Kotea Te Fakaʼuhiga ʼo He Tahi ʼe Ina Maʼu He ʼu Manatu Fakalaumalie?
“ ʼOfa pe ke fakagafua atu e te ʼAtua, . . . ke kotou maʼu he manatu ʼe tatau mo te manatu ʼa Kilisito Sesu.”—LOMA 15:5.
1, 2. (1) Kotea te manatu ʼa ʼihi tehina mo tuagaʼane ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa fakalaumalie? (2) Kotea te ʼu fehuʼi maʼuhiga ka talanoa anai ki ai te alatike ʼaeni?
ʼE UI e te tuagaʼane ʼi Kanata, ko tana maʼu ʼae he ʼu felogoi lelei mo te ʼAtua neʼe tokoni kia ia ke toe lahi age tona maʼuli fiafia pea mo ina tauʼi ai ʼona fihifihia. Ko te tehina ʼi Pelesile kua taʼu 23 ia tana kua ʼohoana ʼe ina ui, ʼe ma fiafia mo toku ʼohoana ʼi toma maʼuli fakataumatuʼa he ʼe ma faigaʼi ke takitaki maua e te laumalie ʼo te ʼAtua. Pea ʼe ui e te tehina ʼi Philippines, ʼuhi ʼae ʼe ina maʼu he ʼu manatu fakalaumalie ʼe tokalelei ai tana fakakaukau pea ʼe felogoi lelei mo te ʼu tehina mo tuagaʼane matapule fuli.
2 ʼE ha mai ʼi te ʼu aluʼaga ʼaia, ʼe lahi te ʼu fua lelei ʼe tou maʼu moka ʼe tou pipiki ki te ʼu meʼa fakalaumalie. Kae kotea ʼe tonu ke tou fai ke tou tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumalie ke tou maʼu ai te ʼu fua lelei ʼaia? ʼE tonu muʼa ke tou mahino pe kotea ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te hahaʼi ʼae ʼe natou maʼu he ʼu manatu fakalaumalie, ʼae ʼe takitaki e te laumalie maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua. ʼO toe feia mo natou
ʼae ʼe natou maʼu te faʼahiga manatu ʼa Sehova. ʼI te alatike ʼaeni, ʼe tou tali anai ki te ʼu fehuʼi maʼuhiga ʼaeni ʼe tolu: (1) Kotea te fakaʼuhiga ʼo he tahi ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua? (2) Kotea te ʼu faʼifaʼitaki ʼae ka tokoni mai anai ke tou tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumalie? (3) He koʼe ʼe takitaki anai tatou e te laumalie ʼo te ʼAtua moka tou faiga ke tou maʼu “te manatu ʼa Kilisito”?KOTEA TE FAKAʼUHIGA ʼO HE TAHI ʼE TAKITAKI E TE LAUMALIE ʼO TE ʼATUA?
3. ʼI te Tohi-Tapu, kotea te kehekehe ʼo te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi pea mo te tagata ʼae ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua?
3 ʼE tokoni mai te apositolo ko Paulo ke tou mahino ki te kehekehe ʼo te “tagata ʼae ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua” pea mo “te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi.” (Lau ia 1 Kolonito 2:14-16.) Ko te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi “ ʼe mole ina tali ia te ʼu meʼa ʼae ʼe haʼu mai te laumalie ʼo te ʼAtua, koteʼuhi ʼe ko he ʼu manatu vale ia kia ia. Pea ʼe mole feala ia ke ina iloʼi te ʼu meʼa ʼaia.” Kae ko te tagata ʼae ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua “ ʼe ina vakavakaʼi ia meʼa fuli,” pea ʼe ina maʼu “te manatu ʼa Kilisito,” ko tona fakaʼuhiga ʼe ina faigaʼi ke tatau tana faʼahiga manatu mo ʼae ʼa Kilisito. ʼE fakalotomalohiʼi tatou e Paulo ke tou liliu ko he hahaʼi ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua. Kotea te tahi ʼu faʼahi ʼe kehekehe ai te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi pea mo te tagata ʼae ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua?
4, 5. ʼE feafeaʼi te agaaga ʼo he tahi ʼe takitaki e ʼona holi?
