ALATIKE AKO 48
Ke Ke Fakapotopoto Moka ʼAhiʼahiʼi Tau Agatonu
“Kotou fakapotopoto pea mo nonofo tokakaga!”—1 PET. 5:8.
KATIKO 123 Tou Agatonu Ki Te ʼu Tuʼutuʼuni Fakaʼatua
TE ʼU MANATU FAKANOUNOU a
1. Kotea te fakaʼuhiga ʼo te fakapotopoto? (1 Petelo 5:8)
KA HOKO mai ni fihifihia ʼe feala ke ʼahiʼahiʼi tatatou nofo agatonu kia Sehova mo tana kautahi. ʼE tou lava tauʼi feafeaʼi te ʼu fihifihia ʼaia? ʼE tonu ke tou fakapotopoto pea mo nofo ʼalaʼala, ʼo tou malohi ʼi te tui. (Lau ia 1 Petelo 5:8.) Ka tou fakapotopoto ʼe mole tou iita, kae ʼe tou fakakaukau lelei ki he aluʼaga neʼe hoko, pea mo maʼu te faʼahiga sio ʼa Sehova. ʼE tokoni mai anai ke tou taupau ni manatu ʼe lelei.
2. Kotea ka tou vakaʼi ʼi te alatike ʼaeni?
2 ʼI te alatike ʼae kua ʼosi, neʼe tou vakaʼi te ʼu fihifihia ʼe tolu ʼe tou tau mo ia mai tuʼa atu ʼo te kokelekasio. ʼI te alatike leva ʼaeni ʼe tou vakaʼi ni fihifihia ʼe tolu ʼe feala ke hoko ʼi te loto kokelekasio. ʼE feala ke ʼahiʼahiʼi ai tatatou agatonu kia Sehova. Ko te ʼu fihifihia ʼaeni ʼe tolu: (1) moka tou manatu neʼe agakovi mai he tehina peʼe ko he tuagaʼane, (2) moka fakatonutonuʼi tatou, (3) moka faigataʼa hatatou mulimuli ki te ʼu fetogi ʼi te kautahi. ʼE feafeaʼi hatatou fakapotopoto mo nofo agatonu kia Sehova mo tana kautahi moka hoko mai te ʼu taʼi fihifihia ʼaia?
MOKA TOU MANATU NEʼE AGAKOVI MAI HE TEHINA PEʼE KO HE TUAGAʼANE
3. Kotea ʼae ʼe tou logoʼi moka tou manatu neʼe agakovi mai he tehina peʼe ko he tuagaʼane?
3 Neʼe kua ke manatu koa neʼe agakovi atu he tehina peʼe ko he tuagaʼane? Lagi ko he tagata ʼafea ʼo te kokelekasio. Neʼe lagi mole ina fia fai atu he meʼa ʼe kovi. (Loma 3:23; Sakp. 3:2) Kae ko tana faʼahiga aga ʼaia neʼe ke lotomamahi ai. Lagi mole kei ke mamoe, peʼe ke kamata feuiʼaki fenei: “Kapau ʼe feia te aga ʼa he tehina, ko te kautahi moʼoni koa ʼaeni ʼa te ʼAtua?” Ko te loto ʼaia ʼa Satana ke tou manatu feia. (2 Ko. 2:11) ʼE ina iloʼi, kapau ʼe tou haga taupau te faʼahiga manatu ʼaia, ʼe feala ke tou fakamamaʼo mai ia Sehova pea mo tana kautahi. Koia, kapau ʼe tou manatu neʼe agakovi mai he tehina peʼe ko he tuagaʼane, ʼe feafeaʼi hatatou nofo fakapotopoto pea mo tekeʼi te ʼu manatu ʼae ʼe mole lelei?
