Te ʼAletale—Koteā Koa Tona Tuʼulaga ʼi Te Tauhi?

KIA koutou, ʼe maʼuhiga koa te ʼaletale ki takotou tauhi? Ki te tokolahi ʼaē ʼe kau ki te ʼu lotu ʼo te Keletiate, ko te ʼaletale ʼe lagi ko te meʼa ʼaia ʼe nātou haga fuli kiai. Kua koutou vakaʼi koa te Tohi-Tapu ke koutou ʼiloʼi peʼe koteā te faʼahiga fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu ʼaletale ʼi te tauhi?

Ko te ʼuluaki ʼaletale ʼaē ʼe palalau kiai te Tohi-Tapu, ʼe ko ia ʼaē neʼe fakatuʼu e Noe moʼo mōlagaʼi ai he ʼu sakilifisio manu, ʼi te temi ʼaē neʼe mavae ai ʼi te aleka, ʼaē neʼe ina hāofaki nātou mai te Tulivio. *—Senesi 8:20.

Hili pe te fetogi ʼo te ʼu lea ʼi Papele, pea neʼe mavete te hahaʼi ʼi te fuga kele katoa. (Senesi 11:1-9) ʼAki te loto māhani ʼa te tagata ke tauhi ki he ʼatua, neʼe ina faigaʼi ke fakaōvi ki te ʼAtua, peʼe ina ʼiloʼi lelei ia ia peʼe kailoa, ʼo ina kumi ‘fakataufā’ ia ia. (Gaue 17:27; Loma 2:14, 15) Talu mai te temi ʼo Noe, neʼe kaugamālie te hahaʼi neʼe nātou fakatuʼu te ʼu ʼaletale maʼa tonatou ʼu ʼatua. ʼE fakaʼaogaʼi e te ʼu lotu pea mo te ʼu fenua ia te ʼu ʼaletale ki te tauhi hala. ʼI tanatou kua mamaʼo mai te ʼAtua moʼoni, neʼe fakaʼaogaʼi e ʼihi hahaʼi te ʼu ʼaletale ki he ʼu failaulau fakapō, ʼe sakilifisioʼi ai te ʼu hahaʼi māʼia foki mo te ʼu tamaliki. ʼI tanatou mavae mai ia Sehova, neʼe fakatuʼu e ʼihi hau ʼo Iselaele ia te ʼu ʼaletale maʼa te ʼu ʼatua pagani, ohage ko Paale. (1 Hau 16:29-32) Kae neʼe fakaʼaogaʼi feafeaʼi koa te ʼu ʼaletale ʼi te tauhi moʼoni?

Ko Te ʼu ʼAletale Pea Mo Te Tauhi Moʼoni ʼi Iselaele

Hili ia Noe, neʼe ʼi ai ʼihi tagata agatonu neʼe nātou fakatuʼu te ʼu ʼaletale ʼi tanatou tauhi ki te ʼAtua moʼoni, ko Sehova. Neʼe fakatuʼu e Apalahamo te ʼu ʼaletale ʼi Sikemi, tahi ʼi te koga meʼa ʼe ōvi ki Petele, tahi ʼi Hepelone, pea tahi ʼi te Moʼuga ko Molia, ʼaē neʼe ina sakilifisioʼi ai te matuʼaʼi akeno neʼe foaki age e te ʼAtua moʼo fetogi ʼaki ia Isaake. Ki muli age, ko Isaake, mo Sakopo, pea mo Moisese neʼe nātou fakatuʼu te ʼu ʼaletale ʼi tanatou tauhi ki te ʼAtua.—Senesi 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Ekesote 17:15, 16; 24:4-8.

ʼI te temi ʼaē neʼe foaki ai e te ʼAtua tana Lao ki te hahaʼi ʼo Iselaele, neʼe ina fakatotonu age ke nātou fakatuʼu te tapenakulo, ko he fale fehikitaki, neʼe toe fakahigoaʼi pe foki ko “te fale fehikitaki ʼo te fono,” neʼe ko te potu tāfito ʼaia moʼo fakaōvi age ai kia te ia. (Ekesote 39:32, 40) Neʼe ʼi ai te ʼu ʼaletale e lua ʼi te tapenakulo, peʼe ko te fale fehikitaki. Ko te ʼaletale maʼa te ʼu mōlaga tutu, ʼaē neʼe faʼu ʼaki te ʼakauʼi akasia pea neʼe ʼaofi ʼaki te kapa, neʼe fakatuʼu ʼi muʼa ʼo te hūʼaga pea neʼe fakaʼaogaʼi  moʼo mōlagaʼi he ʼu sakilifisio manu. (Ekesote 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Ko te ʼaletale ʼo te iseso, ʼaē neʼe faʼu ʼaki te ʼakauʼi akasia kae neʼe ʼaofi ʼaki te aulo, neʼe tuʼu ʼi te loto tapenakulo, ʼi te muʼa lito ʼo te Potu Taputapu ʼAupito. (Ekesote 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Neʼe tutu ai te iseso makehe ʼo tuʼa lua ʼi te ʼaho, ʼi te uhu mo te afiafi. (Ekesote 30:7-9) Ko te fale lotu ʼaē neʼe laga e te Hau ko Salomone neʼe mulimuli ki te motele ʼo te tapenakulo, ʼaki te ʼu ʼaletale e lua.