4 ʼE feafeaʼi te faʼahiga manatu ʼa te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi? ʼE ina maʼu te faʼahiga manatu ʼa te hahaʼi ʼo te malama, ʼae ko te fai ʼo te ʼu meʼa ʼae ʼe holi ki ai tona loto. ʼE ui e te apositolo ko Paulo ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga manatu ʼaia, ʼe ko “te ʼaele . . . peʼe ko te faʼahiga manatu ʼaia ʼe gaue ʼi te temi nei ʼi te ʼu foha ʼo te talagataʼa.” (Efeso 2:2) Ko te faʼahiga manatu ʼaia, ʼe ina ʼekenaki ia he tokolahi ke natou mulimuli ki te meʼa ʼae ʼe fai te hahaʼi. ʼE natou fai pe te meʼa ʼae ʼe natou loto ki ai, kae ʼe natou meʼa noaʼi te ʼu lekula ʼa te ʼAtua. Ko he tagata ʼe takitaki e ʼona holi, ʼe fia maʼu tuʼulaga, ʼe manatu tafito ia ki te falā pea ʼi tana manatu ʼe maʼuhiga pe ʼana tonu.
5 Ko te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi, ʼe ina fai tuʼumaʼu te ʼu meʼa ʼae ʼe fakahigoaʼi ʼi te Tohi-Tapu ko “te ʼu gaue ʼo te kakano.” (Kalate 5:19-21) ʼI te ʼuluaki tohi ʼa Paulo ʼae neʼe ina fai ki te kau Kilisitiano ʼo Kolonito, neʼe talanoa ai ki te tahi ʼu aga ʼa te hahaʼi ʼae ʼe natou maʼu te ʼu manatu fakatagata. ʼE natou fefakapalatahiʼaki moka hoko he fihi, ʼe natou fakatupu maveuveu, ʼe natou uga te hahaʼi ke natou agatuʼu, ʼe natou ʼave ʼihi ki te fakamauʼaga, ʼe mole natou fakaʼapaʼapa ki te kau takitaki pea ʼe natou kakai mo iinu fakavale. Ko he tahi ʼe takitaki e ʼona holi ʼe mole ina tekeʼi te ʼu fakahala. (Taaga Lea 7:21, 22) Pea neʼe ui e Suta, ko natou ʼae ʼe manatu ki te kakano ʼe feala pe ke puli ia natou te laumalie ʼo Sehova.—Suta 18, 19.
6. ʼE feafeaʼi hatatou iloʼi te tagata ʼae ʼe ina maʼu he ʼu manatu fakalaumalie?
6 Kae ko te tagata ʼae ʼe ina maʼu he ʼu manatu fakalaumalie ʼe tokaga fakamalotoloto ia ki ʼana felogoi mo te ʼAtua. ʼE ina tuku ke takitaki ia ia e te laumalie maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua pea ʼe ina faigaʼi ke ina faʼifaʼitakiʼi ia Sehova. (Efeso 5:1) ʼE faiga ke mahino ki te faʼahiga manatu mo te faʼahiga sio ʼae ʼa Sehova ʼo ʼuhiga mo he aluʼaga. Pea kia ia, ʼe maʼuli moʼoni ia te ʼAtua. ʼE mole hage ia ko te tagata ʼae ʼe takitaki e ʼona holi, koteʼuhi ko te tagata ʼae ʼe ina maʼu he ʼu manatu fakalaumalie ʼe fakaʼapaʼapa ki te ʼu pelesepeto ʼa Sehova ʼi te ʼu faʼahi fuli ʼo tona maʼuli. (Pesalemo 119:33; 143:10) ʼE mole ina fai “te ʼu gaue ʼo te kakano,” kae ʼe ina faigaʼi ke ina maʼu “te fua ʼo te laumalie.”—Kalate 5:22, 23.