4. Neʼe taupau feafeaʼi e Sosefo tana fakapotopoto ʼi tona gaohi koviʼi? Kotea te ako kia tatou? (Senesi 50:19-21)
4 ʼAua naʼa ke ita. ʼI te kei tupulaga ʼa Sosefo, neʼe agakovi ʼona tehina lahi ki ai. Neʼe natou fehihiʼa ki ai, pea ko ʼihi ia natou neʼe natou fia matehi ia ia. (Sen. 37:4, 18-22) Ki muli age neʼe natou fakatau ia ia ohage ko he kaugana. ʼUhi ko tanatou agakovi ʼaia, neʼe faigataʼa te maʼuli ʼo Sosefo lolotoga taʼu ʼe 13. Neʼe feala ai ke ina feuiʼaki pe ʼe ʼofa moʼoni koa Sehova ki ai. Pe neʼe feala ke manatu kua liʼaki ia ia e Sehova. Logo la te ʼu aluʼaga ʼaia, neʼe mole ita ia Sosefo. Neʼe nofo fakapotopoto. Koia, ʼi te temi ʼae neʼe feala ai ke lagavaka ki ʼona tehina, neʼe mole ina fai. Kae neʼe ʼofa mo fakamolemole kia natou. (Sen. 45:4, 5) Kapau neʼe aga feia ia Sosefo, he neʼe fakakaukau lelei. Neʼe mole manatu tafito pe ia ki ʼona fihifihia, kae neʼe manatu ia ki te finegalo ʼo Sehova. (Lau ia Senesi 50:19-21.) Kotea te ako kia tatou? Ka agakovi atu he tahi kia koe, ʼaua naʼa ke ita kia Sehova peʼe ke feuiʼaki leva kua ina liʼaki koe. Kae ke ke fakakaukauʼi pe ʼe tokoni feafeaʼi atu ia Sehova ke ke katakiʼi te fihifihia. Tahi ʼae, ka neʼe agakovi atu ʼihi, fakamolemole pea ke manatuʼi ʼe ʼuʼufi e te ʼofa he ʼu tuʼuga agahala.—1 Pet. 4:8.
5. Neʼe taupau feafeaʼi e Miqueas tana fakapotopoto ʼi tana manatu ʼae neʼe agakovi age te ʼu tehina kia ia?
5 Tou vakaʼi te meʼa neʼe hoko ki te tagata ʼafea ko Miqueas, b mai Amelika Saute. ʼE ina manatuʼi te temi ʼae neʼe hage kia ia neʼe agakovi ʼihi tehina takitaki kia ia. ʼE ina ui: “Neʼe heʼeki hoko he aluʼaga feia kia au ʼi muʼa atu! Neʼe au lotohoha ʼaupito. Neʼe mole au mamoe ʼi te poʼuli, ko te meʼa pe ʼe au fai ko te tagi ʼi te lahi fau ʼo toku lotovaivai.” Kae neʼe fakapotopoto pe ia Miqueas. Neʼe faiga malohi ke mole ita. Neʼe faikole tuʼumaʼu kia Sehova ʼo ina kole tona laumalie maʼoniʼoni pea mo te malohi ke ina lava katakiʼi. Neʼe ina toe fai ni fekumi ʼi ʼatatou tohi ke ina maʼu ai ni tokoni. Kotea te ako kia tatou? Kapau ʼe ke manatu neʼe agakovi atu he tehina peʼe ko he tuagaʼane, ʼaua naʼa ke ita. Kae ke faiga ʼo tekeʼi ʼau manatu ʼae ʼe feala ai ke ke fai he meʼa ʼe kovi. Neʼe lagi hoko ni aluʼaga ʼe mole ke iloʼi, ʼae neʼe tupu ai tana aga peʼe ko tana palalau feia atu. Faikole kia Sehova, ʼo ke fakaha age te aluʼaga, pea mo kole age ke tokoni atu ke ke mahino ki tou tehina peʼe ko tou tuagaʼane. ʼE feala anai hau tekeʼi te manatu ʼae neʼe ina fia fai atu he meʼa ʼe kovi pea ʼe ke fakamolemole anai ki ai. (Taag. 19:11) Manatuʼi ʼe molemo puli kia Sehova te aluʼaga ʼaia pea ʼe ina foaki atu anai te malohi ke ke faʼa kataki.—2 Klk. 16:9; Ekl. 5:8.
