Te ʼu Paki ʼo Te Kele Neʼe Fakapapau

Béer-Schéba Faʼahi ʼe ʼi Ai Te Vai Keli ʼe Faka ʼUhiga Ko Te Maʼuli

“MAI Dan ki Béer-Schéba.” Koʼena te kupu ʼe māhani kiai te kau lautohi ʼo te Tohi-Tapu. ʼE ina fakahā ia Iselaele katoa, mai Dan, ʼe ōvi ki te vaeluaʼaga ʼo te potu tokelau, ʼo aʼu ki Béer-Schéba ʼi te potu toga. Ko te fīmālie ʼo te temi hau ʼo Salomone ʼe fēnei tona fakahāhā: “Ko Suta pea mo Iselaele neʼe hoko atu tana nonofo ʼi te tokalelei, ʼo tahi nonofo pe ʼi tona lalo fuʼu vite pea mo tona lalo fuʼu fiku, mai Dan ki Béer-Schéba, lolotoga te ʼu ʼaho ʼo Salomone.” — 1 Hau 4:25; Kau Fakamāu 20:1.

Kae ko te ʼu kehekehe ʼo Dan pea mo Béer-Schéba, ʼe mole gata ʼaki pe ia ʼi tonā vaha. Ohage la, ko Dan ʼe lahi ai te ʼu ʼua; ko te vai ʼe hali mai te matapuna ʼo vaheʼi ai he magaʼi vai ʼo te Solotane, ohage ko tatatou sio kiai ʼi te paki ʼaē ʼi te faʼahi mataʼu. ʼE feafeaʼi tona kehekehe mo Béer-Schéba, ʼaē ʼe tuʼu ʼi he potu ʼe magemage, ʼi te tafaʼaki ʼo te tai pea mo te potu toga ʼo te tai Mate.

ʼI te koga meʼa ko Béer-Schéba ko te lahi ʼo te vai ʼi te taʼu ʼe gata pe ʼi te ʼu satimeta e 15 ki te 20. ʼI takotou mahino ki te faʼahi ʼaia, vakaʼi te meʼa ʼe tuʼu ʼi te paki ʼi ʼoluga, peʼe ko te moʼuga ʼo Béer-Schéba *. Ko te faʼahi fuluʼi hega ʼaē ʼe koutou sio kiai ʼi te paki ʼe ʼasi mai neʼe toho te paki ʼi te ʼosi ʼo te ʼu ʼua ʼo te temi nive, ʼi he kiʼi temi siʼisiʼi neʼe fuluʼi hega ai te ʼu gāueʼaga ʼi te tafaʼaki ʼo Béer-Schéba. Ko te ʼu potu fenua tokalelei ʼaē ʼe ōvi mai, neʼe lelei — pea ʼe kei lelei pe ia — ki te taʼukai.

ʼUhi ko te magemage ʼo te kele ʼo te koga meʼa ʼaia, ʼe talanoa te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo Béer-Schéba ʼo fakatokagaʼi tona ʼu vai keli pea mo te maʼu faʼitaliha ʼaē ʼo te vai. Ko te kolo ʼe tuʼu ōvi ki te ala peʼe ko te ala ʼaē ʼe ʼolo ai te ʼu fagona ʼo fetaulaki ki te toafa ʼo te potu toga mamaʼo. ʼE feala ke koutou fakakaukauʼi, te kau folau ʼaē ʼe ʼolo ʼi ai peʼe tutuʼu ʼi ai, koteʼuhi ʼe ʼaoga kia nātou te vai pea mo tanatou ʼu manu. Ko te taʼi vai ʼaia ʼe mole lahi tona maʼu ʼi te kele, ohage ko Dan, kae ʼe feala pe tona maʼu ʼi te ʼu vai keli. Koia, ko te kupu faka hepeleo beʼer ʼe fakaʼaogaʼi ki he luo peʼe ko he foʼi pu neʼe keli ʼi te lalo kele moʼo tānaki ai te vai. Ko Béer-Schéba ko tona faka ʼuhiga “Vai keli ʼo te fakapapau”, peʼe “Vai keli ʼo te ʼu fitu”.

