ALATIKE AKO 44
Ke Katoa Tau Mahino Ki Te Folafola ʼa Te ʼAtua
“Ke [kotou] mahino katoa, . . . , ki te laulahi, mo te loa, mo te maʼoluga pea mo te loloto.”—EFE. 3:18.
KATIKO 95 Ko Te Malama ʼe Mafoa Lelei Age
TE ʼU MANATU FAKANOUNOU a
1-2. Kotea te faʼahiga fai ʼae ʼe lelei moka ke lau mo ako te Tohi-Tapu? Tuku mai he faʼifaʼitaki.
KA KE fia totogi hou ʼapi, kotea anai ʼe ke fia iloʼi ʼi muʼa ʼo hau fai he tonu? ʼE gata pe koa ʼi tau sioʼi te pāki ʼo te ʼapi? Kailoa, ʼe mahino ia ʼe ke fia alu anai ʼo sio tonu ki ai. ʼE ke foliʼi anai te ʼapi ʼo vakaʼi pe ʼe feafeaʼi. Pea ʼe ke ulu anai ki loto ʼo vakavakaʼi lelei te ʼu koga fale mo te ʼu faʼahi kehekehe. ʼE lagi ke toe fia faipalalau mo he tahi ʼe ina iloʼi pe neʼe laga feafeaʼi te ʼapi. Koia, ʼe ke fia mahino anai ki te agaaga katoa ʼo te ʼapi ʼae ka ke totogi anai.
2 ʼE toe feia moka tou lau mo ako te Tohi-Tapu. ʼE ui e te tagata sivi Tohi-Tapu, ʼe feala ke fakatatau te Tohi-Tapu “ki he toe foʼi fale lahi, ʼe ʼi ai ʼona ʼu tule maʼoluga, pea ʼe loloto ʼona fakatafito.” Koia ʼe feafeaʼi hatatou iloʼi lelei ia te ʼu moʼoni ʼae ʼi te Tohi-Tapu? Kapau ʼe ke lau fakatavili te Tohi-Tapu, ʼe ke iloʼi pe anai te ʼu akonaki tafito, ia “te ʼu ʼuluaki akonaki ʼo te ʼu folafola taputapu ʼa te ʼAtua.” (Hep. 5:12) Kae ohage pe ko tau ulu ki te ʼapi ke ke iloʼi katoa ai te ʼu faʼahi fuli, ʼe tonu ke ke ako te Tohi-Tapu ke katoa age tau mahino ki ai. ʼE feala hau ako te Tohi-Tapu, ʼo ke kumi pe ʼe feafeaʼi te pikipikiga ʼo he manatu ʼe ke lau ʼi te Tohi-Tapu mo he tahi age manatu ʼi te Tohi-Tapu. Ko te faʼahiga fai ʼaia ʼe lelei. Faiga ke ke mahino pe ʼe kotea te ʼu moʼoni ʼae ʼe ke tui ki ai, pea ke ke toe mahino ki te tupuʼaga ʼo tau tui ki ai.
3. Kotea ʼae neʼe fakalotomalohiʼi e te apositolo ko Paulo ke fai e ʼona tehina mo tuagaʼane, pea kotea tona tupuʼaga? (Efeso 3:14-19)
3 Ke tou mahino katoa ki te Folafola ʼa te ʼAtua, ʼe tonu anai ke loloto tatatou ako te ʼu moʼoni ʼae ʼe tuʼu ai. Neʼe fakalotomalohiʼi e te apositolo ko Paulo ʼona tehina mo tuagaʼane ke natou ako fakamalotoloto ia te Folafola ʼa te ʼAtua ke feala ai hanatou “mahino katoa, . . . , ki te laulahi, mo te loa, mo te maʼoluga pea mo te loloto” ʼo te moʼoni. ʼI tanatou fai te faʼahi ʼaia, ʼe ‘tauaka pea mo malohi’ anai tanatou tui. (Lau ia Efeso 3:14-19.) ʼE tonu mo tatou ke tou fai te faʼahi ʼaia. Tou vakaʼi pe ʼe feafeaʼi hatatou ako fakalelei ia te Folafola ʼa te ʼAtua, ke tuputupu ai tatatou mahino ki ai.