MOKA FAKATONUTONUʼI TATOU
6. Moka fakatonutonuʼi tatou, he koʼe ʼe maʼuhiga ke tou mahino ʼe ko te fakaha ʼaia ʼo te ʼofa ʼo Sehova kia tatou? (Hepeleo 12:5, 6, 11)
6 ʼE tou lotomamahi moka fakatonutonuʼi tatou. Kae kapau ʼe tou manatuʼi tuʼumaʼu totatou lotomamahi, ʼe feala ke tou meʼa noaʼi te fakatonutonu heʼe kia tatou neʼe mole tou fai he meʼa ʼe kovi, peʼe fefeka fau. ʼE tou galoʼi anai te faʼahi maʼuhiga ʼaeni: ka fakatonutonuʼi tatou ʼe ko te fakaha ʼaia ʼo te ʼofa ʼo Sehova kia tatou. (Lau ia Hepeleo 12:5, 6, 11.) Pea kapau ʼe tou tokaga fau ki totatou lotomamahi, ʼe tou tuku he faigamalie kia Satana. ʼE ina loto ke ʼaua naʼa tou tali moka fakatonutonuʼi tatou, pea ke tou fakamamaʼo mai ia Sehova mo te kokelekasio. Kapau neʼe fakatonutonuʼi koe ʼe feafeaʼi hau taupau te fakapotopoto?
7. (1) Ohage ko tona fakaha ʼi te pāki, neʼe fakaʼaogaʼi feafeaʼi e Sehova ia Petelo ʼi tana ʼosi tali tona fakatonutonuʼi? (2) Kotea te ako ʼe ke maʼu mai te faʼifaʼitaki ʼa Petelo?
7 Ke ke tali moka fakatonutonuʼi koe pea mo faiga ʼo fetogi. Neʼe mole tuʼa tahi pe te fakatonutonuʼi ʼo Petelo e Sesu ia muʼa ʼo te kau apositolo. (Mko. 8:33; Luka 22:31-34) ʼE mahino ia neʼe ufiufi ia Petelo. Kae neʼe nofo agatonu pe ia kia Sesu. Neʼe ina tali tona fakatonutonuʼi ʼaia, pea neʼe ina maʼu ai he ʼu ako. Koia, neʼe tapuakinaʼi e Sehova te agatonu ʼa Petelo, he neʼe ina tuku age ki ai he ʼu gaue maʼuhiga ʼi te kokelekasio. (Soa. 21:15-17; Gaue 10:24-33; 1 Pet. 1:1) Kotea te ako ʼe tou maʼu mai te faʼifaʼitaki ʼa Petelo? ʼE tou maʼu ni fua lelei, ʼo feia mo ʼihi, moka ʼe mole tou tokagaʼi fau totatou ufiufi kae tou tali moka fakatonutonuʼi tatou pea mo faiga ʼo fetogi. Ka tou fai feia, ʼe fakaʼaogaʼi anai tatou e Sehova pea mo te ʼu tehina.
8-9. ʼI te kamata, kotea neʼe logoʼi e Bernardo ʼi tona fakatonutonuʼi? Kae kotea ʼae neʼe tokoni ki ai ke ina fetogi tana faʼahiga manatu?
8 Tokagaʼi te aluʼaga neʼe hoko ki te tehina ko Bernardo mai Mozambique. ʼE fakamatala mai e te tehina pe neʼe feafeaʼi ʼi te kamata, ʼi tana mole kei tagata ʼafea. ʼE ina ui: “Neʼe au ita he neʼe mole au tali toku fakatonutonuʼi.” Neʼe tuʼania naʼa mahalohalo te ʼu tehina mo tuagaʼane ki ai. ʼE toe hoko atu fenei e Bernardo: “Neʼe hili ni mahina pea hoki au mahino leva ki te lelei ʼo toku fakatonutonuʼi pea ke au toe falala kia Sehova mo tana kautahi.” Kotea ʼae neʼe tokoni kia Bernardo ke fetogi tana faʼahiga manatu?
9 ʼE ui e Bernardo: “ ʼI taku tagata ʼafea, neʼe au tau fakaʼaogaʼi ia Hepeleo 12:7 moʼo tokoni ki ʼihi ke natou mahino ki te maʼuhiga ʼo te fakatonutonu ʼa Sehova. Neʼe au feuiʼaki leva: ‘Ko ai ʼe ʼaoga ki ai te vaega ʼaeni?’ Ko te ʼu kaugana fuli ʼa Sehova, ʼo feia mo au.” Neʼe fai leva e Bernardo te ʼu fakatuʼutuʼu ke fakamalohi ai tana falala kia Sehova pea mo tana kautahi. Neʼe lahi age tana lau te Tohi-Tapu pea mo loloto age tana metitasio ki te ʼu manatu ʼae neʼe ina lau. Logo la neʼe tuʼania ki te ʼu manatu ʼa te ʼu tehina mo tuagaʼane huʼu mo ia, kae neʼe faifakamafola mo natou mo kau ki te ʼu fono. ʼAki te temi, neʼe toe tagata ʼafea ia Bernardo. Kapau neʼe fakatonutonuʼi koe ohage ko Bernardo, ʼaua naʼa ke manatu fau ki tou ufiufi. Tali te tokoni pea faiga ʼo fetogi. c (Taag. 8:33; 22:4) Kapau ʼe ke fai feia, ʼe tapuakinaʼi moʼoni anai koe e Sehova he neʼe ke nofo agatonu kia te ia mo tana kautahi.
