ALATIKE AKO 41
He ʼu Ako Mai Te ʼu Tohi ʼe Lua ʼa Petelo
“[ʼE au] faiga tuʼumaʼu ke au fakamanatuʼi atu te ʼu meʼa ʼaia.”—2 PET. 1:12.
KATIKO 127 Ko He Faʼahiga Tagata Feafeaʼi Koa Ia Au?
TE ʼU MANATU FAKANOUNOU a
1. Mole fualoa ʼi muʼa ʼo te mate ʼo Petelo, kotea te gaue neʼe foaki e Sehova kia ia?
NEʼE tauhi agatonu kia Sehova te apositolo ko Petelo lolotoga ni taʼu. Neʼe faifakamafola fakatahi mo Sesu, mo ina kamata te faifakamafola ki te hahaʼi ʼae neʼe mole Sutea, pea neʼe kau ki muli age ʼi te kolesi pule. ʼI te temi fakaʼosi ʼo tona maʼuli, neʼe foaki e Sehova kia Petelo he tahi gaue. ʼI te teitei taʼu 62-64 H.T.S. neʼe ina tohi ʼaki te takitaki ʼa te laumalie maʼoniʼoni he ʼu tohi ʼe lua, te tohi ʼo 1 Petelo mo 2 Petelo. Neʼe ina fakaʼamu ke ʼaoga te ʼu tohi ʼaia ki te kau Kilisitiano hili tona mate.—2 Pet. 1:12-15.
2. He koʼe neʼe to tonu te ʼu tohi ʼae neʼe fai e Petelo?
2 Neʼe fai e Petelo tana ʼu tohi ʼi te temi ʼae neʼe “mamahi” ai ʼona tehina mo tuagaʼane ʼuhi ko “ni ʼahiʼahi kehekehe.” (1 Pet. 1:6) Neʼe fakahu e ni hahaʼi agakovi ni akonaki loi mo ni aga heʼe ʼaoga ki te loto kokelekasio. (2 Pet. 2:1, 2, 14) Pea neʼe vave sisio te kau Kilisitiano ʼae neʼe nonofo ʼi Selusalemi ki “te fakaʼosi ʼo te ʼu meʼa fuli,” te temi ʼae ka maumauʼi ai te kolo ʼaia mo tona fale lotu e te ʼu kautau Loma. (1 Pet. 4:7) ʼE mahino ia neʼe tokoni te ʼu tohi ʼae neʼe fai e Petelo ke nonofo agatonu te kau Kilisitiano ʼaia logo la te ʼu faigataʼaʼia pea mo teuteuʼi natou ki te ʼu faigataʼaʼia ka ʼamanaki hoko. b
3. He koʼe ʼe tonu ke tou vakaʼi te ʼu tohi ʼa Petelo?
3 Neʼe fai e Petelo tana ʼu tohi ki te ʼu ʼuluaki Kilisitiano. Kae neʼe loto e Sehova ke tuʼu te ʼu tohi ʼaia ʼi tana Folafola. Koia ʼe ʼaoga kia tatou te ʼu tohi ʼaia. (Loma 15:4) ʼE tou toe maʼuʼuli ʼi he malama ʼe lahi te aga heʼe ʼaoga, ʼe liliu ai ʼo faigataʼa tatatou tauhi agatonu kia Sehova. Pea kua vave hoko mai pe he mamahi ʼe lahi age ʼi ʼae neʼe hoko ki te kau Sutea. ʼE tou maʼu ʼi te ʼu tohi ʼe lua ʼa Petelo he ʼu tokoni maʼuhiga kia tatou. ʼE tokoni mai ke tou haga atalitali ki te ʼaho ʼo Sehova, mo tauʼi te mataku ki te tagata, pea ke tou feʼofamamahiʼaki. ʼE toe ʼaoga anai te ʼu tokoni ʼaia ki te ʼu tagata ʼafea ke natou tokaga lelei ki te ʼu meʼa ʼae ʼe ʼaoga ki te ʼu ovi ʼa te ʼAtua.
HAGA ATALITALI
4. ʼO mulimuli kia 2 Petelo 3:3, 4, kotea ʼae ʼe feala ke vaivai ai tatatou tui?