AKO FAKALELEI TE ʼU MOʼONI LOLOTO ʼAE ʼI TE TOHI-TAPU
4. Kotea ʼae ʼe feala ke tou fai ke lahi age tatatou fakaovi kia Sehova? Tuku mai he ʼu faʼifaʼitaki.
4 ʼI totatou ʼuhiga Kilisitiano, ʼe mole tou fia mahino pe ki te ʼu akonaki tafito ʼo te Tohi-Tapu. Kae ʼaki te tokoni ʼa te laumalie maʼoniʼoni ʼa te ʼAtua, ʼe tou toe loto foki ke tou ako “mo te ʼu meʼa loloto ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua.” (1 Ko. 2:9, 10) He koʼe ʼe mole ke fakatuʼutuʼu ke fai hau ʼu fekumi lolotoga tau ako tokotahi ke lahi age ai tau fakaovi kia Sehova? Ohage la ʼe feala ke ke fai hau ʼu fekumi ʼo ʼuhiga mo tana fakaha ia tona ʼofa ki ʼana kaugana ʼi te temi muʼa. ʼE ke tui papau ai anai ʼe toe ʼofa Sehova ia koe. Peʼe feala ke ke vakaʼi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼae neʼe fai ʼi te tauhi ʼae ʼa Iselaele ʼi te temi muʼa. Pea ke fakatatau mo tatatou faʼahiga tauhi ʼae ia ʼaho nei kia Sehova. Peʼe lagi feala ke ke ako te ʼu lea fakapolofeta ʼae neʼe fakahoko e Sesu lolotoga tona maʼuli mo tana minisitelio ʼi te kele.
5. ʼI tau ako tokotahi, ʼi ai koa he moʼoni ʼe ke fia vakaʼi ʼo loloto age?
5 Neʼe fehuʼi age ki ʼihi ʼae ʼe natou ako fakamalotoloto te Tohi-Tapu, pe kotea la he ʼu moʼoni ʼi te Tohi-Tapu ʼe natou fia vakaʼi ʼe natou totonu. ʼE tuʼu ʼihi ʼo ʼanatou tali ʼi te fakamatala ʼae ʼe ʼi te ʼa takai “ He ʼu Manatu ʼe Feala Ke Ke Vakaʼi ʼi Tau Ako Tokotahi.” ʼE ke fiafia lahi anai moka ke ako te ʼu manatu ʼaia pea ʼe ʼaoga atu anai te Kumiʼaga Tohi ʼa Te Kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Ko tau ako loloto ʼaia te Tohi-Tapu ʼe liliu ai tau tui ʼo malohi pea ʼe tokoni atu anai ke ke “maʼu ai . . . te ʼatamai malama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua.” (Taag. 2:4, 5) Tou vakaʼi he ʼu moʼoni loloto ʼi te Tohi-Tapu ʼe feala ke ke ako fakalelei.
FAKAKAUKAUʼI TE FAKATUʼUTUʼU ʼA TE ʼATUA
6. (1) Kotea ʼae ʼe kehekehe ai te tagata pea mo Sehova? (2) He koʼe ʼe feala ke tou ui ko te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ʼo ʼuhiga mo te tagata pea mo kele “ ʼe heʼe gata”?
6 Ohage la, tou vakaʼi pe kotea ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. ʼE mole tatau ia Sehova pea mo te tagata, he ʼe ko te tagata ʼe ina filifili pe he ala ʼe tahi ke kaku ki te koga meʼa ʼae ʼe fia alu ki ai. Pea kapau ʼe mapunu te ala ʼaia, ʼe mole kaku anai ki ai. Ko te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ʼe feala ke fakata ki te koga meʼa ʼae ʼe fia tau ki ai. Kua iloʼi lelei e Sehova te koga meʼa ʼae ka alu ki ai, kae ʼe feala ke ina toʼo ni ala kehekehe ke kaku ki ai. Feia la, ka mapunu he ala ʼe feala pe ke alu ʼi he tahi ala. ʼE tou fiafia he neʼe fakaha mamalie mai e Sehova tana “fakatuʼutuʼu heʼe gata” ʼi tana Folafola. (Efe. 3:11) ʼE feala hana fai he tahi puleʼaki ke hoko ai tana fakatuʼutuʼu, pea ʼe to lelei tuʼumaʼu pe he ʼe ina “fakaʼaogaʼi . . . ia meʼa fuli moʼo fakahoko tana fakatuʼutuʼu.” (Taag. 16:4) Pea ko te ʼu fua lelei ʼo tana fakatuʼutuʼu ʼe heʼe gata ia. Kotea te fakatuʼutuʼu ʼaia pea kotea te ʼu fetogi neʼe ina fai ke hoko ai tana fakatuʼutuʼu?