MOKA FAIGATAʼA HATATOU MULIMULI KI TE ʼU FETOGI ʼI TE KAUTAHI
10. Kotea te fetogi neʼe ʼahiʼahiʼi ai te agatonu ʼa ʼihi tagata Iselaele?
10 ʼE feala ke ʼahiʼahiʼi tatatou agatonu moka fai ni fetogi ʼi te kautahi. Ka mole tou nofo tokaga, ʼe feala pe ke tou mavae mai ia Sehova. Ohage la, neʼe lagi faigataʼa leva ki ʼihi Iselaele te ʼu fetogi ʼae neʼe hoko ʼaki te Lao ʼa Moisese. ʼI muʼa ʼo te fakatuʼu ʼo te Lao, neʼe fai e te ʼu pule famili ʼihi gaue neʼe fai e te kau pelepitelo. Neʼe natou laga ni ʼaletale pea mo momoli ni sakilifisio kia Sehova maʼa tonatou kiʼi famili. (Sen. 8:20, 21; 12:7; 26:25; 35:1, 6, 7; Sopo 1:5) Kae ʼi te foaki leva e Sehova te Lao, neʼe mole kei fakagafua ke natou fai te ʼu faʼahi ʼaia. Neʼe hinoʼi e Sehova te ʼu pelepitelo mai te famili ʼo Alone ke natou momoli te ʼu sakilifisio. ʼI te temi leva ʼaia, kapau neʼe fai e he pule famili te ʼu gaue ʼaia kae mole kau ʼi te hologa ʼo Alone, neʼe tonu ia ke matehi. d (Lev. 17:3-6, 8, 9) Lagi ko te ʼu fetogi ʼaia neʼe tupu ai te fakafeagai ʼa Kole, mo Tatane, mo Apilame pea mo te toko 250 kau takitaki kia Moisese mo Alone. (Num. 16:1-3) ʼE mole tou iloʼi papau. Kae ʼe tou iloʼi ko Kole mo te ʼu tagata Iselaele ʼae neʼe muli ia ia, neʼe mole natou agatonu kia Sehova. Kapau ʼe ʼahiʼahiʼi tau agatonu ʼuhi ko te ʼu fetogi ʼi te kautahi, kotea ʼae ʼe feala ke ke fai?
11. Kotea te ako ʼe tou maʼu mai ʼihi Keate?
11 Lagolago katoa ki te ʼu fetogi ʼi te kautahi. ʼI tanatou feoloʼaki ʼi te toafa neʼe ʼi ai te gaue maʼuhiga ʼa te kau Keate. ʼI te temi fuli pe ʼae neʼe hiki nofoʼaga ai te kau Iselaele, neʼe tonu ke fata e ʼihi Keate te aleka ʼo te fuakava ia muʼa ʼo te hahaʼi. (Num. 3:29, 31; 10:33; Sos. 3:2-4) Neʼe ko he gaue maʼuhiga! Kae neʼe hoko leva te fetogi kia natou ʼi te kua nonofo ʼa te kau Iselaele ʼi te Kele ʼo Te Fakapapau. Neʼe mole kei maʼua ke feʼaveʼaki te Aleka. Koia, ʼi te temi ʼo te Hau ko Salomone, neʼe hinoʼi ʼihi Keate ko he kau hiva, ʼihi ko he kau leʼo matapa, pea ko ʼihi leva ke natou tokaga ki te ʼu fale ʼae neʼe tanaki ai te ʼu meʼa kehekehe. (1 Klk. 6:31-33; 26:1, 24) Neʼe mole meo te kau Keate ke tuku age he ʼu gaue maʼuhiga ʼuhi ko tanatou gaue ʼi muʼa atu. Kotea te ako kia tatou? Lagolago mo he loto katoa ki te ʼu fetogi ʼi te kautahi ʼa Sehova, ʼo feia moka fetogi tau selevisi. Ke ke fiafia ʼi he selevisi pe ʼe hinoʼi koe ki ai. Manatuʼi mole ko tau selevisi ʼae ʼe tupu ai tou maʼuhiga kia Sehova, kae ko tau fakalogo.—1 Sam. 15:22.