7. Kotea ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo natou ʼae ʼe natou maʼu he ʼu manatu fakalaumalie?
7 Neʼe ui e Sesu, ʼe maʼuli fiafia te hahaʼi ʼae ʼe natou maʼu he ʼu manatu fakalaumalie. ʼE tou lau fenei ia Mateo 5:3: “Manuʼia ia natou ʼae ʼe natou mahino ʼe ʼaoga kia natou te ʼu meʼa fakalaumalie, koteʼuhi ʼe ʼa natou anai ia te Puleʼaga ʼo selo.” Pea ia Loma 8:6 ʼe fakamahino ai, ʼe fakalogo totatou maʼuli ki tatatou maʼu te faʼahiga manatu ʼa Sehova. ʼE ui fenei ai: “Ko te manatu ki te kakano ʼe iku ia ki te mate, kaʼe ko te manatu ki te laumalie ʼo te ʼAtua ʼe iku ia ki te maʼuli pea mo te tokalelei.” Koia kapau ʼe tou maʼu he ʼu manatu fakalaumalie, ʼe feala ʼi te temi nei ke tou tokalelei mo te ʼAtua, mo tatou totonu pea mo tou maʼu ai te maʼuli heʼe gata ʼi te ka haʼu.
8. He koʼe ʼe feala ke faigataʼa hatatou liliu ko he tahi ʼe ina maʼu mo taupau he ʼu manatu fakalaumalie?
8 Kae ʼe tou maʼuʼuli ʼi he malama fakamataku. Koia ʼe tonu ai ke tou faiga malohi ʼo puipui totatou ʼatamai he ʼe ko te hahaʼi ʼo te malama ʼe mole natou maʼu te manatu ʼa te ʼAtua. Kapau ʼe mole tou fafaga totatou ʼatamai ʼaki te ʼu manatu ʼa Sehova, ʼe ko te malama ʼae ka ina fafaga anai totatou ʼatamai ʼaki ʼana manatu. Kae ʼe feafeaʼi hatatou tekeʼi te aluʼaga ʼaia? Pea ʼe feafeaʼi hatatou tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumalie?
TE ʼU FAʼIFAʼITAKI LELEI
9. (1) Kotea ka tokoni mai ke tou tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumalie? (2) Ko te ʼu faʼifaʼitaki lelei fea ʼae ka tou talanoa anai ki ai?
9 Ke liliu he fanau ʼo fakapotopoto, ʼe ʼaoga ke ina taʼofi he ʼu ako mai ʼana matuʼā pea ke ina faʼifaʼitakiʼi ia naua. ʼO toe feia pe, ʼe ʼaoga ke tou taʼofi he ʼu ako mai ia natou ʼae ʼe malohi ʼanatou felogoi mo Sehova, pea mo tou faʼifaʼitakiʼi natou. Kapau ʼe tou fai feia, ʼe tou tuputupu anai ʼi te faʼahi fakalaumalie. Kae, ʼe tou iloʼi foki ʼe mole tonu ke tou faʼifaʼitakiʼi ia natou ʼae ʼe natou maʼu ia he ʼu manatu fakamalama. 1 Kolonito 3:1-4) ʼE tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu ia he ʼu faʼifaʼitaki lelei mo he ʼu faʼifaʼitaki ʼe mole lelei. Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki lelei ʼo Sakopo, mo Malia pea mo Sesu.
(10. Neʼe fakaha feafeaʼi e Sakopo neʼe takitaki ia ia e te laumalie ʼo te ʼAtua?
10 Ko Sakopo, neʼe mole faigafua tona maʼuli ohage pe ko te tokolahi ia tatou. Ko tona tehina totonu ko Esau neʼe ina fia matehi ia ia. Pea neʼe toe faigaʼi e Lapane ke ina kakaʼi ia ia. Kae neʼe tui malohi ia Sakopo ki te fakapapau ʼae neʼe fai e Sehova kia Apalahamo. Neʼe iloʼi e Sakopo ʼe kau anai tona famili ki te fakahoko ʼo te fakapapau fakaofoofo ʼaia, koia ʼae neʼe tokaga lelei ai kia natou. (Senesi 28:10-15) Neʼe mole ina fakagafua ki te faʼahiga manatu mo te faʼahiga aga ʼa te hahaʼi ʼi ʼona tafaʼaki ke ina galoʼi ai te ʼu fakapapau ʼa Sehova. Ohage la, ʼi te temi ʼae neʼe fia matehi ai ia ia e tona tehina, neʼe tagi mamahi kia Sehova ke ina haofaki ia ia ʼo faikole fenei ai: “Nee ke ui mai kia au: ‘E au fai anai kia koe te mea ae e lelei, pea e au fakaliliu anai tou hakoga ke tatau mo te one o te tai.’ ” (Senesi 32:6-12) Neʼe malohi te tui ʼa Sakopo ki te ʼu fakapapau ʼa Sehova pea neʼe ha ʼi tona faʼahiga maʼuli.