“Te Fale Fehikitaki Moʼoni” Pea Mo Te ʼAletale Fakatātā

ʼI te foaki age e Sehova ia te Lao ki Iselaele, neʼe mole ina foaki age pe he ʼu lekula moʼo takitaki te maʼuli ʼo tana hahaʼi pea mo tanatou fakaōvi age kia te ia ʼaki te sakilifisio mo te faikole. Kae neʼe lahi tana ʼu fakatuʼutuʼu neʼe nātou faʼufaʼu te meʼa ʼaē neʼe fakahigoaʼi e te ʼapositolo ko Paulo ko “he fakatata,” peʼe ko “he ata o te u mooni o Selo.” (Hepeleo 8:3-5; 9:9; 10:1; Kolose 2:17) Ko tona tahi faka ʼuhiga, ʼe lahi te ʼu koga ʼo te Lao neʼe mole nātou takitaki pe te kau Iselaele ʼo aʼu ki te haʼu ʼa Kilisito, kae neʼe ko he fakatātā ʼo te fakahoko ʼo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua e Sesu Kilisito. (Kalate 3:24) Ei neʼe ʼi ai te ʼu koga fakatātā ʼo te Lao. Ohage foki la, ko te akeno ʼo te Pāsikate, pea mo te taʼataʼa ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakaʼiloga ʼaki te hāofaki ʼo te kau Iselaele, neʼe nātou fakatā ia Sesu Kilisito. Ko ia ko “te Akeno ʼa te ʼAtua ʼaē ʼe ina toʼo te agahala ʼo te malamanei,” ʼaē neʼe ina liligi tona taʼataʼa moʼo hāofaki ʼo tatou mai te agahala.—Soane 1:29, MN; Efeso 1:7.

Neʼe lahi te ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo te tapenakulo mo te fale lotu neʼe nātou fakatātā te ʼu moʼoni fakalaumālie. (Hepeleo 8:5; 9:23) ʼI tona fakahagatonu, neʼe faitohi ia Paulo ʼo ʼuhiga mo “te fale fehikitaki moʼoni, ʼaē neʼe fakatuʼu e Sehova, kae mole ko te tagata.” Neʼe ina toe ʼui fēnei: “Neʼe haʼu ia Kilisito ohage ko he pelepitelo lahi ki te ʼu meʼa lelei ʼaē kua hoko, ʼaki te fale fehikitaki ʼe lahi ake pea mo lelei ake ia, neʼe mole faʼu ʼaki te ʼu nima, ko tona faka ʼuhiga neʼe mole fai ʼaki te faʼu ʼaenī.” (Hepeleo 8:2; 9:11, MN ) Ko “te fale fehikitaki ʼe lahi ake pea mo lelei ake ia” neʼe ko te fale lotu fakalaumālie ʼa Sehova. ʼE fakahā e te lea ʼo te Tohi-Tapu ko te fale lotu fakalaumālie, ʼe ko te fakatuʼutuʼu ke fakaōvi te hahaʼi kia Sehova ʼo nātou fakatafito ki te sakilifisio faifakalelei ʼa Sesu Kilisito.—Hepeleo 9:2-10, 23-28.

ʼAki tatatou ako mai te Folafola ʼa te ʼAtua, ko ʼihi koga ʼo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te Lao ʼe nātou fakatā he ʼu moʼoni fakalaumālie ʼe lalahi ake pea mo lahi ake tonatou ʼuhiga, ʼe mahino ia ʼe fakatupu ʼaki ai hatatou tui ki te haʼu ʼa te Tohi-Tapu mai te ʼAtua. ʼE ina toe hikihiki ai foki mo te leleiʼia ʼo te poto fakaʼatua ʼaē ʼe haʼu mai te Tohi-Tapu.—Loma 11:33; 2 Timoteo 3:16.