12. Neʼe feafeaʼi ia Zaina ʼi tana mavae mai te Petele ʼo pionie makehe?
12 Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki ʼa te tuagaʼane ko Zaina. Neʼe fetogi tana selevisi kae neʼe ina leleiʼia ʼaupito. Neʼe taʼu 23 tupu tana gaue ʼi te Petele. Pea neʼe hinoʼi leva ia ia ke pionie makehe. ʼE ina ui fenei: “Neʼe au punamaʼuli ʼosi ʼi te fetogi ʼo taku selevisi. Neʼe au logoʼi ʼe mole hoku ʼuhiga. Koia neʼe au feuiʼaki ai: ‘Kotea te hala neʼe au fai?’ ” Neʼe toe ʼasili tona lotomamahi he neʼe ui age e ʼihi: “Ka na neʼe ke lelei la, neʼe hoko atu pe tau gaue ʼi te Petele.” Lolotoga he temi neʼe lotovaivai ia Zaina pea neʼe tagi ʼi te po fuli. Kae neʼe ina ui: “Neʼe mole he temi neʼe au lotolotolua ai ʼo ʼuhiga mo te kautahi peʼe ko te ʼofa ʼo Sehova kia au.” Neʼe taupau feafeaʼi e Zaina tana fakapotopoto?
13. Neʼe lava tekeʼi feafeaʼi e Zaina tana ʼu manatu ʼae ʼe mole lelei?
13 Neʼe lava tekeʼi feafeaʼi e Zaina tana ʼu manatu ʼae ʼe mole lelei? Neʼe ina lau ʼi ʼatatou tohi te ʼu alatike ʼae ʼe palalau ai ki te faigataʼaʼia neʼe tau mo ia. Neʼe tokoni ʼaupito ki ai te alatike ʼae “ ʼE Koutou Lava Tauʼi Te Lotovaivai!” ʼi Te Tule Leʼo ʼo te ʼaho 1 ʼo Fepualio 2001. ʼE fakamatala ai te faʼifaʼitaki ʼa Maleko, te tagata faitohi ʼi te Tohi-Tapu. ʼI te temi ʼae neʼe fetogi ai tana selevisi, neʼe lagi tatau te ʼu meʼa ʼae neʼe ina logoʼi mo Zaina. Kae neʼe ina lava tauʼi. ʼE ui e Zaina: “Ko te faʼifaʼitaki ʼa Maleko neʼe ko te faitoʼo ʼaia ki toku lotovaivai.” Tahi ʼae, neʼe mole nofo tokotahi ia Zaina kae neʼe fakatahi tuʼumaʼu pe mo ʼona kaumeʼa. Pea neʼe mole hoko atu tana tukugakoviʼi pe ia ia. Neʼe mahino kia ia ʼe gaue te laumalie maʼoniʼoni ʼo Sehova ʼi tana kautahi pea ko natou ʼe takitaki ʼe natou ʼoʼofa ki ai. Pea neʼe toe mahino kia Zaina ʼe takimuʼa ki te kautahi ʼa Sehova te fakahoko ʼo Tana gaue.