11. ʼE tou iloʼi feafeaʼi neʼe pipiki ia Malia ki te ʼu meʼa fakalaumalie?
11 Tou vakaʼi ʼi te temi nei te faʼifaʼitaki ʼo Malia. Neʼe filifili e Sehova ke liliu ko te faʼe ʼa Sesu koteʼuhi neʼe pipiki ki te ʼu meʼa fakalaumalie. Tou lau te ʼu palalau ʼae neʼe fai e Malia ʼi tana ʼaʼahi ʼona kaiga ʼae ko Sakalia mo Elisapeta. (Lau ia Luka 1:46-55.) ʼE ha mai ai neʼe ʼofa ia Malia ki te Folafola ʼa te ʼAtua pea neʼe ina iloʼi lelei te ʼu Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. (Senesi 30:13; 1 Samuele 2:1-10; Malakia 3:12) Pea logo la neʼe kua ʼohoana ia Malia mo Sosefo, kae neʼe mole nā momoe ʼo kaku ki te fanauʼi ʼo Sesu. Neʼe maʼuhiga age kia naua te maua ʼae neʼe foaki age e te ʼAtua ʼi ʼona holi. (Mateo 1:25) Pea tahi, neʼe tokaga fakalelei ia Malia ki te ʼu aluʼaga fuli neʼe hoko ʼi te maʼuli ʼo Sesu pea neʼe ina fakalogo lelei te ʼu faʼahi ʼae neʼe akoʼi e Sesu. Pea “neʼe ina taupau . . . ʼi tona loto” te ʼu folafola fuli ʼae neʼe ina fai. (Luka 2:51) ʼE mahino papau ia, neʼe ina fia iloʼi te ʼu fakapapau ʼae neʼe fai e te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te Mesia. ʼE feala koa hatatou faʼifaʼitakiʼi ia Malia ʼo tou faigaʼi tuʼumaʼu ke tou fai te meʼa ʼae ʼe loto ki ai te ʼAtua?
12. (1) Neʼe faʼifaʼitakiʼi feafeaʼi e Sesu ia tana Tamai? (2) ʼE feafeaʼi hatatou faʼifaʼitakiʼi ia Sesu? (Vakaʼi te ʼuluaki pāki.)
12 Kae ko te faʼifaʼitakiʼaga lelei tukupau ʼo ʼuhiga mo te pipiki ki te ʼu meʼa fakalaumalie, ko Sesu tokotahi pe. Lolotoga tona maʼuli pea mo tona minisitelio ʼi te kele, neʼe ina fakaha ai tana fia faʼifaʼitakiʼi tana Tamai. Neʼe ina maʼu te faʼahiga manatu ʼa Sehova pea neʼe ina faʼifaʼitakiʼi tana faʼahiga gaue. Neʼe ina fai te finegalo ʼo te ʼAtua pea mo fakaʼapaʼapa ki ʼana lekula. (Soane 8:29; 14:9; 15:10) Ohage la, tou fakatatau te manavaʼofa ʼo Sehova ʼae ʼe fakamatalatala e Esaia pea mo te ʼu meʼa ʼae ʼe logoʼi e Sesu ʼi tona loto ʼae ʼe talanoa ki ai Maleko. (Lau ia Esaia 63:9; Maleko 6:34.) ʼE tou faʼifaʼitakiʼi koa ia Sesu ʼo tou lotolelei tuʼumaʼu ke tou manavaʼofa kia natou ʼae ʼe ʼaoga ki ai he tokoni? ʼE tou faʼafai koa ʼi te faifakamafola pea mo te akoʼi ʼo te logo lelei ki te hahaʼi ohage ko Sesu? (Luka 4:43) Ko he tahi ʼe ina maʼu te ʼu manatu fakalaumalie, ʼe ko he tahi ʼe manavaʼofa pea ʼe faiga ke tokoni ki ʼihi.