4 Tokolahi ia ʼaho nei ʼe mole natou tui ki te ʼu meʼa ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu. ʼE manukiʼi tatou e ʼihi he kua lauʼi taʼu tatatou tala te fakaʼosi ʼo te malamanei. Kia natou ʼe mole hoko anai ʼi he temi. (Lau ia 2 Petelo 3:3, 4.) Pea ka fai mai te ʼu palalau ʼaia e he tahi ʼi tatatou faifakamafola, peʼe ʼi totatou famili, peʼe ko he kauga ako ʼe feala ke vaivai ai tatatou tui. Kae ʼe feala ke toe malohi age moka tou lau te ʼu manatu ʼae neʼe tohi e Petelo.
5. Kapau ʼe tou manatu ʼe tuai fau te fakaʼosi ʼo te malama ʼaeni, kotea ʼae ʼe lava tokoni mai ke tou maʼu te manatu ʼae ʼe lelei? (2 Petelo 3:8, 9)
5 ʼE feala ke tou manatu ʼe tuai te fakahoko e Sehova tana fakapapau ʼae ke ina pulihi te malama ʼaeni. ʼE tokoni mai ia Petelo ke tou maʼu te manatu ʼae ʼe lelei. ʼE ina fakamanatuʼi mai ʼe mole tatau te faʼahiga sio ʼa Sehova ki te temi ohage ko tatou. (Lau ia 2 Petelo 3:8, 9.) Kia Sehova, ko he ʼaho ʼe tahi ʼe hage ia ko he ʼu taʼu ʼe afe. Pea ʼe kataki fualoa he ʼe mole loto ia ke mate he tahi. Kae ka hoko mai anai tona ʼaho, ʼe pulihi katoa anai te malamanei. ʼO talitali ki te temi ʼaia, ʼe tou maʼu te gaue maʼuhiga ʼae ko te fakamafola ʼo te logo lelei ki te hahaʼi ʼi te malamanei katoa.
6. ʼE feafeaʼi hatatou “manatuʼi tuʼumaʼu” te ʼaho ʼo Sehova? (2 Petelo 3:11, 12)
6 ʼE tokoni mai ia Petelo ke tou “manatuʼi tuʼumaʼu” te ʼaho ʼo Sehova. (Lau ia 2 Petelo 3:11, 12.) ʼO feafeaʼi? Kapau ʼe feala, tou metitasio ʼi te ʼaho fuli ki te ʼu lelei ka tou maʼu ʼi te malama foʼou. Fakakaukauʼi ʼe ke manava ki he ʼaele ʼe maʼa, mo ke kai he ʼu meʼa kai lelei, ʼe ke fakatalitali ʼou famili ʼae ʼe fakatuʼuake mai te mate, pea ʼe ke fakamahino age te fakahoko ʼo te ʼu lea fakapolofeta ki ni hahaʼi neʼe maʼuʼuli fualoa ki muʼa atu. Ka ke metitasio feia, ʼe feala anai hau haga talitali, mo ke falala ʼe fakatuʼu anai te malama foʼou pea mo ke tui papau kua vave hoko mai. ʼI tatatou “iloʼi fakatomuʼa” te ʼu meʼa ʼae ka hoko ʼi te ka haʼu, ʼe mole “fakaheʼi” anai tatou e te ʼu faiako loi.—2 Pet. 3:17.
TUKU TAU MATAKU KI TE TAGATA
7. Kotea ʼae ʼe feala ke hoko moka tou matataku ki te tagata?
7 ʼI tatatou manatuʼi tuʼumaʼu ia te ʼaho ʼo Sehova, ʼe maʼuhiga ʼaupito ai kia tatou te tala ʼo te logo lelei ki te hahaʼi. Kae ʼe feala ʼi ʼihi temi ke mole tou fia tala te logo lelei. Kotea tona tupuʼaga? He ʼe lagi tou matataku ki te tagata. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia kia Petelo. ʼI te po ʼae neʼe fakamauʼi ai Sesu, neʼe mataku ia Petelo ʼi te fakaha ko ia ko he tisipulo ʼa Sesu pea neʼe ina toe fakafisi tuʼa tolu ʼe mole ina iloʼi ia ia. (Mat. 26:69-75) Kae ki muli age, neʼe ina ui ʼaki he lototoʼa: “ʼAua naʼa kotou matataku ʼi te ʼu meʼa ʼae ʼe natou matataku ki ai pea ʼaua naʼa kotou hoha.” (1 Pet. 3:14) ʼE tou tui papau ai ʼe toe feala pe ke tuku tatatou matataku ki te tagata.