7. Hili te talagataʼa ʼa Atama mo Eva, kotea te ʼu fetogi neʼe fai e Sehova ke ina fakahoko ai tana fakatuʼutuʼu? (Mateo 25:34)
7 Neʼe fakaha e Sehova ki te ʼuluaki taumatuʼa tana fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo naua. Neʼe ina ui fenei age: “Kolua fanaunau pea mo liliu ʼo hahaʼi, kolua fakahahaʼi pea mo puleʼi te kele, pea kolua puleʼi . . . mo te ʼu manu fuli pe ʼae ʼe maʼuʼuli ʼi te kele.” (Sen. 1:28) Kae neʼe talagataʼa ia Atama mo Eva pea neʼe mafola ai te agahala ki te hahaʼi fuli pe. Neʼe mole taʼofi e te faʼahi ʼaia ia Sehova ke ina fakahoko tana fakatuʼutuʼu. Neʼe ina fai he tahi puleʼaki. Neʼe ina fakakaukauʼi atu aipe ke fakatuʼu he Puleʼaga ʼi selo. Pea ko te Puleʼaga ʼaia ka ina fakahoko anai tana fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te tagata pea mo te kele. (Lau ia Mateo 25:34.) Koia ʼi tona temi totonu, ko Sehova, ʼi tona ʼofa lahi, neʼe ina tuku ai ke haʼu tona ʼAlo ʼulu tokotahi ki te kele ke ina fakamahino ki te hahaʼi pe kotea te Puleʼaga ʼaia. Pea neʼe toe lotolelei ke mate tona ʼAlo moʼo haofaki te malamanei mai te agahala mo te mate. Neʼe fakatuʼuake leva ia ia e Sehova ki selo, pea kua ʼafio hau ai nei ʼi te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. Kae ʼe kei toe lahi age la te ʼu faʼahi ʼe feala ke tou fakakaukauʼi ki ai ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua.
8. (1) Kotea te kupu taki ʼo te Tohi-Tapu? (2) Ohage ko tona fakamahino mai ia Efeso 1:8-11, kotea ʼae ka toe fakahoko anai e Sehova? (Vakaʼi te pāki ʼo te takafi.)
8 Ko te kupu taki ʼaeni ʼo te Tohi-Tapu: ʼE fakatapuha anai e Sehova tona huafa ʼi tana fakahoko tana fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te kele ʼaki tona Puleʼaga ʼae ʼe Hau ai ia Sesu. ʼE mole fetogi anai te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova. ʼE ina fakamoʼoni mai ʼe ina fakahoko anai te meʼa ʼae neʼe ina fakatotonu. (Esa. 46:10, 11; Hep. 6:17, 18) ʼE liliu anai te kele ko he palatiso, pea ko te ʼu fanau ʼa Atama mo Eva ʼae neʼe nonofo agatonu kia Sehova pea kua haohaoa, ʼe natou “maʼuʼuli [ai anai] ʼo talu ai.” (Pes. 22:26) Kae ʼe mole gata ai te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova. ʼE ina toe fakatahiʼi fuli anai ʼana kaugana, ʼae ʼi selo pea mo ʼae ʼi te kele. ʼI te temi ʼaia, ʼe fakalogo katoa anai te hahaʼi fuli pe kia Sehova, tonatou Tuʼi ʼAliki. (Lau ia Efeso 1:8-11.) ʼE mole ke punamaʼuli koa ki te taulekaleka ʼo te fakahoko e Sehova tana fakatuʼutuʼu?
FAKAKAUKAUʼI TOU KA HAʼU
9. ʼI tatatou lau te Tohi-Tapu, kotea te tahi ʼu aluʼaga ʼe tonu ke hoko anai ʼi te ka haʼu?