Ko te ʼaletale ʼo te mōlaga tutu ʼe ʼi ai foki tona ʼuhiga fakatātā. ʼE hage ʼe ina fakatā te “finegalo” ʼo te ʼAtua, peʼe ko tona lotolelei ʼaē ke ina tali te sakilifisio fakatagata haohaoa ʼa Sesu.—Hepeleo 10:1-10.

Ki muli age ʼi te tohi ʼo Hepeleo, ʼe fai ai e Paulo ia te fakatokaga maʼuhiga ʼaenī: “ ʼE ʼi ai totatou ʼaletale ʼe mole tonu ke kai ai ia nātou ʼaē ʼe nātou fai he tauhi taputapu ʼi te fale fehikitaki.” (Hepeleo 13:10, MN ) Ko te ʼaletale fea ʼaē neʼe palalau kiai?

Tokolahi te kau fai fakamatala Katolika ʼe nātou lau ko te ʼaletale ʼaē ʼe palalau kiai ia Hepeleo 13:10, ʼe ko ia ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ki te Eukalisitia, ia te “sakalameta” ʼaē ʼe fakafoʼou ai ia te sakilifisio ʼa Kilisito lolotoga te Misa. Kae ʼe koutou lava tokagaʼi ʼi te sinoʼi tohi ko te ʼaletale ʼaē neʼe palalau kiai ia Paulo neʼe ko te ʼaletale fakatātā. ʼE lahi te kau tagata popoto ʼe nātou lau ko te kupuʼi palalau “ ʼaletale” ʼi te koga tohi  ʼaenī ʼe ʼi ai tona ʼuhiga fakatā. Maʼa Giuseppe Bonsirven, ko te tagata Jésuite, “ko te fakamatala ʼaia ʼe ʼalutahi lelei mo te ʼu fakatā fuli ʼi te episitola [ki te kau Hepeleo].” ʼE ina tokagaʼi fēnei: “ ʼI te lea faka Kilisitiano, neʼe fakaʼaogaʼi ʼuluaki ia te kupuʼi palalau ‘ ʼaletale’ ʼi hona ʼuhiga fakatā, pea neʼe hoki hili pe ia Irénée, kae tāfito ia Tertullien mo Sagato Cyprien, pea hoki faka ʼuhiga leva te ʼaletale ki te eukalisitia, kae tāfito ia te laupapa ʼaē ʼe fai ai te eukalisitia.”

Ohage ko tona fakamatala e te nusipepa Katolika, ko te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼaletale neʼe mafola ʼi te “temi ʼo Constantin” ʼaki te “laga ʼo te ʼu ʼēkelesia lalahi.” ʼE fakatokagaʼi e te nusipepa Rivista di Archeologia Cristiana (Ko He Vakavakaʼi Fakalelei ʼo Te Alekeolosia Faka Kilisitiano): “ ʼE mahino ia ʼi te ʼu ʼuluaki sēkulō e lua, neʼe mole ʼi ai he koga meʼa totonu neʼe fai ai te tauhi, neʼe ko te ʼu fakatahi maʼa te hahaʼi fuli neʼe fai ʼi te ʼu kogafale ʼo te ʼu ʼapi . . . , pea ko te ʼu kogafale ʼaia neʼe fai ai te tauhi, neʼe ʼosi age pe pea neʼe toe fakatuʼu ia ki tona fakaʼaoga māhani.”

Te Fakaʼaogaʼi ʼo Te ʼAletale e Te Keletiate

ʼE ʼui e te sulunale Katolika La Civiltà Cattolica, “ko te ʼaletale ʼe mole ko te potu tāfito pe ʼo te fale ʼo te ʼēkelesia, kae ʼe ko te potu tāfito foki ʼaia ʼo te ’Ēkelesia maʼuli.” Kae neʼe mole pe la fakatuʼutuʼu e Sesu Kilisito he toʼotoʼoga faka lotu ke fai ʼi he ʼaletale; pe neʼe ina fakatotonu pe la ki ʼana tisipulo ke nātou fai he ʼu toʼotoʼoga ʼo nātou fakaʼaogaʼi he ʼaletale. Ko te palalau ʼa Sesu ki te ʼaletale ia Mateo 5:23, 24 pea mo te tahi vaega ʼe faka ʼuhiga ia ki te ʼu aga faka lotu neʼe fai māhani e te kau Sutea, kae neʼe mole fakahā ʼaki ai neʼe tonu ki tana kau tisipulo ke nātou fakaʼaogaʼi he ʼaletale moʼo tauhi ki te ʼAtua.