8. Kotea ʼae ka tokoni mai ke tuku tatatou mataku ki te tagata? (1 Petelo 3:15)
8 Kotea ʼae ka tokoni mai ke tuku tatatou mataku ki te tagata? ʼE tali fenei e Petelo: “Kotou fakamoʼoni ʼi ʼokotou loto ko Kilisito ʼe ko te ʼAliki pea ʼe maʼoniʼoni.” (Lau ia 1 Petelo 3:15.) Ko tona fakaʼuhiga, ke tou fakakaukauʼi te tuʼulaga mo te malohi ʼae kua maʼu e totatou ʼAliki mo Hau, ia Kilisito Sesu. ʼI te temi ʼae ʼe feala ai ke ke faifakamafola ki he tahi kae ʼe ke mataku, faiga ke hage ʼe ke sio ki totatou Hau, ʼe lolotoga ʼafio nei ʼi selo pea ko te toko lauʼi miliona ʼaselo ʼi ʼona tafaʼaki. Pea ke toe manatuʼi ‘kua tuku kia te ia te pule katoa ʼi te lagi pea mo te kele’ pea ʼe “nofo anai mo [koe] ʼi te ʼaho fuli pe ʼo kaku ki te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaeni.” (Mat. 28:18-20) ʼE tokoni mai ia Petelo ke tou “nonofo teuteu tuʼumaʼu” ke tou fakamahino tatatou tui. ʼE ke fia palalau koa ki ʼou kauga gaue, peʼe ko ʼou kauga ako, peʼe ki he tahi pe ʼe ke felaveʼi mo ia? Vakaʼi muʼa pe ko te temi lelei fea ʼae ʼe feala ai ke ke palalau age, mo ke fakakaukauʼi te ʼu palalau ka ke fai. Pea ke kole leva kia Sehova ke ina foaki atu te lototoʼa pea mo ke tui papau ʼe tokoni atu anai ia Sehova ke ke tuku tau mataku ki te tagata.—Gaue 4:29.
“KOTOU FEʼOFAMAMAHIʼAKI”
9. Kotea te aluʼaga neʼe hoko neʼe mole fakaha ai e Petelo te ʼofa? (Vakaʼi mo te pāki.)
9 Neʼe ako e Petelo te fakaha ʼo te ʼofa. Neʼe logo ki te ui fenei ʼa Sesu: “ʼE au foaki atu kia koutou he fakatotonu foʼou, ke kotou feʼofaʼaki. Ohage pe ko taku ʼofa ʼae kia koutou, ke kotou toe feʼofaʼaki mo koutou.” (Soa. 13:34) Kae ʼi te tahi lakaga, neʼe mole fia kai leva ia Petelo mo ʼona tehina mo tuagaʼane ʼae neʼe mole Sutea he neʼe mataku ʼi ʼihi Kilisitiano Sutea. Pea neʼe ui e te apositolo ko Paulo kia Petelo neʼe “malualoi” ʼi te temi ʼaia. (Kal. 2:11-14) Neʼe tali koa e Petelo tona fakatonutonuʼi ʼaia? ʼEi. Neʼe ina toe maʼu ai mo he ako. ʼI tana ʼu tohi ʼe lua, neʼe ina fakaha lelei ai ʼe mole feʼauga pe te ui ʼae ʼe tou ʼoʼofa ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane, kae ʼe tonu ke tou toe fakaha totatou ʼofa ʼaia.
10. Kotea ʼae ʼe tupu ai tatatou maʼu te “ʼofa fakatautehina [ʼae] ʼe mole malualoi”? (1 Petelo 1:22)
10 Neʼe ui e Petelo ʼe tonu ke tou femaʼuʼaki ia tatou tehina mo tuagaʼane “he ʼofa fakatautehina ʼe mole malualoi.” (Lau ia 1 Petelo 1:22.) Neʼe ina toe ui ʼe tou maʼu te faʼahiga ʼofa ʼaia he ʼe tou “fakalogo ki te moʼoni.” Pea ʼe kau ki te moʼoni te akonaki ʼae “ʼe mole fakapalatahi te ʼAtua.” (Gaue 10:34, 35) Koia kapau ʼe tou ʼoʼofa pe ki niʼihi ʼi te kokelekasio, pea ʼe mole tou fakalogo ki te fakatotonu ʼa Sesu. ʼE moʼoni, ʼe feala ke tou kaumeʼa lelei age mo ʼihi, ohage pe ko Sesu. (Soa. 13:23; 20:2) Kae ʼe fakamanatuʼi mai e Petelo ʼe tonu ke tou “ʼoʼofa ki te fale tau tehina katoa.” Ko tona fakaʼuhiga, ke tou ʼoʼofa ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane fuli, ohage pe ko te ʼofa ʼae ʼe femaʼuʼaki ʼi he famili.—1 Pet. 2:17.