9 Fakakaukauʼi ia te lea fakapolofeta ʼae neʼe tala e Sehova ʼi te ʼoloto ʼo Eteni, ʼae ʼe tuʼu ia Senesi 3:15. b Neʼe ina fakaha ai ni aluʼaga ka fakahoko ai anai tana fakatuʼutuʼu. Kae ʼe hoko anai te ʼu aluʼaga ʼaia ia taʼu ʼe lauʼi afe ki muli age. Ohage la, neʼe maʼu e Apalahamo hona hologa, pea ʼe hifo anai ia Kilisito mai ai. (Sen. 22:15-18) Pea ʼi te taʼu 33 H.T.S. ohage pe ko tona fakakikite, neʼe malaki ai te muliʼi vaʼe ʼo Sesu. (Gaue 3:13-15) Ko te aluʼaga fakamuli leva ʼae neʼe talanoa ki ai te lea fakapolofeta ʼaia, ʼe ko te malaki ʼo te ʼulu ʼo Satana, ʼae ka hoko anai ʼi te ʼu taʼu ʼe 1 000 tupu ka hoko mai. (Fkha. 20:7-10) Pea ʼe toe fakaha mai ʼi te Tohi-Tapu te tahi ʼu aluʼaga ka hoko anai ʼi te temi ʼae ka kaku ai ki tona tumutumu te fefehiʼaʼaki ʼo te malama ʼa Satana pea mo te kautahi ʼa Sehova.
10. (1) Ko te ʼu aluʼaga fea ʼae ka vave hoko mai? (2) ʼE feafeaʼi hatatou teuteuʼi totatou ʼatamai mo totatou loto? (Vakaʼi te kiʼi nota.)
10 Fakakaukauʼi ia te ʼu aluʼaga ʼaeni neʼe tala fakatomuʼa mai ʼi te Tohi-Tapu ka hoko anai ʼi te kele katoa. ʼUluaki, ʼe kalaga anai te ʼu puleʼaga “Tokalelei pea mo fimalie!” (1 Tes. 5:2, 3) “ ʼI te temi pe ʼaia,” ʼe kamata anai ia te mamahi lahi ʼaki te maumauʼi e te ʼu puleʼaga ia te ʼu lotu hala. (Fkha. 17:16) Hili ʼaia, ʼe lagi hoko anai he aluʼaga fakaofoofo moka “haʼu . . . te Foha ʼo te tagata ʼi te ʼu ʼao ʼo te lagi ʼaki te malohi pea mo he toe kololia lahi.” (Mat. 24:30) ʼE fakamauʼi anai e Sesu te hahaʼi, ʼo ina tuku keheʼi te ʼu ovi mai te ʼu tao. (Mat. 25:31-33, 46) Kae ʼe mole nofo noa anai ia Satana. ʼI tona fehiʼa lahi ki te hahaʼi ʼa te ʼAtua, ʼe ina uga anai he ʼu puleʼaga ka fakatahitahi, ʼae ʼe fakahigoaʼi ʼi te Tohi-Tapu ko Koke mai te fenua ʼo Makoke, ke natou tauʼi te hahaʼi ʼa Sehova. (Esk. 38:2, 10, 11) Lolotoga te aluʼaga ʼaia, ʼe hake anai ki selo te kau fakanofo ʼae kei maʼuʼuli ʼi te kele. ʼE natou fakatahi anai mo Kilisito pea mo te ʼu kautau ʼae ʼi selo. Pea ʼe natou fakahoko anai te tau ʼae ko Alamaketone, ia te koga fakaʼosi ʼo te mamahi lahi. c (Mat. 24:31; Fkha. 16:14, 16) Pea kamata ai leva anai te Pule ʼa Kilisito ki te kele ia Taʼu ʼe Afe.—Fkha. 20:6.
11. ʼE feafeaʼi tou maʼuli moka ke maʼuli anai ʼo heʼe gata? (Vakaʼi mo te pāki.)
