ui e Sesu ko te ʼu fakatotonu ʼae ʼe lua pea mo lahi age ʼe ko te ʼofa kia Sehova pea mo te ʼofa ki tona tatau. (Mat. 22:37-39) ʼE tou ʼoʼofa ia Sehova, koia ʼe tou fia faʼifaʼitakiʼi ai ia ia ʼae ʼe tuha tuʼumaʼu mo te falala. Ohage la, ka tou ʼoʼofa ʼi ʼotatou tehina mo tuagaʼane pea ʼe mole tou palalau ki ʼihi ʼo ʼuhiga mo ʼonatou aluʼaga takitokotahi. ʼE mole tou fia palalau anai ki he meʼa ke natou mamahi ai peʼe ufiufi ai.​—Soa. 15:12.

13. ʼE tokoni feafeaʼi mai te agavaivai ke tou tuha mo te falala?

¹³ ʼE tokoni mai anai ia te agavaivai ke tou tuha mo te falala. Ka agavaivai he tehina ʼe mole faiga ia ke tokagaʼi ia ia e niʼihi ʼo ina ʼuluaki fakaha he aluʼaga. (Flp. 2:3) ʼE mole faiga ia ke manatu ʼihi ʼe ina iloʼi he ʼu meʼa maʼuhiga ʼe mole tonu ke palalau ki ai. Pea tahi, ʼe toe tokoni mai anai te agavaivai ke ʼaua naʼa tou fakamafola he ʼu logo ʼo ʼuhiga mo ni manatu ʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu peʼe ʼi ʼatatou tohi.

14. ʼE tokoni feafeaʼi mai ia te fakasiosio tonu ke tou tuha mo te falala?

¹⁴ ʼE tokoni anai ia te fakasiosio tonu ki he tehina ke ina iloʼi te “temi ke fakalogologo ai mo he temi ke palalau ai.” (Ekl. 3:7) Koʼeni he ʼu palalau ʼe fai mahani ʼi ʼihi fenua, “ko te palalau ʼe ko te paʼaga pea ko te fakalogologo ʼe ko te aulo.” Ko tona fakaʼuhiga ʼihi temi ʼe lelei age takita fakalogologo ʼi takita palalau. Koia ʼae ʼe ui fenei ai ia Taʼaga Lea 11:12: “ ʼE nofo fakalogologo te tagata ʼae ʼe fakasiosio tonu.” Tou toʼo he faʼifaʼitaki. ʼE tau kole ki he tagata ʼafeā faiva ke tokoni ki ʼihi kokelekasio ki te fakatokatoka ʼo ʼonatou fihifihia. ʼE ui fenei e he tahi tagata ʼafeā ʼo ʼuhiga mo ia: “ ʼE tokaga tuʼumaʼu ke mole ina fakaha he ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo ʼihi kokelekasio.” Neʼe maʼu e te tagata ʼafeā ʼaia ia te fakasiosio tonu koia ʼae neʼe fakaʼapaʼapaʼi ai ia ia e ʼihi tagata ʼafeā ʼo tana kokelekasio. ʼE natou falala ʼe mole palalau anai ki he ʼu aluʼaga ʼe tokaga ki ai tanatou kolesi ʼo te kau tagata ʼafeā.