11. Kotea te fakaʼuhiga ʼo te “feʼofamamahiʼaki mo he loto katoa”?
11 ʼE fakalotomalohiʼi tatou e Petelo ke tou “feʼofamamahiʼaki mo he loto katoa.” Ko te ʼofa mamahi ʼae ʼe palalau ki ai Petelo ʼe fakaʼuhiga ke kita ʼofa ki he tahi maʼia moka ʼe faigataʼa. Ohage la, kotea ʼae ʼe tou fai moka tou iita peʼe tou mamahi ki he tehina peʼe ko he tuagaʼane? ʼI te agamahani, ʼe tou fia liufaki age te kovi ʼae neʼe ina fai mai, kae mole tou fia ʼoʼofa ki ai. Kae neʼe akoʼi age e Sesu kia Petelo ʼe mole tali e te ʼAtua te taʼi aga ʼaia. (Soa. 18:10, 11) Neʼe tohi fenei e Petelo: “ʼAua naʼa kotou tauʼi te kovi ʼaki te kovi, peʼe ko te leakovi ʼaki te leakovi. Kaʼe ke kotou fai he ʼu palalau lelei.” (1 Pet. 3:9) Ka tou ʼofa mamahi ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane, ʼe tou agalelei anai maʼia pe neʼe natou fai mai he meʼa, ʼo tou mamahi ai.
12. (1) Kotea ʼae ʼe uga ai anai tatou e te ʼofa mamahi ke tou fai? (2) Kotea ʼae ʼe ke faiga anai ke ke fai ohage ko tona fakaha ʼi te viteo Ka Tou Maʼuliʼi Te Tokalelei ʼe Tou Maʼu Ai Te ʼu Tapuakina?
12 ʼI tana ʼuluaki tohi, neʼe ui e Petelo ʼe uga anai tatou e te ʼofa mamahi ke mole tou fakamolemole pe ʼihi agahala, kae ko “he ʼu tuʼuga agahala.” (1 Pet. 4:8) Neʼe lagi manatuʼi e Petelo, te akoʼi age e Sesu ʼi ni taʼu ki muʼa atu, pe ʼe tonu ke feafeaʼi tana fakamolemole. ʼI te temi ʼaia, neʼe lagi manatu ia Petelo neʼe agalelei mo kapau ʼe fakamolemole “tuʼa fitu” ki tona tehina. Kae neʼe akoʼi age e Sesu, ʼo toe feia pe kia tatou, ke tou fakamolemole ʼo “tuʼa 77” ko tona fakaʼuhiga ʼe mole hona tuʼakoi. (Mat. 18:21, 22) Kapau ʼe faigataʼa kia koe hau fakamolemole, ʼaua naʼa ke lotovaivai. ʼE faigataʼa ʼi ʼihi temi kia tatou fuli ke tou fakamolemole. Ko te faʼahi ʼae ʼe maʼuhiga, ʼe ko tau fai atu nei ia meʼa fuli ke ke fakamolemole ki tou tehina pea mo ke toe tokalelei mo ia. c