Neʼe tohi fēnei e te tagata Amelika fai hisitolia ko George Foot Moore (1851-1931): “Neʼe mole fetogi te tāfito ʼo te tauhi faka Kilisitiano ʼo aʼu pe ki te temi ʼaē neʼe liliu ai te ʼu naunau noa ʼaē neʼe fakamatala e Justin ʼi te vaelua ʼo te lua sēkulō ko he ʼu naunau maʼuhiga.” ʼI te kua lahi pea mo te faigataʼa ʼaupito ʼo te ʼu naunau Katolika mo te ʼu toʼotoʼoga faka lotu maʼa te hahaʼi fuli, koia neʼe tonu ai leva ke ako ʼi te ʼu seminalio Katolika. Neʼe toe ʼui fēnei e Moore: “Ko te aga ʼaia ʼaē ko te fakaliliu ʼo faigataʼa ia te ʼu naunau, neʼe hoki hoko pe ia ʼaki te ʼu manatu mai te Tauhi ʼĀfea, ʼaē ʼi te kamata ʼui e te kau takitaki lotu ʼe ko nātou ʼaē ʼe nātou fetogi te tuʼulaga ʼo te kau pelepitelo ʼo te faʼufaʼu ʼāfea ʼa te kau Sutea. Ko te teu matalelei ʼaupito ʼo te pelepitelo lahi, mo te ʼu teu ʼo te tahi ʼu pelepitelo ki te ʼu toʼotoʼoga, mo te ʼu polosesio, mo te ʼu kau hiva ʼa te kau faihiva Levite ʼe nātou hivaʼi te ʼu pesalemo, mo te kohu ʼo te iseso mai te ʼu tulipulo ʼaē ʼe feueueʼaki—neʼe hage te ʼu meʼa fuli ʼaia neʼe ko he faʼifaʼitaki mai te ʼAtua ki te tauhi faka lotu, ʼo ina fakatonuhia te lotu ʼi tana fakatatau ki te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu lotu pagani ʼo te temi muʼa.”

ʼE lagi koutou punamaʼuli anai mo kapau ʼe ʼui atu ko te ʼu tuʼuga naunau, mo te ʼu faʼahiga teu, pea mo te tahi ʼu meʼa ʼe fakaʼaogaʼi e te ʼu lotu kehekehe, ʼe mole mulimuli ki he ʼu akonaki faka Kilisitiano mai te ʼu Evaselio, kae neʼe ko te ʼu agaʼi fenua pea mo te ʼu naunau faka Sutea pea mo faka pagani. ʼE ʼui e te tohi Enciclopedia Cattolica, ko te Lotu Katolika “neʼe tuku fakaholo age kiai te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼaletale mai te Lotu Faka Sutea pea mo te koga ʼo te lotu pagani.” Neʼe tohi e Minucius Félix, ko he tagata ʼo te tolu sēkulō ʼo totatou temi neʼe ina puipui te Lotu faka Kilisitiano, ko te kau Kilisitiano neʼe mole ʼi ai ‘honatou ʼu fale lotu peʼe ko he ʼu ʼaletale.’ ʼE tatau mo te palalau ʼaenī ʼa te tikisionalio Religioni e Miti (Te ʼu Lotu Mo Te ʼu Fagana): “Neʼe mole fia fakaʼaogaʼi e te ʼu ʼuluaki Kilisitiano te ʼaletale moʼo nātou fakakehekeheʼi mai te tauhi faka Sutea pea mo te tauhi pagani.”

Mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe fakatafito te lotu faka Kilisitiano ki te ʼu pelesepeto ʼaē ʼe tonu ke tali pea mo maʼuliʼi ʼi te ʼaho fuli pea mo te potu fuli, neʼe mole kei ʼi ai he ʼaoga ʼo he kolo tapu ʼi te kele peʼe ko he fale lotu mo he ʼaletale peʼe ko he ʼu pelepitelo fakatagata mo he ʼu tuʼulaga makehe ʼe fakaʼilogaʼi keheʼi nātou e tonatou ʼu sutana. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “E hoko mai te hola e mole koutou toe atolasio anai ki te [“Tāmai,” MN ] i te fuga mouga aeni, pe ko Selusalemi. . . . E atolasio anai ki te [“Tāmai,” MN ] te kau atolasio mooni, i te mooni mo te laumalie.” (Soane 4:21, 23) Ko te ʼu naunau faigataʼa pea mo te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼaletale e te ʼu lotu, ʼe mole nātou tokagaʼi te meʼa ʼaē neʼe ʼui e Sesu ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga tauhi ʼaē ʼe tonu ke fai ki te ʼAtua moʼoni.

[Kiʼi nota]