Ko Apalahamo pea mo tona famili neʼe fualoa tanatou nonofo ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo Béer-Schéba, pea neʼe nātou ʼiloʼi te maʼuhiga ʼo te ʼu vai keli. ʼI te mavae ʼaē ʼa Akale te fafine faifekau ʼa Sala ʼo ʼalu ki te toafa, neʼe ina fakatuʼutuʼu leva ke ina maʼu hana moʼi vai ʼi te ʼu vai keli peʼe ko te ʼu Bédouins ʼaē ʼe nātou fakaʼaogaʼi — ohage la ko te fafine  Bédouine ʼi te pasina ka hoko mai, ʼi ʼoluga, ʼaē ʼe ʼohu vai ʼi te vai keli ʼi te péninsule ʼo Sinaï. ʼI te fakakinauʼi ʼaē ʼo Apalahamo ke ina fekauʼi ia Akale mo tona foha, ʼaki tona agaʼofa neʼe ina faigaʼi leva ʼo foaki ki ai te moʼi vai. Koteā te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼosi ʼo te moʼi vai? “ ʼOsi ʼaia neʼe fakaāva e te ʼAtua ʼona mata ʼo feala ai tana sio ki he vai keli ʼe ʼi ai te vai; pea neʼe ʼalu ia kiai ʼo ʼuʼutu te taga kiliʼi manu pea ina foaki ki tana tama ke ʼinu.” — Senesi 21:19.

Neʼe toʼo koa ʼifea e Apalahamo te vai ʼaē neʼe ina ʼuʼutu ai te taga kiliʼi manu ʼa Akale? E lagi mai te vai keli, ʼaē ʼe ōvi ki te faʼahi neʼe ina to ai te ʼu fuʼu tamaris (Senesi 21:25-33). Koia ʼaē neʼe ʼui ai e te ʼu tagata poto ʼo te temi nei neʼe tonu te fili ʼaē ʼa Apalahamo ʼo te ʼu fuʼu tamaris, ko te ʼu fuʼu ʼakau ʼaia ko tona ʼu lau ʼe liliki ʼe feala te puli ʼo hona kiʼi moʼi vai, kae ʼe feala tana maʼuli logope la te magemage ʼo te koga meʼa ʼaia. — Vakaʼi te paki ʼi lalo.

Neʼe keli e Apalahamo te vai keli ʼaia ʼuhi ko te fihi neʼe fakatutuʼu ai ia ia pea mo te hau ʼo Filisitine. Ko te vai keli ʼaia ʼe ko he meʼa maʼuhiga koteʼuhi ko te mole ʼi ai ʼaē ʼo he vai pea neʼe tonu ai ke keli he foʼi vai keli loloto. Kae, ʼi te temi ʼaia neʼe ko he kaihaʼa te fakaʼaogaʼi ʼo te vai keli ʼa he tahi kae mole kole. — Vakaʼi ia Faka au 20:17, 19.

Kapau ʼe koutou ʼolo ʼo mamata ʼi Béer-Schéba, ʼe feala ke koutou vakaʼi te vai keli loloto ʼi te potu toga. ʼE mole he tahi ʼe ina ʼiloʼi pe neʼe ko ʼanafea ʼaē neʼe tuʼusi ʼo fakalaka ʼi he ʼu maka mālolohi pea mo tona faʼahi ʼaē ʼi ʼoluga (vakaʼi te paki ʼi lalo) ʼaē neʼe fakamālohiʼi ʼaki te ʼu maka. Ko te ʼu tagata kumi ʼo te temi nei neʼe nātou maʼu tona loloto ko meta e 30 kae neʼe mole nātou aʼu pe la ki tona gataʼaga. Ko he tahi ia nātou neʼe ina fai te talanoa ʼaenī: “ ʼE teitei tonu pe te ʼui ʼaē ko te vai keli ʼaia (...) ko te ‘Vai keli ʼo te fakapapau’ ʼaē neʼe fakahoko ai e Apalahamo pea mo Abimélech tana fakapapau.” — Biblical Archaeology Review.

ʼIo ko Béer-Schéba neʼe tuputupu ia ʼo laulahi ʼi te temi faka tohi-tapu, neʼe liliu ia ko he kolo mālohi mo tona matapā laulahi. Kae ko te kalavi ʼo tona fua lelei ʼe ko te vai ʼaē ʼe haʼu mai te vai keli loloto.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 25]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.