ʼU TAGATA ʼAFEA, KOTOU TAUHI TE FAGA OVI
13. He koʼe ʼe feala ke faigataʼa ki te ʼu tagata ʼafea hanatou tauhi te faga ovi?
13 ʼE mahino ia neʼe mole galoʼi e Petelo te ʼu palalau ʼaeni neʼe fai age e Sesu ʼi tona ʼosi fakatuʼuake: “Tauhi ʼaku kiʼi ovi.” (Soa. 21:16) Kapau ʼe ke tagata ʼafea, ʼe ke iloʼi ʼe toe fai te kole ʼaia kia koe. Kae ʼe feala ke faigataʼa ki he tagata ʼafea hana maʼu he temi feʼauga moʼo fakahoko te gaue maʼuhiga ʼaia. ʼE natou tokakaga muʼa ke maʼu e tanatou kiʼi famili te ʼu meʼa ʼae ʼe ʼaoga kia natou ʼi te faʼahi fakasino, mo natou ʼoʼofa kia natou pea mo tokaga ke natou malohi ʼi te faʼahi fakalaumalie. ʼE tonu foki ke natou faʼafai ʼi te faifakamafola pea mo teuteuʼi ʼanatou akonaki ki te ʼu fono pea ki te ʼu fakatahi. ʼE toe kau ʼihi ki he Komite Fakafelogoi Mo Te Lopitali peʼe ki te selevisi gaue laga fale ʼo te fenua. ʼE moʼoni, ʼe natou maʼumaʼua ʼaupito.
14. Kotea ka tokoni anai ki te ʼu tagata ʼafea ke natou maʼu te malohi moʼo tokaga ki te faga ovi ʼa te ʼAtua? (1 Petelo 5:1-4)
14 Neʼe tohi fenei e Petelo ki te ʼu tagata ʼafea ʼi tona temi: “Kotou tauhi te faga ovi ʼa te ʼAtua.” (Lau ia 1 Petelo 5:1-4.) ʼE matou iloʼi, ʼu tagata ʼafea ʼe kotou ʼoʼofa ki ʼokotou tehina mo tuagaʼane pea mo kotou fia tokaga kia natou. Kae ʼe feala ʼi ʼihi temi ke faigataʼa he ʼe lahi ʼakotou gaue peʼe kotou gaʼegaʼe. Kotea ʼae ʼe feala ke tokoni atu? Avahi tokotou loto kia Sehova. Neʼe tohi fenei e Petelo: “Kapau ʼe tokoni he tahi ki ʼihi, ke falala ki te malohi ʼae ʼe foaki e te ʼAtua.” (1 Pet. 4:11) Ko ʼihi faigataʼaʼia ʼae ʼe tau mo ʼokotou tehina mo tuagaʼane ʼe mole feala anai ke pulihi ʼi te malama ʼaeni. Kae kotou manatuʼi, ko Sesu Kilisito, “te pule ʼo te ʼu tauhi ovi” ʼe lava tokoni kia natou, ʼo laka age ʼi te ʼu meʼa ʼae ʼe feala ke kotou fai. Pea ʼe lava tokoni kia natou ʼi te temi nei pea ʼi te malama foʼou. Ko te faʼahi ʼae ʼe kole e te ʼAtua ki te ʼu tagata ʼafea, ke natou ʼoʼofa ki ʼonatou tehina, mo tokaga kia natou pea mo “liliu ko he ʼu faʼifaʼitakiʼaga maʼa te faga ovi.”
15. ʼE fakaha feafeaʼi e he tagata ʼafea ʼe maʼuhiga kia ia te tauhi ki te ʼu ovi? (Vakaʼi mo te pāki.)
15 ʼE iloʼi e William, ʼae kua fualoa tana tagata ʼafea, te maʼuhiga ʼae ʼo te tauhi ki te ʼu ovi. ʼI te kamata pe ʼo te taʼi mahaki COVID-19, ko ia mo te ʼu tagata ʼafea ʼo tana kokelekasio neʼe natou felogoi ʼi te vahaʼa fuli mo natou ʼae ʼo ʼanatou kiʼi kutuga faifakamafola. Neʼe maʼuhiga ʼaupito kia natou te faʼahi ʼaia. ʼE fakamahino e William tona tupuʼaga: “Tokolahi te ʼu tehina mo tuagaʼane neʼe nonofo tokotahi, pea neʼe feala pe ke natou maʼu he ʼu manatu fakalotovaivai.” Ka felaveʼi he tehina peʼe ko he tuagaʼane mo he fihifihia, ʼe fakalogo lelei ia William ki ai, ʼo faiga ke mahino ki ʼona tuʼania pea mo iloʼi pe kotea ʼae ʼe ʼaoga kia ia. Pea ʼe ina fai leva ni fekumi ke ina maʼu he ʼu tohi pea tafito ni viteo ka tokoni anai ki tona tehina peʼe ko tona tuagaʼane. ʼE ina ui: “ʼE maʼuhiga ʼaupito age ia ʼaho nei ke tokaga ki te ʼu ovi. ʼE tou faiga malohi ʼo tokoni ki te hahaʼi ke natou iloʼi ia Sehova. ʼE mole tonu koa la ke tou fai feia moʼo tokaga ki te ʼu ovi ʼa Sehova pea mo tokoni ke natou nonofo ʼi te moʼoni?”