11 Fakakaukauʼi ʼi te lakaga nei pe ʼe feafeaʼi anai hili te ʼu taʼu ʼe 1 000. ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu ko te ʼAtua, totatou Tupuʼaga ‘neʼe ina ʼai ki totatou loto te manatu ʼae ki te maʼuli heʼe gata.’ (Ekl. 3:11) Fakakaukauʼi age muʼa koe pe ʼe feafeaʼi anai tou maʼuli pea mo ʼau felogoi ʼae mo Sehova. ʼI te tohi (Fakafalani) Approchez-vous de Jéhovah, ʼi te pasina 318 ki te 319 ʼe tou lau ai te manatu fakafiafia ʼaeni: “ ʼI tatatou kua ʼosi maʼuʼuli ia taʼu ʼe teau, peʼe taʼu ʼe lauʼi afe, peʼe lauʼi miliona, peʼe lauʼi miliale pe la, ʼe tou iloʼi lelei age anai ia Sehova ʼAtua. Kae ʼe kei toe lahi age anai te ʼu meʼa ʼae ʼe feala ke tou ako ʼo ʼuhiga mo ia. . . . ʼE mahino papau ia ʼe taulekaleka anai mo fiafia totatou maʼuli ʼi te palatiso. Pea ko te faʼahi ʼae ʼe taulekaleka age anai ʼe ko tatatou felogoi lelei age mo Sehova.” ʼE ʼi ai koa he tahi age ʼu moʼoni ʼi te Tohi-Tapu ʼe feala ke tou mahino lelei age ki ai?
SIOʼI TE ʼU MEʼA ʼAE ʼI SELO
12. ʼE lava feafeaʼi hatatou sioʼi te ʼu meʼa ʼae ʼi selo? Tuku mai he faʼifaʼitaki.
12 ʼE fakaha mai ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua pe ʼe feafeaʼi “te ʼu potu maʼoluga” ʼae ʼe nofo ai ia Sehova. (Esa. 33:5) ʼE tou lau ʼi te Tohi-Tapu he ʼu faʼahi taulekaleka ʼo ʼuhiga mo Sehova pea mo te koga ʼo tana kautahi ʼae ʼi selo. (Esa. 6:1-4; Tan. 7:9, 10; Fkha. 4:1-6) Ohage la ʼe feala ke tou lau te ʼu meʼa taulekaleka ʼae neʼe sio ki ai ia Esekiele ʼi te temi ʼae “neʼe ava ai te lagi pea neʼe . . . sio leva ki ni meʼa neʼe fakaha [age] e te ʼAtua.”—Esk. 1:1.
13. Ohage ko tona fakaha ia Hepeleo 4:14-16, ʼe malave feafeaʼi kia koe tau iloʼi te ʼu gaue ʼae ʼe fai e Sesu ʼi selo maʼa tatou?
13 Toe fakakaukauʼi ia te ʼu gaue ʼae ʼe fai nei e Sesu ʼi selo maʼa tatou. ʼE ko totatou Hau pea mo tatatou Pelepitelo Lahi lotomanavaʼofa. Neʼe ina fakafealagia ke tou fakaovi ʼi te faikole “ki te ʼafioʼaga ʼo te ʼAtua ʼae ʼe ina foaki ia te ʼofa makehe” pea ke tou maʼu ai tona manavaʼofa pea mo tana tokoni “ ʼi tona temi totonu.” (Lau ia Hepeleo 4:14-16.) Ke tou fakakaukauʼi ʼi te ʼaho fuli ki te ʼu meʼa ʼae neʼe fai e Sehova mo Sesu, pea mo ʼae ʼe nā lolotoga fai nei maʼa tatou mai selo. ʼE mahino ia ʼe malave loto tonā ʼoʼofa ʼae kia tatou pea ʼe uga ai tatou ke tou faʼafai ʼi tatatou tauhi ʼae kia Sehova.—2 Ko. 5:14, 15.