13, 14. (1) Ia ʼaho nei, kotea ʼe feala ke tou ako mai ia natou ʼae ʼe takitaki e te laumalie ʼo te ʼAtua? (2) Kotou tuku mai he faʼifaʼitaki.
13 ʼE tou toe maʼu foki ia ʼaho nei he ʼu tehina mo tuagaʼane ʼe natou faigaʼi ke natou faʼifaʼitakiʼi ia Kilisito. ʼE lagi ke fakatokagaʼi ia tanatou faʼafai ʼi te faifakamafola, tanatou tali kaiga pea mo tanatou manavaʼofa. ʼE moʼoni ʼe mole natou haohaoa, kae ʼe natou faiga malohi ke natou maʼu he ʼu kalitate pea mo natou fai te meʼa ʼae ʼe loto ki ai ia Sehova. Ko te tuagaʼane ʼe higoa ko Rachel ʼe maʼuli ʼi Pelesile ʼe ina ui fenei: “Neʼe au leleiʼia te ʼu faʼahiga teu foʼou. Koia ʼae neʼe mole fakapotopoto ai taku faʼahiga faiteuteu. Kae ʼi taku iloʼi te moʼoni, neʼe au faigaʼi leva ke takitaki au e te laumalie ʼo te ʼAtua. Neʼe mole faigafua te fai ʼo he ʼu fetogi, kae ʼi te temi nei kua lahi age toku fiafia pea kua au mahino ki te ʼuhiga moʼoni ʼo toku maʼuli.”
14 Ko te tuagaʼane ʼe maʼuli ʼi Philippines, ʼe higoa ko Reylene neʼe kehe tona fihifihia. Logo la neʼe kua tauhi kia Sehova, kae neʼe tokaga tafito ia ke ako ʼi te ʼu fale ako maʼoluga pea ke ina maʼu he gaue ʼe lelei. ʼAki te temi, neʼe mole kei maʼuhiga kia ia ʼana fakatuʼutuʼu fakalaumalie. ʼE ina ui fenei: “Neʼe au kamata logoʼi ai ʼe ʼi ai te faʼahi ʼe totō ʼi toku maʼuli pea ko te faʼahi ʼaia ʼe maʼuhiga age ʼi taku gaue.” Neʼe fetogi e Rylene tana faʼahiga manatu mo ina fakamuʼamuʼa ʼi tona maʼuli tana tauhi ʼae kia Sehova. ʼI te temi nei ʼe falala ki te fakapapau ʼae ʼa Sehova ia Mateo 6:33, 34. ʼE ina ui fenei: “ ʼE au iloʼi papau ʼe tokaga anai ia Sehova kia au.” ʼI tokotou kokelekasio, ʼe lagi ke iloʼi ni tehina mo tuagaʼane ʼe natou maʼu te faʼahiga manatu ʼaia. Ka tou fakatokagaʼi tanatou faʼifaʼitakiʼi ia Kilisito, ʼe tou toe fia faʼifaʼitakiʼi ia natou.—1 Kolonito 11:1; 2 Tesalonika 3:7.
KE TOU MAʼU “TE MANATU ʼA KILISITO”
15, 16. (1) Kotea ʼe tonu ke tou fai ke tou hage ko Kilisito? (2) ʼE feafeaʼi hatatou tuku ke takitaki tatou e te faʼahiga manatu ʼa Kilisito?
15 ʼE feafeaʼi hatatou faʼifaʼitakiʼi ia Kilisito? ʼE fakamahino ia 1 Kolonito 2:16 ʼe tonu ke tou maʼu “te manatu ʼa Kilisito.” Ia Loma 15:5 ʼe fakalotomalohiʼi ai tatou ke tou maʼu “he manatu ʼe tatau mo te manatu ʼa Kilisito Sesu.” Ke tou hage ko Kilisito, ʼe tonu ke tou ako ia tana faʼahiga manatu, te ʼu meʼa ʼae ʼe ina logoʼi pea mo ʼana gaue. Neʼe fakamuʼamuʼa e Sesu ʼi tona maʼuli ʼana felogoi ʼae mo te ʼAtua. Koia ka tou faʼifaʼitaki ia Sesu ʼe tou fakaovi ai kia Sehova. Ko te tupuʼaga tafito la ʼaia ʼo te maʼuhiga ʼae ke tou ako ke tou maʼu ia te manatu ʼa Sesu.