TUKU KE FAKAKATOA E SEHOVA TAKOTOU AKOAKO
16. ʼE feafeaʼi hatatou maʼuliʼi te ʼu ako neʼe tou maʼu mai te ʼu tohi ʼa Petelo?
16 Neʼe tou vakaʼi ʼihi ako ʼe feala ke tou maʼu mai te ʼu tohi ʼe lua ʼa Petelo. ʼE lagi ʼi ai he faʼahi ʼe ke fia hikihiki ke lelei age tona fai. Ohage la, ʼe lagi ke loto ke lahi age tau metitasio ki te ʼu lelei ka ke maʼu ʼi te malama foʼou. Peʼe ke fakatuʼutuʼu ke ke faifakamafola ki ʼou kauga gaue, ki ʼou kauga ako, peʼe ʼi he faʼahi pe ʼe ke felaveʼi ai mo he tahi. ʼE ke fakakaukauʼi koa pe ʼe feafeaʼi hau fakaha lahi age tou ʼofa mamahi ki ʼou tehina mo tuagaʼane? ʼU tagata ʼafea, ʼe kotou lotomalohi koa ke kotou tokaga ki te ʼu ovi ʼa Sehova ʼaki he lotolelei mo he faʼafai? Ka ke sivisivi ia koe totonu, ʼe ke maʼu anai he ʼu faʼahi ʼe ke toto ai, kae ʼaua naʼa ke lotovaivai. “Ko te ʼAliki ʼe agalelei” pea ʼe tokoni atu anai ke hikihiki ke lelei age tau fai. (1 Pet. 2:3) Neʼe ui e Petelo: “Ko te ʼAtua . . . ʼe ina fakakatoa anai e ia totonu takotou akoako. ʼE ina fakalotomalohiʼi anai koutou, ʼe tokoni atu anai ke kotou nonofo agatonu, pea mo ina fakatuʼu malohi anai koutou.”—1 Pet. 5:10.
17. Kapau ʼe tou faʼa kataki pea mo tou tuku ke akoako tatou e Sehova, kotea te fakapale ka tou maʼu?
17 ʼI te kamata, neʼe manatu ia Petelo ʼe mole tuha ke fakatahi mo te ʼAlo ʼo te ʼAtua. (Luka 5:8) Kae ʼaki te tokoni ʼofa ʼo Sehova mo Sesu, neʼe feala ke hoko atu tana mulimuli ia Kilisito. Pea neʼe fakafealagia kia Petelo ke hu ki “te Puleʼaga ʼae ʼe heʼe gata ʼo Sesu Kilisito, totatou ʼAliki pea mo totatou Fakamaʼuli.” (2 Pet. 1:11) Ko he fakapale taulekaleka ʼaia! Kapau ʼe ke faʼa kataki ohage ko Petelo pea mo ke tuku ke akoako koe e Sehova, ʼe toe foaki atu anai kia koe te fakapale ʼae ko te maʼuli heʼe gata. ʼE ke ‘kaku anai ki te ikuʼaga ʼo tau tui, ʼae ko te haofaki ʼo tou maʼuli.’—1 Pet. 1:9.
KATIKO 109 Tou ʼOfa Mamahi ʼAki Te Loto Katoa
a ʼE tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaeni he ʼu ako mai te ʼu tohi ʼa Petelo pea ʼe tokoni feafeaʼi mai ke tou ʼutakiʼi ʼotatou faigataʼaʼia. ʼE toe foaki ai he ʼu tokoni ʼaoga ki te ʼu tagata ʼafea ke natou tauhi te faga ovi.
b Neʼe lagi maʼu e te ʼu Kilisitiano ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi Palesitina te ʼu tohi ʼa Petelo ʼi muʼa ʼo te ʼuluaki ʼomai ʼa te kau Loma ʼo tauʼi ia Selusalemi ʼi te taʼu 66 H.T.S.
c Vakaʼi ʼi te jw.org te viteo Ka Tou Maʼuliʼi Te Tokalelei ʼe Tou Maʼu Ai Te ʼu Tapuakina.