14. Kotea ʼae ʼe feala ke ke fai ke ke fakamalo ai kia Sehova mo Sesu? (Vakaʼi mo te ʼu pāki.)
14 Ko he faʼahi ʼe feala ke ke fai moʼo fakamalo ki totatou ʼAtua pea mo tona ʼAlo ʼe ko hau faiga ke ke tokoni ki ʼihi ke natou liliu ko he ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova pea mo he ʼu tisipulo ʼa Sesu. (Mat. 28:19, 20) Ko te faʼahi ʼaia neʼe fai e te apositolo ko Paulo moʼo fakamalo ki te ʼAtua pea mo Kilisito. Neʼe ina iloʼi ʼe loto e Sehova “ke haofaki te faʼahiga tagata fuli pe pea ke natou maʼu te ʼatamai malama totonu ʼo te moʼoni.” (1 Tim. 2:3, 4) Neʼe faʼafai ʼi te faifakamafola moʼo tokoni ki he kauga malie ʼi te faʼahi fakalaumalie “ke feala ai [hana] haofaki ʼihi ʼi he aluʼaga pe.”—1 Ko. 9:22, 23.
KE KE FIAFIA ʼI TAU FAIGA KE KE MAHINO KI TE TOHI-TAPU
15. ʼO mulimuli kia Pesalemo 1:2, kotea ʼae ʼe tupu ai totatou fiafia?
15 Neʼe ui e te tagata faipesalemo ko he tahi ʼe fiafia pea mo lava lelei te ʼu meʼa ʼae ʼe ina fai, ʼe ko he tahi “ ʼe fiafia ia ʼi te lao ʼa Sehova” pea “ ʼe metitasioʼi Tana lao ʼi te ʼaho mo te po.” (Pes. 1:1-3, kiʼi nota) Neʼe ui e te tagata faifakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ʼu vaega ʼaia, “ka leleiʼia e he tahi te ʼu tokoni ʼae ʼe foaki mai e te ʼAtua, ʼe faiga anai ke ina kumi te ʼu tokoni ʼaia, mo ako pea mo fakakaukauʼi lelei ki ai.” Neʼe ina toe ui ʼo ʼuhiga mo ia ʼae ʼe ina lau te Tohi-Tapu: “Kapau ʼe fakalaka he ʼaho kae neʼe mole ina lau te Tohi-Tapu pea kua puli noa te ʼaho ʼaia.” ʼE maʼu ʼi te Tohi-Tapu he ʼu manatu fakatalakitupua. ʼE ke fiafia anai ʼi tau ako te Tohi-Tapu moka lahi te ʼu manatu ʼae ʼe ke maʼu ai pea mo ke fakakaukau ki tonatou pikipikiga. ʼE ke fiafia lahi anai ʼi tau faiga ʼae ke ke mahino ki te Folafola ʼa te ʼAtua.
16. Kotea ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ka hoa mai?
16 Ko te ʼu moʼoni taulekaleka ʼae ʼe fakaha mai e Sehova ʼi tana Folafola ʼe mole faigataʼa fau hatatou mahino ki ai. ʼI te alatike ka hoa mai, ʼe tou vakaʼi anai he moʼoni ʼe loloto. ʼE tou palalau anai ki te fale lotu lahi fakalaumalie ʼa Sehova ʼae ʼe palalau ki ai ia Paulo ʼi tana tohi ki te ʼu Kilisitiano Hepeleo. Fakaʼamu pe ke ke fiafia ʼaupito ʼi tau mahino ki te moʼoni ʼaia.
KATIKO 94 Tou Lotofakafetaʼi Ki Te Folafola ʼa Te ʼAtua
a ʼE tou fiafia moka tou ako te Tohi-Tapu. ʼE tou maʼu ai ni tapuakina pea ʼe tou fakaovi ai ki tatatou Tamai ʼae ʼi selo. ʼE feala ke tou ako ʼi totatou maʼuli katoa pea ʼe mole tou fiu anai. ʼE tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaeni pe ʼe feafeaʼi hatatou mahino katoa ki “te laulahi, mo te loa, mo te maʼoluga pea mo te loloto” ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua.
b Vakaʼi te alatike “Ko He Lea Fakapolofeta Kua ʼAfeā Kae ʼe Maʼuhiga Kia Koe” ʼi Te Tule Leʼo ʼo Sulio 2022.
c Ke ke iloʼi pe ʼe feafeaʼi hau teuteu ki te ʼu aluʼaga ka ʼamanaki hoko ʼi te kele katoa, vakaʼi te tohi Kua Pule Ia Te Puleʼaga ʼo Te ʼAtua! ʼi te pas. 230.