14. Ko te ʼu fetogi fea ʼi te kautahi neʼe faigataʼa kia Vlado hana mulimuli ki ai, pea kotea ʼae neʼe tokoni ki ai?
14 Tou vakaʼi te tahi faʼifaʼitaki ʼo te tagata ʼafea ko Vlado, mai Slovénie pea ʼe taʼu 73. Neʼe faigataʼa kia ia te temi ʼae neʼe fakatahiʼi ai tana kokelekasio mo te tahi kokelekasio. Neʼe toe lotomamahi ʼi te pupunu ʼo te Fale Fono ʼae neʼe kau ai. ʼE ina ui: “Neʼe mole au mahino pe koʼe neʼe pupunu te Fale Fono matalelei feia. Neʼe au lotomamahi he neʼe hoki ʼosi age pe tamatou fakafoʼou te Fale Fono. ʼE au tufuga ʼakau, pea neʼe au faʼu ʼihi meʼa ʼo te fale fono. Tahi ʼae, neʼe mole faigafua kia matou ʼae kua fualoa tamatou faifakamafola te ʼu fetogi ʼae neʼe hoko ʼi te fakatahiʼi ʼo te ʼu kokelekasio.” Kotea ʼae neʼe tokoni kia Vlado ke ina tali te ʼu fetogi ʼaia? ʼE ina fakamahino fenei: “Ko te mulimuli ki te ʼu fetogi ʼae ʼe fai e te kautahi ʼa Sehova, ʼe maʼu tuʼumaʼu ai ni tapuakina. ʼE teuteuʼi ai tatou ki te ʼu fetogi maʼuhiga ka hoko mai.” ʼE faigataʼa koa kia koe tau tali te ʼu fetogi moka fakatahiʼi te ʼu kokelekasio peʼe moka fetogi tau selevisi? Manatuʼi ʼe mahino Sehova ki te ʼu meʼa ʼae ʼe ke logoʼi. Ka ke lagolago ki te ʼu fetogi mo ke nofo agatonu kia Sehova mo tana kautahi, ʼe tapuakina moʼoni anai koe.—Pes. 18:26.
KE KE FAKAPOTOPOTO ʼI TE ʼU MEʼA FULI
15. ʼE tou lava taupau feafeaʼi te fakapotopoto moka tou tau mo ni fihifihia ʼi te loto kokelekasio?
15 ʼI tatatou fakaovi ki te fakaʼosi ʼo te malama ʼaeni, ʼe feala pe ke tou tau mo ni fihifihia ʼi te loto kokelekasio. ʼE feala ai ke ʼahiʼahiʼi tatatou nofo agatonu kia Sehova. Koia ʼe tonu ke tou fakapotopoto. Ka ke manatu neʼe agakovi atu he tehina peʼe ko he tuagaʼane, ʼaua naʼa ke ita. Ka neʼe fakatonutonuʼi koe, ʼaua naʼa ke tokagaʼi fau tou ufiufi, kae ke tali te ʼu tokoni mo faiga ʼo fetogi. Pea ka fai e te kautahi ʼa Sehova ni fetogi ʼe faigataʼa kia koe, lagolago ki ai mo tou loto katoa pea mo ke fakalogo.
16. ʼE lava feafeaʼi hau taupau tau falala kia Sehova mo tana kautahi?
16 ʼE ke lava taupau tau falala kia Sehova mo tana kautahi moka ʼahiʼahiʼi tau agatonu. Kae ʼe feala pe anai moka ke taupau tau fakapotopoto. Ko tona fakaʼuhiga, ʼaua naʼa ke ita, fakakaukau lelei pea faiga ke ke maʼu te faʼahiga sio ʼa Sehova. Ako mo metitasio ki te ʼu faʼifaʼitaki ʼa ʼihi ʼi te Tohi-Tapu neʼe hoko kia natou ni fihifihia ʼe tatau pea neʼe natou lava tauʼi. Kole kia Sehova ke tokoni atu. Pea ke fakatahi tuʼumaʼu mo ʼou tehina mo tuagaʼane. Kotea pe he fihifihia ʼe ke tau mo ia, mole feala anai kia Satana ke ina fakamavae koe mai ia Sehova pea mo Tana kautahi.—Sakp. 4:7.
KATIKO 126 Tou ʼAlaʼala, Mo Tuʼu Malohi
a ʼE feala ke ʼahiʼahiʼi tatatou agatonu kia Sehova pea mo tana kautahi tafito la moka tou tau mo ni fihifihia ʼi te loto kokelekasio. ʼE fakaha ʼi te alatike ʼaeni te ʼu fihifihia ʼe tolu, pea ʼe tou toe vakaʼi anai pe kotea ʼe feala ke tou fai ke tou nofo agatonu kia Sehova mo tana kautahi.
b Ko ʼihi higoa neʼe fetogi.
c ʼE ke maʼu anai he tahi ʼu tokoni ʼi Te Tule Leʼo (Fakafalani) ʼo te ʼaho 15 ʼo ʼAukusito 2009, ʼi te alatike “Pouvez-vous de nouveau exercer des responsabilités?” p. 30.
d ʼI te Lao, kapau neʼe fia kai he pule famili ki he kanoʼi manu, neʼe tonu ke ina matehi te manu ʼi te tapenakulo. Kae neʼe mole fakamaʼua te faʼahi ʼaia ki te ʼu pule famili neʼe nofo tau mamaʼo mai te tapenakulo.—Tet. 12:21.