15. He koʼe ʼe tou ui ʼe maʼuhiga ke tou palalau fakahagatonu mo kapau ʼe tou loto ke falala mai ʼihi?

¹⁵ Ka tou aga fakahagatonu ʼe toe tokoni mai ke falala mai ʼihi. ʼE tou falala ki he tahi ʼe aga fakahagatonu koteʼuhi ʼe tou iloʼi ʼe ina tala tuʼumaʼu anai te moʼoni. (Efe. 4:25; Hep. 13:18) Ohage la, ʼe kotou fia hikihiki takotou faʼahiga faiakonaki. Koia ʼe kotou kole anai ki he tahi ke ina fakalogo takotou akonaki pea mo foaki atu he ʼu tokoni ʼaoga ki takotou faʼahiga fai. Ko ai anai ʼe kotou falala ki ai ʼe ina foaki atu he ʼu tokoni fakahagatonu? Ko he tahi koa ʼe ina ui atu te meʼa ʼae ʼe ke fia logo ki ai peʼe ko he tahi ʼe  ina ui atu te moʼoni ʼaki he agalelei? ʼE tou iloʼi pe tona tali. ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “ ʼE lelei age te fakatonutonuʼi fakahagatonu ʼi te mole fakaha ʼo tokita ʼofa. ʼE fakatupu mamahi te fakatonutonu ʼa he kaumeʼa kae ʼe agatonu ia.” (Taag. 27:5, 6) Logo la ʼe faigataʼa tatatou logo ki ai ʼi te kamata, kae ʼe fua lelei tuʼumaʼu anai kia tatou te ʼu tokoni ʼae ʼe foaki fakahagatonu mai e hotatou kaumeʼa.

16. ʼE fakaha feafeaʼi ia Taʼaga Lea 10:19 ia te maʼuhiga ʼae ʼo te lotololomi?

¹⁶ ʼE maʼuhiga ʼaupito ia te lotololomi mo kapau ʼe tou loto ke falala mai ʼihi. ʼE tokoni mai ia te kalitate ʼaia ke tou nofo fakalogologo moka tou fia fakaha he meʼa neʼe ui mai kae mole tonu ke iloʼi. (Lau ia Taʼaga Lea 10:19.) ʼE feala ke faigataʼa hatatou lotololomi moka tou fakaʼaogaʼi ia te ʼu fakatahiʼaga ʼi te neti. Kapau ʼe mole tou nofo tokaga pea ʼe feala pe ke tou fakaha he ʼu manatu ʼe mole tonu ke iloʼi ʼo sisio ki ai te tokolahi. Ka tou ʼosi fakaha te ʼu manatu ʼaia pea ʼe mole kei tou lava puleʼi ia tona faʼahiga fakaʼaogaʼi ʼae e ʼihi peʼe ko te ʼu nunuʼa ʼae ka hoko anai. ʼE toe tokoni mai ia te lotololomi ke tou nofo fakalogologo moka fakaneke tatou e ʼotatou fili ʼe tou fakaha he ʼu meʼa ʼe feala ke fakatupu tuʼutamaki ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane. ʼE feala ke hoko te fahaʼi ʼaia moka fakafehuʼi tatou e te kau polisi ʼi he fenua ʼe tapuʼi ai tatatou gaue. ʼI te taʼi ʼu aluʼaga ʼaia pea mo ʼihi atu, ʼe tonu ke tou mulimuli ki te pelesepeto ʼaeni ke tou ‘mapunuʼi totatou gutu.’ (Pes. 39:1) Tatau aipe pe ʼe tou faipalalau mo totatou famili peʼe mo ʼotatou kaumeʼa peʼe mo ʼotatou tehina mo tuagaʼane peʼe ko ʼihi atu, kae ʼe tonu ke tou tuha mo te falala. Koia ʼe maʼuhiga ai ke tou lotololomi.

17. ʼE tou lava tokoni feafeaʼi ke maʼu te fefalalaʼaki ʼi te kokelekasio?

¹⁷ ʼE tou lotofakafetaʼi lahi kia Sehova ʼi tana taki mai tatou ke tou kau ki he foʼi famili fale tau tehina ʼe feʼofaʼofani pea mo tuha mo te falala. ʼE ko totatou maʼua fuli ke tou faiga ke falala mai ʼotatou tehina mo tuagaʼane. Ka tou faiga malohi fuli ke tou fakaha te ʼofa, mo te agavaivai, mo te fakasiosio tonu, mo aga fakahagatonu pea mo te lotololomi, pea ʼe tou tokoni ki te fefalalaʼaki ʼi te kokelekasio. Koia, tou faiga tuʼumaʼu ke falala mai ʼotatou tehina mo tuagaʼane. Tou faʼifaʼitakiʼi ia totatou ʼAtua ko Sehova pea mo fakaha tuʼumaʼu ʼe tou tuha mo te falala.