16 ʼE feafeaʼi hatatou ako ke tou maʼu te faʼahiga manatu ʼa Sesu? Ko ʼana tisipulo neʼe natou mamata ki tana fakahoko te ʼu milakulo, mo fakalogo ki tana akoʼi ia he toe kaugamalie, mo sisio ki tana faʼahiga tokaga ki te hahaʼi kehekehe pea mo natou tokagaʼi ai tana mulimuli ki te ʼu pelesepeto ʼa Sehova. Neʼe natou ui fenei: “ ʼE matou fakamoʼoni ki te ʼu meʼa fuli ʼae neʼe ina fai.” (Gaue 10:39) Ia ʼaho nei ʼe mole feala hatatou sisio kia Sesu. Kae ʼe tou maʼu ia te ʼu fakamatala ʼo te ʼu Evaselio, ʼae ʼe tokoni mai ke tou iloʼi lelei ia ia. Ka tou lau mo metitasio ki te ʼu tohi ʼo Mateo, mo Maleko, mo Luka pea mo Soane, ʼe lahi te ʼu faʼahi ʼe tou ako ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga manatu ʼa Sesu. ʼE tokoni mai te faʼahi ʼaia ke tou “mulimuli fakalelei” ki ʼona lakaʼaga pea ke tou maʼu “te faʼahiga manatu ʼa Kilisito.”—1 Petelo 2:21; 4:1.
17. Kotea anai te ʼu fua lelei ka tou maʼu mo kapau ʼe tou maʼu te faʼahiga manatu ʼa Kilisito?
17 Kotea anai te ʼu fua lelei ka tou maʼu mo kapau ʼe tou maʼu te faʼahiga manatu ʼa Kilisito? Ka tou kai ki he meʼa kai lelei ʼe malohi ai totatou sino, ʼo toe feia aipe ka tou fafaga totatou ʼatamai ʼaki te faʼahiga manatu ʼa Kilisito ʼe tou malolohi ai ʼi te faʼahi fakalaumalie. Pea, ʼe tou iloʼi mamalie ai pe kotea anai ka ina fai ʼi he aluʼaga pe. ʼE feala ai ke tou toʼo he ʼu tonu ʼe fakapotopoto ʼe leleiʼia e te ʼAtua mo tou maʼu ai he leʼo ʼo loto ʼe maʼa. ʼE mole koa la ko he ʼu tupuʼaga lelei ʼaia ke tou “faʼifaʼitakiʼi [ai] ia te ʼAliki ko Sesu Kilisito”?—Loma 13:14.
18. Kotea neʼe tou ako ʼi te alatike ʼaeni?
18 ʼE tokoni mai te alatike ʼaeni ke tou mahino ki te fakaʼuhiga ʼo he tahi ʼe ina maʼu he ʼu manatu fakalaumalie. Neʼe tou taʼofi he ʼu ako mai te ʼu faʼifaʼitaki lelei ʼo ni hahaʼi neʼe takitaki e te laumalie maʼoniʼoni. Neʼe tou toe ako foki, ka tou maʼu “te manatu ʼa Kilisito” ʼe tou fakaovi ai kia Sehova pea ʼe tou maʼu he ʼu felogoi lelei mo ia. Kae ʼe kei lahi te ʼu faʼahi ʼe feala ke tou ako. Ohage la: ʼE feafeaʼi hatatou iloʼi pe ʼe tou malolohi ʼi te faʼahi fakalaumalie? Kotea ʼe feala ke tou fai ke tou malolohi ʼi te faʼahi fakalaumalie? Pea ʼe feafeaʼi anai hatatou tuku ke takitaki totatou maʼuli e te laumalie maʼoniʼoni? Tou vakaʼi ʼi te alatike ka hoa mai.